Lione Casson, caziba wa litaba za kwaikale ze ama lisepe, u talusa kuli bapangi ba lisepe mwa miteñi ya puso ya Roma ne ba tibanga fa na kopanela mabala kuli mezi a si ke a kena. Hañata ne ba “lambanga tala fa makopanelo a mabala kamba mane kwandaa a sisepe ni mwa masuba a mwahalaa sisepe ku eza mukita.” Lilimo ze ñata kwamulaho pili Maroma ba si ka kala kale ku itusisa muezezo wo, batu ba ne ba pila mwa Akkad ni mwa Babilona ni bona ne ba itusisanga tala kwa ku tiba lisepe za bona.

Mañolo a Siheberu a ama kwa muezezo o swana wo, ku likana ni mo li boniseza liñolo la Genese 6:14.

Bitumi i mwa mifuta ye mibeli, ili mufuta wa sitipwitipwi ni mufuta wa makoto. Bapangi ba lisepe ba kwaikale ne ba itusisanga mufuta wa sitipwitipwi, mi sitipwitipwi seo ne ba si lambanga kwa lisepe za bona. Sitipwitipwi seo ha se si lambilwe, ne si omelelanga ni ku tiya ili ku panga mukita o paleliswa mezi ku kena mwa sisepe.

Bitumi ne li ye ñata hahulu kwa Middle East. Libala la Sidimi, le li fumaneha kwa liwate la Dead Sea, “ne li na ni mikoti-koti ya bitumi.”—Genese 14:10.

Litapi se li bile sico sa butokwa ka nako ye telele. Ba bañwi kwa baapositola ba Jesu, ne ba yambanga litapi mwa Liwate la Galilea pili ba si ka ba kale balateleli ba hae. (Mateu 4:18-22) Ze ñwi kwa litapi ze ne ba swalanga mwendi ne li yanehelwanga kwa libaka ze ñwi cwalo ze ne li bukaufi za ku yanehela teñi.

Muezezo wa ku bukeleza ka ona litapi o ne u itusiswanga kwaikale mwa Galilea, mwendi u sa itusiswa mwa libaka ze ñwi. Ne ba punyanga litapi ni ku zusa za mwa mba, kihona ba li tapisa. Buka ye ñwi (Studies in Ancient Technology) i talusa ze ne ba ezanga hasamulaho wa fo, kuli: “Ne ba beyanga lizwai mwa maaka, mwa hanu, ni mwa mayayu. Litapi ze beilwe lizwai ne li yanehiwanga fa miseme ye omile. Hamulaho wa ku yanehiwa ka mazazi a malaalu kamba a ketalizoho, ne li fetulwanga kuli li ome ni kwa lineku le liñwi ili ka mazazi a likana. Ka nako ye ne li omiswanga yeo, mezi a mwa litapi naa zwanga kwateñi mi lizwai ne li kenanga mwa mikamba ya litapi. Hamulaho wa ku li omisa ne li banga ze tiile.”

Ha ku zibahali kuli litapi ne li inanga nako ye kuma kai inze li iketile hamulaho wa ku li omisa ka nzila yeo. Kono, taba ya kuli Maegepita ba kwaikale ne ba yo lekisanga litapi ze omile kwa Siria, i bonisa kuli muezezo wo wa ku bukeleza ka ona litapi ne u beleka hande.