1. Dahme kahrehda limpoakpene me Sises oh Semeo sapwellimanki kin lalaudla?

 SISES ketin mahsanih duwen nanpwungmwahu me e ahneki rehn Semeo: “I poakohng Semei” oh pil ‘Sahmo ketin loalloale Sapwellimeo.’ (Sohn 5:20; 14:31) Mwohn Sises ketido sampah, ih oh Semeo kin ketin doadoahkpene erein sounpar tohtohie. (Lep. Pad. 8:30) Erein ahnsowo, Sises ketin sukuhlki soahng tohto duwen irair kaselel kan me Semeo sapwellimanki, oh ara limpoakpene kin lalaudla.

2. (a) Ia wehwehn en poakohng emen? (b) Peidek dah kan me kitail pahn koasoiapene?

² Ni omw kin poakohng emen, omw pepehmo kin kohsang nan loalomw. Depit koulki: “Maing KAUN, ia uwen ei poakohng komwi! Komwi me soundoarepei.” (Mel. 18:1) Kitail anahne ahneki soangen pepehmohte ong Koht. E ketin inoukihda me ma kitail peikiong ih, e pahn ketin kasalehiong kitail sapwellime limpoak. (Wadek Deuderonomi 7:12, 13.) Ahpw kitail sohte kak kilang Koht, eri ia duwen atail kak poakohng ih? Ia wehwehn atail en poakohng Siohwa? Dahme kahrehda kitail anahne poakohng ih? Oh ia duwen atail kak kadehdehda me kitail poakohng Koht?

3, 4. Dahme kahrehda kitail kak poakohng Siohwa?

³ Kitail sohte kak kilang Koht pwehki “ngehn ehu Koht.” (Sohn 4:24) Mendahki met, kitail kak poakohng Siohwa. Paipel kehkehlikihong kitail en poakohng ih. Karasepe, Moses padahkihong mehn Israel ko: “Ke en poakohng KAUN-O omw Koht sang nan mohngiongomw unsek, ni [“omw mour,” NW] unsek, oh ni omw kehl koaros.”​—Deud. 6:5.

⁴ Dahme kahrehda kitail kak poakohng Koht? Pwehki e ketin kapikada kitail oh ketikihong kitail anahn ehu en men kaudokiong ih oh e pil ketikihong kitail koahiek en kasalehda limpoak. Ni atail esehla Siohwa, atail limpoak ong ih kin laudla oh met kin kahrehda kitail en peren. Iei met wehwehn sapwellimen Sises mahsen ni eh mahsanih: “Meid pai me koapworopworki Koht ni mehkoaros; pwe iei arail wehi, Wehin Koht!” (Mad. 5:3) A. C. Morrison koasoia nan nah pwuhk me e kapwuriamwei en kilang me aramas akan kin ahnsou koaros rapahki Koht oh men kamehlele ih. (Man Does Not Stand Alone) Duwehte sounnting menet, me tohto kin wehwehki me aramas akan ipwikihdi anahn ehu en men esehla Koht.

5. Ia duwen atail ese me kitail kak esehla Koht?

⁵ Ia duwe, kitail kak esehla Koht? Ei. E ketin kupwurki kitail en ahneki nanpwungmwahu reh. Wahnpoaron Pohl kasalehda met ni sansal ni eh koasoiong pwihn ehu nan Adens mahs. Tohtohn irail ako medewe me re anahne kohla ni tehnpas sarawi ehu pwehn kaudokiong koht lih me adaneki Adena. Ahpw Pohl ndaiong irail me re kak diar Koht mehlelo “me ketin kapikada sampah oh audepe kan koaros.” E kawehwehda me Koht sohte kin ketiket ni tehnpas sarawi kan. Aramas akan me kin rapahki Koht kak diar ih, sohte lipilipil ia wasa re mi ie nin sampah. Ih eri nda me Koht “sohte dohsang emenemen kitail.” (Wiewia 17:24-27) Ei, aramas kak esehla Koht. Sounkadehdehn Siohwa daulih isirar limekid eselahr ih oh re uhdahn poakohng ih.

6. Mehnia “kosonned me keieu lapalap oh kesempwal”?

⁶ Ia uwen laud en atail anahne poakohng Siohwa? Ni Parisi men eh kalelapak rehn Sises: “Maing Sounpadahk, mehnia kosonned nan pelien Kosonnedo me keieu kesempwal?” Sises ketin mahsanih: “‘Ke pahn poakohng Kaun-o omw Koht sang nan kapehdomw unsek, sang ni [“omw mour,” NW] unsek, sang ni omw lamalam koaros unsek.’ Ih met kosonned me keieu lapalap oh kesempwal.”​—Mad. 22:34-38.

7. Ia wehwehn en poakohng Koht sang ni (a) ‘kapehdatail unsek’? (b) ‘atail mour unsek’? (c) ‘atail lamalam koaros unsek’?

⁷ Ia wehwehn sapwellimen Sises mahsen ni eh mahsanih kitail en poakohng Koht sang nan ‘kapehdatail unsek,’ sang ni ‘atail mour unsek,’ oh ‘sang ni atail lamalam koaros unsek’? ‘Kapehdatail unsek’ kin wehwehki dahme kitail kin uhdahn pehm oh inengieng nan loalatail. ‘Atail mour unsek’ kin wehwehki pein kitail, iangahki soahng koaros me kitail kin wia nan atail mour. Oh ‘atail lamalam koaros unsek’ kin wehwehki dahme kitail kin medemedewe oh pil mwomwen atail madamadau. Met wehwehki, kitail en poakohng Siohwa ni unsek oh sohte peikasal.

8. Ia duwen atail kin kasalehiong Koht me kitail poakohng ih?

⁸ Kitail kin kasalehiong Koht me kitail poakohng ih sang ni kapehdatail unsek, mour unsek, oh lamalam koaros unsek ni atail kin kaukaule onopki Paipel, tehk mwahu en wia soahng koaros me e ketin mahsanihong kitail oh ngoangki ehukihong meteikan duwen Wehio. (Mad. 24:14; Rom 12:1, 2) Ni atail wia soahng pwukat, atail nanpwungmwahu reh pahn kehlailla. (Seims 4:8) Kitail sohte kak kilelehdi kahrepe koaros me kitail anahne poakohngki Koht, ahpw kitail pahn koasoiapene ekeite.

9. Dahme kahrehda ke poakohng Siohwa?

⁹ Siohwa iei Sounkapikpatail oh e ketikihong  kitail soahng koaros me kitail anahne. Pohl nda: “Kitail kin momourki ih, oh mwekimwekidki ih, oh pil mihmi pwehki ih.” (Wiewia 17:28) Siohwa ketikihong kitail sampah kaselel wet pwe kitail en kousoan loale. (Mel. 115:16) E pil ketikihong kitail mwenge oh pil soahng teikan pwe kitail en kak momour. Ihme kahrehda Pohl kak ndahng mehn Listra kan me irail en dehr kaudokiong dikedik kan ahpw ren kaudokiong Siohwa, “Koht ieias.” Pohl ndahki Koht: “E kin ketikihda kadehdepen pein ih sang ni doadoahk mwahu me e kin ketin wia. E kin ketikihong kumwail keteu sang nanleng oh e pil ketikihong kumwail wahnsahpw ni ahnsou kan me konehng. Oh e pil ketikihong kumwail mwenge, oh pil audehkihda nan mohngiongimwail kan peren.” (Wiewia 14:15-17) Ni limpoak Siohwa kin ketikihong kitail soahng koaros me kitail anahne. Met uhdahn wia kahrepe mwahu kitail en poakohng Sounkapikpatail Lapalap.​—Ekl. 12:1.

10. Ia omw pepehm duwen meirongo?

¹⁰ Koht pahn ketikihsang dihp oh mehla me kitail sohsohki sang Adam. (Rom 5:12) Paipel mahsanih: “Koht ketin kasalehiong kitail ia uwen laud en sapwellime limpoak ong kitail: pwe ni ahnsou me kitail mihmi nan dihp, Krais ketin pwoukinkitailla!” (Rom 5:8) Ma kitail uhdahn koluhla oh pwoson meirongo, Koht pahn ketin mahkohng dipatail kan. Kitail uhdahn poakohng Siohwa pwehki uwen laud en eh ketin poakohng kitail, e ketin poaronehdo sapwellime Ohl en pwoukinkitailla.​—Sohn 3:16.

11, 12. Ni ahl dah kan me Siohwa ketikihong kitail koapworopwor?

¹¹ Siohwa ketikihong kitail koapworopwor en mour kohkohlahte. (Rom 15:13) Koapworopwor wet kin sewese kitail en dadaur ni ahnsou me atail pwoson kin lelohng songosong. Irail me keidi lelepek kan ahneki koapworopwor en mour soutuk nanleng. (Kaud. 2:10) Me lelepek teikan ahneki koapworopwor en mour kohkohlahte nan Paradais nin sampah. (Mel. 37:29) Ia atail pepehm duwen atail koapworopwor? E kahrehiong kitail en ahneki peren, popohl oh kahrehiong kitail en poakohng Koht me ketikihong kitail “soangen wiawi sapan koaros oh kisakis mwahu koaros.”​—Seims 1:17.

¹² Siohwa ketikihong kitail koapworopwor en kaiasada. (Wiewia 24:15) Kitail kin uhdahn nsensuwed ni emen me kitail poakohng mehla. Ahpw kitail sohte kin nsensuwed duwehte irail kan me “sohte ar koapworopwor,” pwehki Siohwa ketin inoukihda en kaiasada me melahr kan. (1 Des. 4:13) Siohwa Koht kin ketin kasik ahnsowo laudsang kitail. E uhdahn ketin kupwurki kaiasada aramas tohtohie, ahpw mehlel me lelepek kan. (Sohp 14:15) Medewehla ia pahn atail pepehm ni ahnsowo ni atail kilang seri kan pwurehng tuhwong arail pahpa nohno kan oh pil irail kan me pahn pwurehng tuhwong kompoakparail kan. Siohwa me ketikihda koapworopwor en kaiasada. E ketin inoukihda oh pahn ketin kapwaiada. Kitail uhdahn poakohng Siohwa pwehki koapworopwor kaselel wet.

13. Ia duwen atail ese me Koht uhdahn ketin nsenohkin kitail?

¹³ Siohwa uhdahn ketin nsenohkin kitail. (Wadek Melkahka 34:6, 18, 19; 1 Piter 5:6, 7.) Kitail kak ahneki pepehm en sohte perki mehkot pwehki kitail ese me Siohwa kin ahnsou koaros onopada en ketin sewese irail kan me kin lelepek ong ih. (Mel. 79:13) Medewehla dahme Koht pahn ketin wiahiong kitail ni ahnsou kohkohdo. Sises iei Nanmwarki en Wehin Koht oh e pahn ketikihsang sampah tiahk lemei, wiakau aramas, oh wiewia suwed kan. Eri, Koht pahn ketikihong aramas peik koaros popohl oh pil mehkoaros me re anahne pwe ren mour nsenamwahu. (Mel. 72:7, 12-14, 16) Ni atail doudouloale inou pwukat, e kin kamwakid kitail en poakohng atail Koht sang ni mohngiongitail unsek, mour unsek, kehl unsek oh madamadau unsek.​—Luk 10:27.

14. Pwais kaselel dahieu me Koht ketikihong kitail?

¹⁴ Siohwa ketikihong kitail pwais kaselel en wia sapwellime Sounkadehde kan. (Ais. 43:10-12) Kitail kin poakohng Koht pwehki e ketikihong kitail ahnsou mwahu en utungada  sapwellime Wehio oh pil ehukihong koaros me kin lokolok atail koapworopwor. Kitail ahneki soangen pwoson oh eimah me anahn pwe kitail en lohkihong aramas akan duwen rongamwahwo. Dahme kahrehda kitail kak ahneki eimah? Pwehki rongamwahu me kitail weuwa kin kohsang Mahsen en Koht, Paipel, oh sapwellime inou kan kin ahnsou koaros pweida. (Wadek Sosua 21:45; 23:14.) Mie kahrepe tohto me kitail en poakohngki Siohwa. Ahpw ia duwen atail kak kadehdehda met?

15. Ia duwen atail onopki oh doadoahngki Mahsen en Koht eh kak sewese kitail?

¹⁵ Kaukaule onopki oh doadoahngki Mahsen en Koht. Atail wia met kin kasalehda me kitail poakohng Siohwa oh uhdahn men sapwellime Mahsen en kaweid kitail. (Mel. 119:105) Ni atail kin lokolok, kitail kak ale kamweit sang soangen inou kaselel duwehte mepwukat: “Komw sohte pahn ketin soikala koluhla mehlel oh peik en nan kapehd.” “Sapwellimomwi limpoak poatopoat me koliehda. Ni ahnsou me I kin pwunodada oh pahtoula, komw kin ketin kansenamwahwihiehla oh kapereniehda.” (Mel. 51:17; 94:18, 19) Siohwa oh Sises kin ketin kasalehiong koaros me kin lokolok mahk kalahngan. (Ais. 49:13; Mad. 15:32) Ni atail kin onopki Paipel, kitail kak sukuhlki duwen sapwellimen Siohwa limpoak ong kitail. Met kin sewese kitail en kalaudehla atail limpoak ong ih.

16. Ia duwen atail kaukaule kapakap eh kak sewese kalaudehla atail limpoak ong Koht?

¹⁶ Kaukaule kapakap ong Koht. Ni atail kin kapakap ong Koht oh kilang me e kin ketin sapengala atail kapakap kan, atail limpoak ong ih kin laudla. (Mel. 65:2) Karasepe, ele kitail kin esehda me e sohte kin ketin mweidohng kitail en lelohng lokolok laudsang me kitail kakohng. (1 Kor. 10:13) Ma kitail kin pwunodada oh uhdahn kapakapki sawas, kitail kak kehn “sapwellimen Koht popohl.” Soangen popohl wet iei meleilei me Siohwa kelehpw kak ketikihong kitail. (Pil. 4:6, 7) Ekei pak, ele kitail kin kapakap ni mwenginingin, duwehte me Nehmaia wia, oh mwuhr esehda me Siohwa ketin sapengala atail kapakapo. (Neh. 2:1-6) Ma kitail kin pousehlahte kapakap oh kilang ia duwen Siohwa eh ketin sapengala atail kapakap kan, atail limpoak ong ih kin laudla. Ma atail pwoson lelohng kasongosong,  kitail uhdahn pahn kamehlele me Siohwa pahn ketin sewese kitail en dadaur.​—Rom 12:12.

17. Ma kitail poakohng Koht, ia atail pepehm ong atail towehda mihting kan?

¹⁷ Kaukaule towehda mihting kan oh mihting tohrohr kan. (Ipru 10:24, 25) Mehn Israel kan kin pokonpene pwe ren rong oh sukuhlki duwen Siohwa pwe irail en kak kaudokiong ih ni wahu mehlel oh pil peikiong sapwellime Kosonned. (Deud. 31:12) Ma kitail uhdahn poakohng Siohwa, kitail pahn kin kaukaule towehda mihting kan. (Wadek 1 Sohn 5:3.) Kitail en wia uwen atail kak koaros en iang towehda mihting kan koaros. Kitail en dehr kesehla limpoak me kitail ahneki ong Siohwa ni ahnsou me kitail tepin esehla duwen ih.​—Kaud. 2:4.

18. Dahme limpoak ong Koht kin kahrehiong kitail en wia?

¹⁸ Ngoangki padahkihong meteikan duwen padahk mehlel. (Kal. 2:5) Atail limpoak ong Koht kin kahrehiong kitail en men ehukihong meteikan duwen Wehin Koht. Nan Armakedon, Nanmwarki me Koht ketin idihada, Sises, pahn ketin peiki sapwellimen Koht pwuhng en kaunda. (Mel. 45:4; Kaud. 16:14, 16) Met kin kahrehiong kitail en uhdahn perenki sewese aramas akan ren sukuhlki duwen sapwellimen Koht limpoak oh duwen sampah kapw me e ketin inoukihda.​—Mad. 28:19, 20.

19. Dahme kahrehda kitail en kalahnganki elder kan nan mwomwohdiso?

¹⁹ Kasalehda me ke kin kalahnganki elder kan nan mwomwohdiso. (Wiewia 20:28) Siohwa kin ahnsou koaros ketin kupwurki dahme keieu mwahu ong kitail, eri e ketikihong kitail elder kan. Elder kan kin “rasehng wasahn rukusang kisinieng oh melimel. Re pahn rasehng piletik kansenamwahu kan me kin tangatang nan wasa karakar kan, oh mwetehn paipalap ehu nan sapwtehn.” (Ais. 32:1, 2) Medewehla atail kin nsenamwahula ni atail diar wasahn ruksang melimel de wasa ehu me kak pere kitail sang karakar en ketipino. Pil duwehte, elder kan kin kihong kitail sawas oh kangoang me kitail anahne pwe kitail en doulahte papah Siohwa mendahki kahpwal kan nan atail mour. Dahme kahrehda kitail en peikiong elder kan? Pwehki kitail kin kalahnganki “kisakis” en elder pwukat oh kitail kin poakohng Siohwa oh Krais, me wia Tapwin mwomwohdiso.​—Ep. 4:8; 5:23; Ipru 13:17.

20. Ma ke poakohng Koht, dahme ke pahn wia?

²⁰ Siohwa ketikihong kitail “kosonned unseko” me kin padahkihong kitail soahng koaros me e ketin kupwurki kitail en wia. (Wadek Seims 1:22-25.) Ma ke men ahneki nanpwungmwahu kehlail rehn Siohwa, ke anahne wia laudsang ihte rong ih. (Mel. 19:7-11) Ke anahne mwekidki dahme ke sukuhlki. Karasepe, pwehki ke poakohng Koht, ke pahn nantihong padahkihong meteikan duwen ih oh pil iang pasapeng nan mihting kan.

21. Dahme kitail kak kapahrekihong kapakap kan me kohsang loalatail?

²¹ Kitail kin kalapw kapakap ong Siohwa pwehki kitail poakohng ih. Nan Israel, samworo kan kin isik warpwohmwahu ong Siohwa rahn koaros. Nanmwarki Depit kin kapahrekihong kapakap kan duwehte warpwohmwahu ni eh koulki: “Komw ketin kupwurehla ei tungoal kapakap duwehte warpwohmwahu, komw ketin kupwurehla ei pekipek duwehte omwi kin kupwure meirong en nin soutik kan.” (Mel. 141:2; Eks. 30:7, 8) Siohwa ketin karonge ahn Depit kapakap kan. Ma kitail kasalehda aktikitik, mehlel, oh kalahngan ni atail kapakap, eri atail kapakap kan pahn pil duwehte warpwohmwahu oh pahn kaperenda Siohwa.​—Kaud. 5:8.

22. Dahme kitail pahn sukuhlki nan iren onop en mwuhr?

²² Sises mahsanih me kitail anahne poakohng Koht, ahpw e pil mahsanih me kitail anahne poakohng mehn mpatail kan. (Mad. 22:37-39) Ni atail kin poakohng Siohwa oh sapwellime kaweid kan, met pahn sewese kitail en poakohng mehn mpatail kan. Kitail pahn sukuhlki ia wehwehn met nan iren onop en mwuhr.