Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Athu Kitatu a Soto o Kidi mu Hama ia 16​—ihi ia Sange Ene?

Athu Kitatu a Soto o Kidi mu Hama ia 16​—ihi ia Sange Ene?

“O kidi ki kala kiebhi?” Kiene kiebhuidisa Poncio Pilatu, nguvulu mukua Loma ua kexile mu tumina o mbanza ia Judá mu hama ia dianga kioso kia kexile mu fundisa Jezú. (Nzuá 18:38) Maji Pilatu ka kexile mu sota o kidi kana. O kibhuidisu kiê kia londekesa o ukumbu uê. Nange mu ku mona kua Pilatu—o kidi kima kioso-kioso ki sola o muthu kuila kia kidi mba a mu longela-kiu kua akuâ kuila kidi; ki kuexile njila ia ku tanga kuila o kima kiki kidi, o kiki kana. Athu avulu ué lelu kiene kia divua.

O athu akexile múia mu ngeleja mu hama ia 16 mu kibatu kia Europa, kejidile mu ihi mua tokalele o ku xikina kuila kidi. Mukonda dia ku a longa tundé undenge o ku xila o ungana ua Papa ni ilongesu ia mukuá dingi ia ngeleja, o athu enhó akexile mu dibhana ni ilongesu ia ubhe ia muanganene o athu akexile mu lungulula o ilongesu ia jingeleja mu kibatu kioso kia Loma. Mu ihi mua tokalele o ku xikina ene? Kiebhi kieji tena o ku tungula o kidi?

Mu thembu’omo mu kaxi ka athu avulu, mua kexile mala kitatu a mesenene ni nguzu ioso ku sanga o kidi. * Kiebhi ene kieji tena ku tungula o kidi mu makutu? Ihi ia sange ene? Tu mone.

“TUEHELIE-NU O BIBIDIA . . . KU KALA JINGA KOTA”

Wolfgang Capito uexile munzangala ua diiala ua kexile ni kixikanu kia kolo kia lungu ni ngeleja. Capito uexile mu di longa ufunu ua ku saka, itumu ia ku fundisa maka ni ima ia lungu ni Nzambi, muéne ua kituka padele ku muvu ua 1512 mu ku bhita thembu ua kituka múkuatekexi ua arsebispu ia Mainz.

Mu dimatekenu, Capito ua bhange ioso phala ku zubha o nguzu ia kexile na-iu o athu akexile mu longa ulongelu uéngi mu veji dia ku longa o ulongelu ua ngeleja ia Katolika. Maji ku pholo dia kuenda, Capito ua mateka ku a kuatekesa. Ihi ia bhange muéne? Kioso kia di bhana ni ilongesu iavulu ki i difuile, o mukua musoso ngana James M. Kittelson, ua soneka kuila, Capito ua xikinine ni kidi kioso kuila “phala ku tena ku fundisa kiambote o maka mâ, a tokalele ku lengela mu Bibidia, mukonda diene ngó o divulu di zuela o kidi.” Kienhiki, Capito ua mono kuila o ku xikina mu ulongelu ua ngeleja ua kuila o mukutu ua Jezú uene ua kituka o mbolo ni kuila o manhinga mê ene o vinhu ni ku xikina mu ulongelu ua ku bheza o jisandu ki u tundile mu Mikanda Ikola. (Tanga o kitutu: ‘ Ku Mona se o Ima Íii Kia mu i Tanga Kiene ki ia Tokala.’) Mu ku xisa o kikalakalu kiê kia katunda kia ku kuatekesa o arsebispu ku muvu ua 1523, Capito uai mu tunga mu mbanza ia Strasbourg, mua tungile athu avulu akua ku lungulula o ilongesu mu jingeleja mu kithangana kieniókio.

O dibhata dia Capito mu mbanza ia Strasbourg, dia kituka kididi mua kexile mu di sanga oso ka xikinine mu ilongesu ia ngeleja phala ku mona kiebhi kia tokala ku kala o ima ni ilongesu ia Bibidia. Sumbala mua kexile hanji athu akexile mu longa ni nguzu ioso o ulongelu ua Tilindade, o ia soneka Capito, kala kilondekesa o divulu, The Radical Reformation, ilondekesa kuila muéne “ka xikinine mu ulongelu ua Tilindade.” Mukonda diahi? Capito ua diuanene kiavulu ni ima ia zuelele diiala ua kexile mu longa ima ia lungu ni Nzambi, ngana Miguel Servet mukua Xipânha, o ibatulu ia mu londekesa muéne iedikisa kuila o ulongelu ua Tilindade ki ulongelu ua kidi kana. *

O ku dituna o ulongelu ua Tilindade ua kexile mu bheka ibhidi iavulu kala o kalunga, mukonda dia kiki Capito ua di lange phala ka zuele bhu pholo ia mundu o ima ia kexile mu di longa muéne. Maji o isoneku iê ilondekesa kuila muéne ua kexile kiá ni phata ia lungu ni ulongelu ua Tilindade ande muene dia ku di sanga ni ngana Servet. Saí padele ia Katolika mu ku bhita thembu ua soneka kuila, Capito ni makamba mê “a suluka ni ku di longa ubheka uâ—o ilongesu ioso ia ngeleja; [iá] a ditunu o ulongelu ua Tilindade.” Mu ku bhita hama ia mivu, Capito a mu tumbula kala o musoneki ua dianga ua ditunu o ulongelu ua Tilindade.

Wolfgang Capito ua xikinine kuila, o ima ia bhuisa o ngeleja o “ku dituna o milongi ia Mikanda Ikola”

Capito ua xikinine kuila o kidi tu ki sanga ngó mu Bibidia. Muéne uambe: “Tuehelie-nu o Bibidia ni kitumu kia Kristu ku kala jinga kota mu ku longa o ima ia lungu ni Nzambi.” Kala kia zuela Dotolo Kittelson, Capito “ua jijile mu kuzuela kuila o ia bhuisa o jimesene jene mu longa o ima ia lungu ni Nzambi, o ku dituna o milongi ia Mikanda Ikola.”

O vondadi iâ ia ku di longa o kidi mu Mak’â Nzambi iene ia kexile na-iu ué Martin Cellarius, (a mu ijidile ué mu dijina dia Martin Borrhaus), munzangala ua diiala ua tungile mu dibhata dia Capito ku muvu ua 1526.

“KUIJIIA KUA LUNGU NI NZAMBI IA KIDI”

Diambu dia difue mua sokesa Martin Cellarius o ilongesu ia ngeleja ni Bibidia, mu divulu diê, On the Works of God

Cellarius a mu vuala ku muvu 1499, ua kexile mu di longa ni nguzu iavulu o ima ia lungu ni Nzambi ni unjimu ua ngongo. Muéne ua xikina o kikalakalu kia ku longa mu mbanza ia Wittenberg, mu ixi ia Alemanha. Kuma mu mbanza ia Wittenberg, muene mua betele ku kala athu akexile mu lungulula o ilongesu ia jingeleja, mu ku bhita ithangana Cellarius ueza mu kuijiia ngana Martin Luther ni athu a mukuá a mesenene ku lungulula o ilongesu ia ngeleja. Kiebhi Cellarius kieji tena kuijiia kuila íii ibanzelu ia athu, o kiki kidi kia Mikanda Ikola?

Kala kilondekesa o divulu, Teaching the Reformation, Cellarius ua xikinine kuila o kuijiia kua kidi kuijila “mu ku tanga o Mikanda Ikola, ku i tongolola, ku samba ni ku diela o ituxi.” Ihi ia sange Cellarius mu ku di longa kuê kua Bibidia?

Ku mbeji ia Kavua ua muvu 1527, Cellarius ua soneka o ima ia sangele mu divulu, On the Works of God. Muéne ua soneka ia lungu ni milongi ia ngeleja, kala o milongi ia kuila o mbolo, o mukutu ua Jezú, o vinhu, o manhinga mene a Jezú, kexile milongi ia kidi. Kala kia zuela o Mesene ia ku longa, ngana Robin Barnes, o divulu dia Cellarius dia tetulukisa ué “o athu mu kuila o ia xindile Nzambi mu Mikanda Ikola ia kuila kioso kieji bhua o hadi, o ixi ieji kala kididi kiambote, ieji di kumbidila.—2 Phetele 3:10-13.

O ia beta o kota ku izuelu ia soneka Cellarius, o ima ia soneka muéne ia lungu ni Jezú Kristu. Sumbala muéne ka ditunu ni nguzu ioso o ulongelu ua Tilindade, Cellarius ua londekesa kuila “o Tata ia Diulu” ka sokela ni “Mon’ê Jezú Kristu” iu ua soneka kuila Jezú uexile ué nzambi kala o jinzambi ja mukuá ni mona ua Nzambi muteni-a-ioso kala o ana a mukuá.—Nzuá 10:34, 35.

Mu divulu diê, Antitrinitarian Biography (1850), Robert Wallace ua mono kuila o ia sonekene Cellarius ki i lungile ni ima ia kexile mu longa o ngeleja ortodoxia mu hama ia 16. * Kienhiki, athu avulu akua ku tokuesa o Bibidia a zuela kuila Cellarius nange ua ditunine o ulongelu ua Tilindade. Athu ene mu mu tumbula kala mukunji ua Nzambi “mu ku lunda ku mixima ia athu o kuijiia kua lungu ni Nzambi ia kidi ni Kristu.”

MUÉNE UA DIELELE KUILA O NGELEJA IEJI LUNGULULA O ILONGESU

Ku muvu ua 1527, o mbanza ia Wittenberg ia kituka ué dibhata dia Johannes Campanus uexile mu longa ima ia lungu ni Nzambi a mu monene mu thembu’omo kala o muthu ua beta o kota mu ku di longa kiavulu. Sumbala ua tungile mu mbanza mua vudile o athu akua ku lungulula o ilongesu ia jingeleja, Campanus ka sangulukile ni ilongesu ia Martin Luther. Mukonda diahi?

Campanus ua ditunu o ulongelu ua kuila o mbolo ia uanene Jezú ku jixibulu jê iexile muene o mukutu uê, o vinhu o manhinga mê muene. Ua ditunu ué o ulongelu ua kuila o mbolo ni vinhu iexile kumoxi ni mukutu ua Jezú. * Kala kia zuela ngana André Séguenny, Campanus ua xikinine kuila “o mbolo, mbolo muene ki i lunguluka, maji mu ku lembalala o kufua kua Kristu, o mbolo ilombolola o mukutu ua Kristu.” Ku muvu 1529 mu mbanza ia Marburg Colloquy, a bhange-mu kiônge phala ku mona o maka enhá, maji Campanus ka muehela kuzuela ia di longele mu Mikanda Ikola. Mu ku bhita thembu, o makamba mê a tungile mu mbanza ia Wittenberg, ka kexile dingi mu dilunga ni muéne.

Mu divulu diê, Restitution, Johannes Campanus ua tungununa o makutu a lungu ni ulongelu ua Tilindade

O akua ku lungulula o ilongesu ia jingeleja a a luualesele kiavulu kuala o ima ia kexile mu longa Campanus ia lungu ni Tata, o Mona, ni Nzumbi Ikola. Mu divulu diê dia soneka ku muvu ua 1532, o divulu, Restitution, Campanus ua longo kuila Jezú ni Tat’ê, athu kiiadi ka difu. O Tata ni Mona “umoxi,” kala o diiala ni muhatu kia di bhanga “xitu imoxi”—a kituka muthu umoxi, maji athu kiiadi. (Nzuá 10:30; Matesu 19:5) Campanus ua mono kuila o Mikanda Ikola i ta ué o kifika kiki phala kulondekesa kuila o Tata kota, o Mona ndenge: “O muhatu ua mu kala ku pholo o diiala: O Kristu, ua mu kala ku pholo Nzambi.”—1 Kolindu 11:3.

Abha o nzumbi ikola? Campanus bhu kaxi ka Bibidia ua soneka dingi: “O Mikanda Ikola ki ilondekesa kuila o Nzumbi Ikola, muthu ua katatu mu Tilindade . . . o nzumbi nguzu ia Nzambi mu kuila iene ia bhange na-iu o ima ioso mu ngongo.”—Dimatekenu 1:2.

Luther ua monene Campanus kala mukua kuzuela kia iibha, nguma ia Mon’a Nzambi. Muthu ua mukua ua kexile ué mu lungulula o ilongesu ia ngeleja ua mesenene kuila Campanus a mu jibha. Maji né kiki, Campanus kexile ni uôma. Kala ki zuela o divulu, The Radical Reformation, “Campanus ua kijidile kuila o ku jimba o ulongelu ua ji poxolo ni ua bibidia ua lungu ni unéne ua Nzambi ni muthu, uene ua bhuisa o Ngeleja.”

Campanus nuka ua banzele ku kala ku pholo dia ngeleja. Muéne uambe kuila ua sotele o kidi sé ku ki sanga “mu jingeleja javulu.” Kienhiki, muéne ua kexile ni kidielelu kia kuila o Ngeleja ia Katolika ieji tena ku lungulula o ilongesu iê ni ku longa dingi o ulongelu ua kidi ua Ukidistá. Maji mu ku bhita thembu, o atuameni a ngeleja ia Katolika a kuata Campanus ia a mu jikila mu’aleia, muéne nange ua bhiti 20 a mivu mu kaleia. Akua misoso a zuela kuila muéne nange ua fu ku muvu ua 1575.

“TUNGULENU JINGA O IMA IOSO”

O ku di longa ni nguzu ioso, kua bhangesa Capito, Cellarius, Campanus, ni athu a mukuá dingi ku tungula o kidi mu makutu. Né muene saí ima ia zuela ene ki i dilungu ni Bibidia, o mala enhá ni ku lenduka kuoso a soto o kidi mu Mikanda Ikola ia a bhake ku muxima uâ ioso ia kexile mu di longa.

O poxolo Phaulu ua tendelesa o Jikidistá ni akuâ: “Tungulenu jinga o ima ioso, phala mu kuate-bhu ioso iauabha,” (1 Tesalonika 5:21) Phala ku u kuatekesa ku sota o kidi, o Jimbangi ja Jihova ala ni divulu diambe, Mu Kidi Ihi i Longa o Bibidia?

^ kax. 4 Tanga o kitutu Deixai ambos crescer juntos até a colheita,” mu mbandu 44 ia divulu, Testemunhas de Jeová—Proclamadores do Reino, a di bhange ku Jimbangi ja Jihova.

^ kax. 8 Tanga o milongi “Miguel Servet—sozinho na busca pela verdade,” mu kadivulu Despertai! ia mbeji ia Kasambuadi ua muvu 2006, a ka bhange ku Jimbangi ja Jihova.

^ kax. 17 Cellarius mu kuixana Kristu kala “nzambi,” o divulu di zuela: “A soneka nzambi, ni kijimbuete kiofele, kana Nzambi, ni kijimbuete kia dikota, mukonda o ku soneka Nzambi ni kijimbuete kia dikota, kua tokala ngó kua Nzambi Suke-ku.”

^ kax. 20 O ulongelu ua kuila o mbolo ni vinhu iexile “kumoxi” ni mukutu ua Jezú kioso muéne Jezú kia i uanena o jixibulu jê, ulongelu ua ngana Martin Luther.