Lionel Casson, akin kiixmatia keniuj chijchiujtoyaj barcos ne uejkauj, kijtoj ke akin kichijchiuayaj barcos itech tonalmej keman nemiaj romanos, ijkuak kisajsalouayaj uapal, “kiojxiliayaj brea (betún) oso brea tamanelol ika cera kampa sajsaliujtoya oso nochi kalampakopa, uan satepan nochi taijtikkopa kitaliliayaj kanauak brea”. Miak xiujmej achto ke nemiskiaj romanos, acadios uan babilonios kitaliliayaj betún ininbarcos tein tapaleuiaya maj amo akalakiskiaj.

Biblia ika tajtoua se taman kemej nejon itech Génesis 6:14. Tajtol hebreo tein mokepa kemej “alquitrán” moita ke kijtosneki betún, se taman tein kikixtiaj itech petróleo.

Onkak betún tein atik uan tein takuauak. Akin ne uejkauj kichijchiuayaj barcos kitaliliayaj betún tein atik. Keman ijkon kichiuayaj, betún uakia uan mochiuaya takuauak tein tapaleuiaya maj amo akalakini.

Itech talmej tein ixnesij itech Biblia semi onkaya betún. Tein melauj, kampa amo tepeyoj ompa Sidim kampa ika moajsi mar Muerto, semi onkaya tekochmej tein kipiaya betún (Génesis 14:10).

Tel miak xiujmejya kiitanij amichij kemej se takual tein motelneki. Seki itatitaniluan Jesús amichkitskiayaj itech ueyiat Galilea achto ke peuaskiaj kitojtokaskiaj (Mateo 4:18-22). Seki tein kikitskiayaj kiuikayaj ompakauin kampa kitaliliayaj tein tapaleuiskia maj amo uejueliui.

Kemej kichiuayaj maj amo uejueliui amichij ompa Galilea, kichiuajok kansaika. Achto kiijtichipauayaj uan kipajpakayaj. Amatajkuilol Studies in Ancient Technology (Estudios en tecnología antigua) kimelaua ke satepan “kitaliliayaj tilauak istat inajnakastan, itenoj uan ipaneuayo. Ompa, kisalojtiyayaj amichij ika istat uan satepan kipanpikiaj ika tasal tein uakik. Ijkon kikauayaj eyi hasta makuil tonal, satepan kiixkepayaj uan oksepa ijkon kikauayaj eyi oso makuil tonal. Itech nejon tonalmej kisaya iayo uan kichichinaya istat. Keman uakia, amichij kakaltiaya uan mokauaya takuauak”.

Amo momati kanachi tonalmej taxikouaya amichij keman kichiuayaj nejon. Sayoj ke ne uejkauj, egipcios yayaj kinamakatij Siria nejon amichij tein uakik, tein kinextia ke nejon tein kichiuayaj kemaj tapaleuiaya maj amo niman uejueliuiskia.