Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Ani Ole?

Ani Ole?

Mɛni blema lɛlɛkpɛlɔi lɛ kɛtsimɔ amɛlɛji lɛ ahe bui lɛ bɔ ni afee ni nu akaya mli?

Lionel Casson, ni le blema lɛji ahe saji waa lɛ, tsɔɔ nɔ ni lɛlɛkpɛlɔi ni hi shi yɛ Roma nɔyeli beaŋ lɛ feɔ kɛ́ amɛkpɛ lɛlɛ amɛgbe naa ni amɛtsimɔ ehe fɔji lɛ fɛɛ lɛ. Bei pii lɛ, “amɛkɛ amã loo nibii tamɔ nakai tsimɔɔ plɛkoobii lɛ anaa loo amɛkɛkpaa lɛlɛ lɛ hewɔŋ fɛɛ, kɛkɛ lɛ, amɛkɛ nɔ ko ni tamɔ kootaa ekpa emligbɛ.” Afii babaoo dani Roma nɔyeli beaŋ baashɛ lɛ, blema Akkadbii lɛ kɛ Babilonbii lɛ hu kɛ amã tsu nii kɛtsimɔ amɛlɛji lɛ ahe bui lɛ koni nu akabote mli.

Asɛ̃ɛɛ amã nu henɔ nɛɛ he yɛ maji ni awie he yɛ Biblia lɛ mli lɛ amli

Hebri Ŋmalɛi lɛ wie amã ni akɛtsĩmɔɔ fɔji ahe yɛ 1 Mose 6:14 lɛ. Ekã shi faŋŋ akɛ, Hebri wiemɔ ni atsɔɔ shishi akɛ “amã” lɛ ji suŋ amã, ni eji adebɔɔ naa amã ko ni ajeɔ yɛ mu ŋmɔŋ mli.

Ayɛ adebɔɔ naa amã srɔtoi enyɔ—eko tamɔ nu, ni eko hu tamɔ tɛ. Blemabii ni kpɛɔ lɛlɛ lɛ kɛ amã ni tamɔ nu lɛ tsu nii; amɛkɛkpaa amɛlɛji lɛ ahe ní amɛfutuuu mli. Kɛ́ akɛ amã nɛɛ kpa lɛlɛ lɛ he lɛ, egbiɔ ni ewaa keketee kɛtsimɔɔ lɛlɛ lɛ he fɔji fɛɛ koni nu akanyɛ ebote mli.

Asɛ̃ɛɛ amã he yɛ maji ni awie he yɛ Biblia lɛ mli lɛ amli. Sidim Jɔɔ lɛ, ni yɔɔ Ŋoo Ŋshɔ lɛ kpokpaa lɛ nɔ lɛ, ‘mli eyi tɔ kɛ amã bui sɔŋŋ.’1 Mose 14:10.

Mɛɛ gbɛi anɔ blemabii lɛ tsɔ amɛbaa loo yi koni ekafite?

Kɛjɛ blema tɔ̃ɔ akɛ loo bɔi niyeli. Yesu bɔfoi lɛ ateŋ mɛi komɛi yaa wuo yɛ Galilea Ŋshɔ lɛ mli dani amɛbafata ehe kɛbɔi gbɛfãa. (Mateo 4:18-22) Kɛ́ hooo kwraa lɛ, abaa looi ni agbeɔ yɛ jɛmɛ lɛ ekomɛi ayi koni ekafite yɛ hei komɛi ni kɛ ŋshɔ lɛ naa jekɛɛɛ.

Blema mizraimbii wolɛi lɛ ahe mfoniri ni akpɛ yɛ tso mli

Akɛ gbɛi ni blema Galileabii lɛ tsɔ nɔ kɛbaa loo yi lɛ miitsu nii lolo yɛ hei komɛi. Klɛŋklɛŋ lɛ, ajieɔ loo lɛ mli nii lɛ, kɛkɛ lɛ afɔ loo lɛ he yɛ nu mli. Wolo ko (Studies in Ancient Technology) tsɔɔ gbɛi ni amɛtsɔ nɔ amɛbaa loo yi lɛ mli akɛ, “akɛ ŋoo kpɔbii kpɔbii woɔ eshwushwɔi, edaaŋ, kɛ ehe totoi lɛ amli. Atoɔ loo lɛ yɛ nɔ ko nɔ, kɛkɛ lɛ akɛ ŋoo eshwã nɔ, ahiɛ nakai feemɔ fiofio kɛyashi abaato fɛɛ agbe naa, kɛkɛ lɛ, akɛ nɔ ko tamɔ tsatsa ni egbi eha nɔ. Kɛ́ ema shi gbii 3 kɛmiimɔ gbii 5 lɛ, atoɔ ekoŋŋ ni ahãa nɔ ni yɔɔ shishi lɛ bajeɔ ŋwɛigbɛ, ni ahãa esaa eyeɔ gbii 3 kɛmiimɔ gbii 5 ekoŋŋ yɛ he ni aka yɛ lɛ. Yɛ nɛkɛ bei nɛɛ amli lɛ, nu ni yɔɔ loo lɛ mli lɛ fɛɛ ŋaa ni ŋoo lɛ boteɔ loo lɛ mli jogbaŋŋ. Kɛ́ aka agbe naa lɛ loo lɛ gbiɔ wesewese.”

Kɛ́ afee loo lɛ nɛkɛ lɛ, anyɛŋ atsɔɔ bei abɔ ni ebaaye dani ebaafite. Kɛ̃lɛ, akɛni blema Mizraimbii lɛ hɔ̃ɔ loo ni abaayi nɛɛ eko kɛtee Aram hewɔ lɛ, ehãa wɔnaa akɛ gbɛ nɛɛ ni atsɔ nɔ abaa loo yi lɛ mɔ shi jogbaŋŋ.