Je Lionel Casson, jngo chjota xi nʼio be jokjoan chitso xi koanchjén kjoatse, kʼoatso josʼin kisʼekjao je yátele chitso. Je chjota xi chitso kisinda nichxinle chjota romano “kui síkaʼnyo xi brea (betún) ʼmi nga bʼékjao je yátele chitso kʼoa kʼoati kui síkajon ngakjijngo kʼoa tsa maije̱ kui síkʼójinle brea kao sera. Xijema, brea síkaya ngakjijngo yale chitso”. Tonga je chjota acadio kao chjota babilonio tokʼoa jebetún síchjénle je chitsole nga tsín katafaʼasʼenndá kʼianga kjesa kʼoasʼínjin je chjota romano.

Ya Génesis 6:14 kʼoatso nga kʼoati kinikao je arca kʼianga koannda. Je én hebreo xi “xicha” sʼin jaʼatoya tochale kʼoati betún tínchja̱ni, je xi ya faʼaini ya ndátí.

Jao koya betún tjín, tjín xi nandá kʼoa tjín xi taja. Je chjota xi chitso kisinda nichxin kjoatse kui betún xi nandá kisichjénle je chitsole. Kʼianga jesíkajon chitsole je betún xí kʼoa mataja kʼoa likui tifaʼasʼenndáni.

Je ʼnde xi síkʼaxki̱ ya Biblia síxkón kji betún kisʼe. Tobʼelañá, ya konga Sidim, ya ʼnde xi nchja̱ni ya ndáchikon Muerto, nʼio nkjín nga̱jao̱ kisʼenda jñani kixinya betún (Génesis 14:10).

Jekjoan nkjín jmi nó kʼianga nʼio chine je jti̱. Kʼianga kjesa ya bʼetsomakaojin Jesús tjíokʼa je pastrole xi jti̱ tsakʼasjengindá ya ndáchikon xi kijna ya Galilea (Mateo 4:18-22). Je jti̱ xi kitsoa yaa kisikasén ya fábrica xi tjíochrian.

Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi, tojo tjín ʼnde jñani tojo kʼoanikao je jti̱ kʼianga tsín bitson jokinikao ya Galilea. Títjon kjoanla mandayʼe kʼoa sanéjon kao nandá. Jngo libro xi kʼoatso nga na̱xa̱ nikajon jñani nga kjenjtani, kao tsʼoa kʼoa kao xjoa̱mindiole. Xijema, kʼiaa sʼejna jngo jti̱, sʼejtensonle na̱xa̱ kʼoa tokʼoa tokʼoa nikao saʼnda nga sʼejnajtsa jngo xka̱le yáxka̱jén. Tsa jan kʼoa tsa ño nichxin tokʼoasʼin nikatío, xijema nikʼófaya kʼoa tikʼoa titjín nichxin nikatíongáni. Nichxin xotjín xí je jti̱ kʼoa faʼasʼenle na̱xa̱. Kʼianga jexí, je jti̱ ñaki makjoan taja tajaa (Studies in Ancient Technology).

Alikui ʼyaa jokji tse male je jti̱ nga kʼoanikao. Tonga je chjota egipcio xi tsakatio ngasʼa yaa kisikasén je jti̱ xi kʼoanikao ya Siria, kʼoa jebi kui xi tsonile nga tsín bitson je jti̱ nga kʼoanikao.