1. Lande na kakafule ngandji kaki lam’asa Nzambi nde la Ɔnande?

YESO KRISTO akate ate: “Dimi nangaka Papa.” (Jni. 14:31) Nde akakotsha ate: “Papa nangaka Ɔna.” (Jni. 5:20) Ɛtɛkɛta ɛsɔ hawotambiya, nɛ dia la ntondo ka nde ndja lanɛ la nkɛtɛ, Yeso Kristo akakambɛ Nzambi l’edja k’ɛnɔnyi waheyama mbadia oko “ukambi [ande] a komba.” (Tuk. 8:30) Lam’ele Jehowa nde la Yeso wakakambe kaamɛ, dui sɔ diakookimanyiya dia nshihodia waonga waki She ndo monga l’ɛkɔkɔ waheyama mbadia wa mbooka ngandji. Losambi laki lam’asawɔ lakaakimanyiya dia mfudia ngandji kawɔ.

2. a) Ngandji kɛdikɛdi na? b) Ambola akɔna wayangaso nsɛdingola lo sawo nɛ?

² Ngandji kɛdikɛdi lolango l’efula lele la so otsha le onto ɔmɔtshi. Omembi w’esambo Davidɛ akembe ate: “[Jehowa] li, we wulu ami, dimi latukukaka ngandji.” (Osam. 18:1) Sho pombaka nanga Nzambi, nɛ dia nde tookaka ngandji. Naka sho nkitanyiya Jehowa, kete nde ayotoka ngandji. (Adia Euhwelu k’Elembe 7:12, 13.) Ko onde sho koka mɛtɛ nanga Nzambi lam’ele hatowɛnyi? Kakɔna kalembetshiya nanga Nzambi? Lande na kahombaso nanga Nzambi? Ndo naa toho takokaso mɛnya Nzambi ngandji kawokaso?

3, 4. Lande na keso l’akoka wa nanga Jehowa?

³ “Nzambi ekɔ Nyuma,” diakɔ diahatakoke mbɛɛna. (Jni. 4:24) Kaanga mbediɔ ngasɔ, sho koka nanga Jehowa ndo Bible tokeketshaka dia nsala dui sɔ. Ɛnyɛlɔ, Mɔsɛ akatɛ ase Isariyɛlɛ ate: “Ulangi [Jehowa Nzambi k]aye, l’utema aye tshe, la lumu laye tshe, ndu la wulu aye tshe.”—Euh. 6:5.

⁴ Lande na kahombaso mboka Nzambi ngandji k’efula? Nɛ dia nde akatotonge la mposa k’akambo wa lo nyuma ndo la dikoka dia nkɛnɛmɔla ngandji. Etena kakotshaso ehomba aso wa lo nyuma dimɛna, ngandji kokaso Jehowa fulaka ndo dui sɔ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ. Yeso akate lo Mateo 5:3 ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le wanɛ weya dia wekɔ l’ohomba wa mbeya akambo waki Nzambi, nɛ dia Diolelo dia l’olongo diekɔ diawɔ.” Dibuku dimɔtshi (Man Does Not Stand Alone) diaki yɔnɛ Cressy Morrison mbutaka lo kɛnɛ kendana la mposa ka lootɔ kele l’anto ka nkotsha ehomba awɔ wa lo nyuma ɔnɛ: “Sho mambiyamaka ndo tshikalaka enyɔ hwe lo menda woho watayange anto wa l’andja w’otondo Onto loleki anto tshɛ ndo mbetawɔ kele la wɔ le nde.”

5. Kakɔna kɛnya dia keema wetshelo a wenya dia nyanga Nzambi?

⁵ Onde ekɔ wetshelo a wenya dia nyanga Nzambi? Keema, nɛ dia nde nangaka sho mbeeya. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akɛnya mɛtɛ ka dui sɔ etena kakandasambishaka olui ɔmɔtshi w’anto waki l’Areɔpango suke la Parthénon, mbuta ate tɛmpɛlɔ kakawatɛmɔlaka jambizambi ya womoto yakaleke woke lo Atɛna w’edjedja. Ohɔsa dia wɛ aki laawɔ etena kakatɛ Pɔɔlɔ ase Atɛna ɔnɛ “oma le onto ɔtɔi [mbakatonge Nzambi] anto wa lo wedja tshɛ” ndo kakandaalembetshiya ɔnɛ nde “hadjasɛ lo tɛmpɛlɔ yakakama l’anya, ndo nde hendɛ l’anya w’anto, oko onto lele l’ohomba w’ɛngɔ kɛmɔtshi, nɛ dia ndamɛ kasha anto tshɛ lɔsɛnɔ, lomu ndo diangɔ tshɛ. Ndo oma le onto ɔtɔi mbakandatonge anto wa lo wedja tshɛ dia vɔ mbidjasɛ lo nkɛtɛ k’otondo ndo nde akashikikɛ tena ndo elelo wendana la edjaselo k’anto, dia vɔ nyanga Nzambi, watamamba dia mbotana, kaanga mbele lo mɛtɛ nde bu etale oma le ɔmɔmɔ la l’atei aso.” (Ets. 17:24-27) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, anto koka mbeya Nzambi. Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana miliyɔ esambele l’etenyi ‘wamboshilaka la mbeeya’ ndo wekɔ lo mbolanga l’otema ɔtɔi.

6. Naa “ɔlɛmbɛ woleki woke ndo wa ntondo” wakɛnya Yeso?

⁶ Ngandji kokaso Jehowa pombaka ntatɛ l’otema. Yeso akɛnya mɛtɛ ka dikambo sɔ etena kakawombola Ofarisɛ ɔmɔtshi ɔnɛ: “Ombetsha, ɔlɛmbɛ akɔna woleki woke lo Ɛlɛmbɛ?” Yeso akookadimola ate: “‘Olange Jehowa Nzambi kayɛ l’otema ayɛ tshɛ ndo la anima ayɛ tshɛ ndo la yimba yayɛ tshɛ.’ Ɔsɔ mbele ɔlɛmbɛ woleki woke ndo wa ntondo.”—Mat. 22:34-38.

7. Kakɔna kalembetshiya nanga Nzambi a) “l’otema ayɛ tshɛ”? b) “la anima ayɛ tshɛ”? c) ndo “la yimba yayɛ tshɛ”?

⁷ Kakɔna kakalange Yeso mbuta etena kakandate ate olange Jehowa Nzambi kayɛ “l’otema ayɛ tshɛ”? Nde akalange mbuta dia sho pombaka nanga Jehowa l’otema aso wa didjidji tshɛ, la nsaki yaso, la yimba yaso ndo la tokanyi taso tshɛ. Sho pombaka nanga nto Nzambi “la anima a[so] tshɛ,” mbuta ate mbolanga la tshondo yaso tshɛ. Laadiko dia laasɔ, sho pombaka nanga Nzambi la “yimba ya[so] tshɛ,” mbuta ate l’akoka aso w’ekanelo ka yimba tshɛ. Mbokɛmaka dia sho pombaka nanga Jehowa aha la elelo.

8. Ngandji k’efula kokaso Nzambi totshutshuyaka dia nsala na?

⁸ Naka sho nanga Nzambi l’otema aso tshɛ, la anima aso tshɛ ndo la yimba yaso tshɛ, kete tayonga ambeki wa Bible w’eshika, tayɔsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’asangwelo  ande ndo tayonga l’ohetoheto l’esambishelo. (Mat. 24:14; Rɔmɔ 12:1, 2) Ngandji kokaso Jehowa mbayotokimanyiya dia sho ndeka ndjasukanya la nde. (Jak. 4:8) Naka sho nkɔndɔla lokaka l’ɛkɔkɔ watotshutshuya dia nanga Nzambi, wonya ladjande. Koko tayanga nsɛdingola ɛmɔtshi l’atei awɔ.

9. Lande na kahombaso nanga Jehowa Otungi aso ndo Ɔnɛ lakotsha ehomba aso?

⁹ Jehowa ekɔ Otungi aso ndo Ɔnɛ lakotsha ehomba aso. Pɔɔlɔ akate ate: “Oma le nde mbeso la lɔsɛnɔ, mbakɛndakɛndaso ndo mbeso lo andja ɔnɛ.” (Ets. 17:28) Jehowa akatosha nkɛtɛ dia sho mbidjasɛka. (Osam. 115:16) Nde toshaka nto mbo ya ndɛ ndo diangɔ dikina dieso la diɔ ohomba dia sho nsɛna. Diakɔ diakatɛ Pɔɔlɔ atɛmɔdi wa dikishi wa la Lustɛra ate: “Nzambi kasɛna . . . akayaɛnya oma l’akambo w’ɛlɔlɔ wakandasale lo nyɔlɔshɛ mvula oma l’olongo, lo nyosha deko diangɔnya diangɔ ndo lo ndodia etema anyu la mbo ya ndɛ ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ.” (Ets. 14:15-17) Shi kɛnɛ kakate Pɔɔlɔ kɛsɔ totshutshuyaka dia sho monga la ngandji otsha le Otungi aso wa Woke latokotshɛ ehomba aso?—Und. 12:1.

10. Ngande wakokaso mɛnya lowando laso l’olambo w’etshungwelo waki Yeso?

¹⁰ Nzambi mbakasale kɛnɛ kahombama dia sho ntshungɔ oma lo pɛkato la nyɔi kakatahowɔ oma le Adama. (Rɔmɔ 5:12) Mbokɛmaka dia “Nzambi akatɛnya ngandji kande hita lo yoho nyɛ: Kaanga mbakiso atshi wa pɛkato, Kristo akavu dikambo diaso.” (Rɔmɔ 5:8) Aha la taamu, etema aso ndola tɔɔ la ngandji ka Nzambi nɛ dia nde akatosha diaaso dia sho dimanyiyama pɛkato yaso etena kayatshumoyaso ndo kɛnyaso mbetawɔ l’olambo w’etshungwelo waki Yeso.—Jni. 3:16.

11, 12. Naa elongamelo katosha Jehowa?

¹¹ Jehowa ‘toshaka elongamelo katolodia l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la wɔladi.’ (Rɔmɔ 15:13) Elongamelo katoshande tokimanyiyaka dia sho mbikikɛ ehemba. Akristo w’akitami ‘wonga la kɔlamelo kaanga la ntondo ka nyɔi wayolongola dɛmbɔ dia nkoso dia lɔsɛnɔ la l’olongo.’ (Ɛny. 2:10) Ɛkɔkɔ ekina watshikala la kɔlamelo vɔ lawɔ wekɔ l’elongamelo ka ndjɔngɛnangɛna l’ɛtshɔkɔ efula lo Paradiso ka la nkɛtɛ. (Luka 23:43) Onde wɛ mbɔsaka elongamelo kele la yɛ la nɛmɔ? Shi tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ, la wɔladi ndo sho mbokaka Nzambi ngandji l’ɔtɛ wende Ombishi wa “woshasha tshɛ w’ɔlɔlɔ ndo wa kokele”?—Jak. 1:17.

¹² Nzambi akatosha elongamelo ka eolwelo. (Ets. 24:15) Sho mongaka la lonyangu etena kavushaso onto ɔmɔtshi lokaso ngandji. Koko l’ɔtɛ weso l’elongamelo ka eolwelo, sho ‘hatoleke monga la lonyangu oko anto akina wele bu l’elongamelo.’ (1 Tɛs. 4:13) Oko wende la ngandji k’efula, Jehowa Nzambi nomɔlomɔka dia mbolola wanɛ wakavu, djekoleko ekambi ande wa kɔlamelo, ɛnyɛlɔ Jɔbɔ laki onto ɔlɔlɔ. (Jobo 14:15) Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wayonga la so etena kayotɛnana nto la wakiso wa ngandji wakavu lee! Tekɔ mɛtɛ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa nanga Shɛso lele l’olongo latosha elongamelo ka eolwelo.

13. Kakɔna kɛnya dia Nzambi ndjakiyanyaka dikambo diaso?

¹³ Jehowa ndjakiyanyaka dikambo diaso. (Adia Osambu 34:6, 18, 19; 1 Petero 5:6, 7.) Oko weyaso dia Nzambi okongaka nshi tshɛ suke dia nkimanyiya wanɛ wele la kɔlamelo le nde, sho ndjaokaka l’ekokelo oko ‘ɛkɔkɔ wele lo lokoto lande.’ (Osam. 79:13) Laadiko dia laasɔ, ngandji katoka Nzambi kayɛnama lo kɛnɛ kayondosala lo tshimbo ya Diolelo diaki Mɛsiya. L’ɔkɔngɔ wa Yeso Kristo Nkumekanga kakasɔnama minya akambo wa ngala, wɛngiya ndo awui wa kɔlɔ, akanga w’okitanyiya wayonga la wɔladi ndo wayɔsɛna pondjo pondjo la nkɛtɛ. (Osam. 72:7, 12-14, 16) Shi elongamelo kɛsɔ kekɔ ɔkɔkɔ ɔmɔtshi watotshutshuya dia nanga  Nzambi l’otema aso tshɛ, l’anima aso tshɛ ndo la yimba yaso tshɛ?—Luka 10:27.

14. Diɛsɛ diakɔna diakatosha Nzambi?

¹⁴ Jehowa akatosha diɛsɛ dia laande dia monga Ɛmɛnyi ande. (Is. 43:10-12) Ndo nto, sho mbokaka Nzambi ngandji l’ɔtɛ wakandatosha diɛsɛ dia nsukɛ lowandji lande ndo nkimanyiya anto wasɛna l’andja wambokolɔ dihɔndɔ ɔnɛ dia vɔ monga l’elongamelo. Mbokɛmaka dia, sho koka nsambisha anto akina dietawɔ diaso l’eshikikelo tshɛ nɛ dia tekɔ lo nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ lotumbi oma l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi ka mɛtɛ kele alaka ande hawetaka pa. (Adia Jashua 21:45; 23:14.) Lo mɛtɛ, ɛkɔkɔ watotshutshuya dia mboka Jehowa ngandji wekɔ efula. Ko ngande wakokaso mɛnya dia sho mbokaka Nzambi ngandji?

15. Ekimanyielo kakɔna kakondjaso lo mbekaka Bible ndo lo kambaka la kɛnɛ kekaso?

¹⁵ Tekake Bible ndo tokambake la kɛnɛ kekaso. Lo nsala ngasɔ, sho mɛnyaka dia sho mbokaka Nzambi ngandji ndo kombolaka di’ɔtɛkɛta ande monga ‘tala l’ekolo aso.’ (Osam. 119:105) Naka tambɔkɔmɔ, sho koka nkondja esambelo oma lo ɛtɛkɛta w’ekeketshelo wele oko wɛnɛ: “[Nzambi] li, we hatuni sulu diambate kana utema wa ndjakitshakitsha.” “Ngandji kaye ka shikaa akansukela, we [Jehowa]. Lam’atufutanaka tukanyi tami, sambelu diaye diatongenyangenyaka utema ami.” (Esam. 51:17; 94:18, 19) Jehowa mbokaka wanɛ wasowa kɛtshi ndo Yeso nde lawɔ mbokaka anto kɛtshi. (Is. 49:13; Mat. 15:32) Wekelo wa Bible koka tokimanyiya dia sho nshikikɛ ɔnɛ Jehowa tokaka ngandji ndo tokimanyiyaka dia sho lawɔ mbooka ngandji k’efula.

16. Ohomba akɔna wele la dɔmbɛlɔ?

¹⁶ Tɔlɔmbake Nzambi mbala la mbala. Alɔmbɛlɔ wasalaso ndekaka tosukanya la ‘Ɔnɛ latokaka dɔmbɛlɔ.’ (Osam. 65:2) Etena kashihodiaso ɔnɛ Nzambi kadimolaka alɔmbɛlɔ aso, ngandji kawokaso fulaka. Ɛnyɛlɔ, dɔmbɛlɔ koka tokimanyiya dia sho mbeya ɔnɛ Jehowa hetawɔ dia sho pembama lo yɛdikɔ yoleki akoka aso. (1 Kɔr. 10:13) Naka tekɔ l’ekiyanu ko tambotɛ Jehowa lo dɔmbɛlɔ, kete sho mbeyaka monga la “wɔladi wa Nzambi” wahadjama anya. (Flpɛ. 4:6, 7) Lo tena dimɔtshi, sho koka nsala dɔmbɛlɔ  dia l’etei k’otema oko wakasale Nɛhɛmiya ndo tayoyɛna dia Jehowa ambotokadimolaka. (Neh. 2:1-6) ‘Ntetemala lo dɔmbɛlɔ’ ndo mbeya ɔnɛ Jehowa kadimolaka lo alɔmbɛlɔ aso, fudiaka ngandji kawokaso ndo dui sɔ tokimanyiyaka dia sho mbikikɛ ehemba.—Rɔmɔ 12:12.

17. Naka sho nangaka Nzambi, ngande wahombaso mbɔsaka nsanganya?

¹⁷ Tɔtɔke lo nsanganya ya l’etshumanelo ndo ya weke. (Hɛb. 10:24, 25) Ase Isariyɛlɛ wakasanganaka dia mpokamɛ ndo mbeka awui wendana la Jehowa ndo kɛsɔ akaakimanyiyaka dia vɔ mbɔlɛmiya ndo nkitanyiya ɛlɛmbɛ ande. (Euh. 31:12) Naka sho nangaka Nzambi, kete hatotɛna wolo nsala lolango lande. (Adia 1 Joani 5:3.) Ɔnkɔnɛ, tatetawɔke dia dui dimɔtshi toshimba dia mbɔtɔka lo nsanganya kana toshishɛ ngandji kaki la so ntondo otsha le Jehowa.—Ɛny. 2:4.

18. Ngandji kokaso Nzambi totshutshuyaka dia nsala na?

¹⁸ Tosambishake “akambo wa mɛtɛ wele lokumu l’ɔlɔlɔ.” (Ngal. 2:5) Ngandji kokaso Nzambi totshutshuyaka dia nsambisha Diolelo dia Mɛsiya ɔnɛ layonga “undeki w’utamanya lu akambu wa mete” lo ta di’Aramangɛdɔna. (Osam. 45:4; Ɛny. 16:14, 16) Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wele la so wa nkondja diɛsɛ dia nsambisha akambo wendana Nzambi ka ngandji ndo daka diande dia mbela andja w’oyoyo lee!—Mat. 28:19, 20.

19. Lande na kahombaso monga la lowando lo woho wakatosha Jehowa dikumanyi?

¹⁹ Tonge la lowando le alami w’ɛkɔkɔ waki Nzambi. (Ets. 20:28) Dikumanyi wekɔ woshasha w’oma le Jehowa Ɔnɛ lokoyakiyanyaka dikambo diaso. Vɔ wekɔ “uku eshamelu uma lu lopepe, uku ukumbo uma lu ngimbi, uku ekedi w’ashi lu kete ya wumu, ndu uku dedi dia dive dia wuki l’usui watuhekuyaka antu.” (Is. 32:1, 2) Ɛnyɛlɔ, sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakamaso lo dihole dia dimɛna naka mvula ngembe kekɔ lo ndɔ. Etena kawalɛ yanyi ya tɛɛ, sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ naka tekɔ lo dɛdi. Bɛnyɛlɔ sɔ tokimanyiyaka dia sho mboka ɔnɛ dikumanyi toshaka ekimanyielo ndo ekeketshelo kele la so ohomba. Naka sho nkitanyiya “apami wele oko weshasha” asɔ, kete tayɛnya dia tekɔ la lowando le wɔ ndo ɔnɛ sho nangaka Nzambi nde la Kristo lele Owandji w’etshumanelo.—Ɛf. 4:8; 5:23; Hɛb. 13:17.

20. Ngande wahombayɛ nkamba la Jakɔba 1:22-25 naka wɛ nangaka Nzambi?

²⁰ Naka sho mbokaka Jehowa ngandji, kete tayonga “anto wakitanyiya ɔtɛkɛta, koko aha tsho amboki.” (Adia Jakɔba 1:22-25.) Onto “lakitanyiya” mongaka la mbetawɔ kootshutshuya dia nsambisha l’ohetoheto ndo mbɔtɔka lo nsanganya. Naka wɛ nangaka Nzambi, kete wɛ ayokitanyiyaka “ɛlɛmbɛ [ande] wa kokele” wendana la kɛnɛ tshɛ kakɔlɔmbande.—Osam. 19:7-11.

21. Alɔmbɛlɔ aso w’oma k’ɛse otema koka mbɛdikama la na?

²¹ Ngandji kokaso Jehowa Nzambi totshutshuyaka dia sho mbɔlɔmbaka l’otema ɔtɔi. Nkumekanga Davidɛ akɛdika alɔmbɛlɔ ande la tshɔ etena kakandembe ate: “Dombelo diami diayali uku ulambu wa lutshumba la ntundu kaye [wɛ Jehowa], ndu edielu ka anya ami uku ulambu wa dikolo!” (Osam. 141:2; Etum. 30:7, 8) Ɔnkɔnɛ, alɔmbɛlɔ aso wa l’okitshakitsha, ɛtɛkɛta aso wa lotombo ndo wa eokelo ka losaka mbɛdikamaka l’opumu wa tshɔ yele didjidji di’alɔmbɛlɔ wetawɔma le Nzambi.—Ɛny. 5:8.

22. Kakɔna kayotɛna lo sawo diayela?

²² Yeso akatotɛ dia sho pombaka nanga Nzambi ndo asekaso anto. (Mat. 22:37-39) Oko wayotodiɛna lo sawo diayela, ngandji kokaso Jehowa ndo atɔndɔ ande wayotokimanyiya dia sho mbekesanɛ l’anto akina ndo mboka osekaso onto ngandji.