O Lionel Casson, e dua e kila vinaka na waqa ni gauna makawa, e vakamacalataka na ka era dau cakava na kai Roma nira sema oti na kau ni dago ni waqa. Era dau “boroya na isema ni waqa se dago ni waqa taucoko ena drega ni koala, so na gauna e boro tale ga na loma ni waqa.” Ia era qai muri na kai Roma, era liu na kai Mesopotemia makawa kei ira na kai Papiloni ena nodra vakayagataka na drega ni koala me boro kina nodra waqa me kua ni lu.

Qori tale ga na ka e tukuni ni a vakayacori ena Vakatekivu 6:14. Na vosa vakaIperiu e vakadewataki eke me “drega” e vakaibalebaletaki ena drega ni koala e dau keli mai loma ni qele.

Na koala e rua na kena mataqali, dua na kena mataqali e vatu qilaiso, e rawa tale ga ni drega waicala. Era dau vakayagataka na dau ta waqa ena gauna makawa na drega ni koala me boro kina nodra waqa. Ni boro oti, ena mamaca na drega kaukaua, dredre kina me curu na wai e loma ni waqa.

E levu na koala ena vanua e cavuti ena iVolatabu. Kena ivakaraitaki, na buca o Sitimi volekata na Waitui Mate e tukuni ni ‘levu kina na ikeli qele dregadregata.’—Vakatekivu 14:10.

Mai na gauna makawa me yacova mai qo, e levu era dau taleitaka na ika. Ni bera nira mai yapositolo i Jisu na nona imuri, era gonedau tu ena Wasa o Kalili. (Maciu 4:18-22) Na ika eratou rawata eratou dau kauta ina kena vale ena baravi qori.

Na iwalewale ni maroroi ika e rairai vakayacori e Kalili ena gauna makawa, se muri tiko ga nikua ena so na vanua. Ena tuna qai vakasavasavataki rawa na ika. E vakamacalataka na ivola na Studies in Ancient Technology na ka e dau caka: Ena “boroi na sena, gusuna, kei na varina ena masima. Sa na qai vakaliligi mera sigani. Ena qai vuki ni oti e 3-5 na siga me mamaca vinaka. Ena curuma na yagona na masima qai kaukaua.”

E sega ni kilai se vakacava na dede ni kena maroroi na ika ni caka va qori. Ia na nodra dau vakauta na ika e caka va qori na kai Ijipita i Siria, e vakaraitaka ni yaga na iwalewale qori.