Lionel Casson, so ayeke mbeni zo so ahinga ye na ndo ti abateau ti giriri, afa ye so azo ti lekengo bateau na Rome ti ândo ayeke sara ka na peko ti so ala kanga adû so ayeke na popo ti ayanga ti aplanche ti bateau ni. “Ala yeke kpaka ka ngu ti goudron wala mélange ti goudron na cire na ayanga ti aplanche ti bateau ni wala même na tere ti bateau ni kue na mbage ti gigi nga na yâ ni.” Ândö giriri kozo na aRomain, azo ti Mésopotamie nga na ti Babylone ayeke sara lani kua na goudron ti tene ngu alï na yâ ti abateau ti ala ape.

Na yâ ti Bible, a sara tënë ti mara ti kode ni so na Genèse 6:14. Tënë ti yanga ti Hébreu so a kiri pekoni ge na “nda”, wala goudron, aye ti sara tënë ti mbeni ye ti tere ti pétrole so ayeke na gbe ti sese.

Mara ti goudron ayeke ka use: lo ti ngu ni nga na lo ti kpengbango ni. Azo ti lekengo abateau ti ândö asara lani kua na lo ti ngu ni; ala yeke mû gi ni tongaso la ala kpaka na tere ti abateau ni. Na pekoni, goudron ni ahule na tere ni nga akpengba, a sara si ngu ayeke wara lege ti lï na yâ ti bateau ni ape.

Goudron asi singo ândö giriri. Na tapande, ândö na Popo-hoto ti Siddim, na ndo so Ngu-ingo Mingi ayeke dä, “dû ti bitume [wala goudron]”, asi singo kâ.—Genèse 14:10.

Susu ayeke ka mbeni kota kobe mingi. Kozo ti tene abazengele ti Jésus akomanse ti sara avoyage na lo, ambeni ayeke lani azo ti gbungo asusu na yâ ti Kota ngu ti Galilée (Matthieu 4:18-22). Ala yeke mû ka mbeni mbage ti susu ni so ala gbu ala gue na ni na mbeni ndo so a yeke sara kua ti susu ni dä, nduru na yanga ti ngu ni.

Kode ti batango na susu so azo ti Galilée ti ândö asara na kua. Kode ni so angbâ juska laso na ambeni gbata ni. Kozoni kue, a yeke zi asaleté ti yâ ti susu ni na a sukula ni. Mbeni mbeti (Studies in Ancient Technology) atene so “a kpaka gbâ ti angbongboro lê ti ingo na tere ti asusu ni kue juska na yâ ti yanga ti ala. Na pekoni, a mû mbeni ye tongana konza a tuku ingo na ndo ni a zia asusu ni dä. A kiri a tuku mbeni ingo ni na ndo ti asusu ni na a zia ambeni susu ni na ndo ni. A gbara mbeni kota konza na ndo ti asusu ni, a zia na lâ lango 3 ti si na lango 5. Na pekoni, a turnê konza ni, a kiri a zia ni teti amême lango ni. Ye so asara si angu ti yâ ti tere ti asusu ni ayeke yuru kue na a-ingo ni ayeke lï yâ ti tere ti asusu ni nzoni si ala hule nga ala kpengba pendere.”

Kode ni so ayeke bata asusu ni teti lango oke? E hinga pëpe. Me, so azo ti Égypte ti ândö ayeke gue ka na ahulengo susu na kodoro ti Syrie afa so kode ni so ayeke lani nzoni.