Lionel Casson, laki manyi l’awui w’ɔsɛlɛlɔ wa masuwa wa lo nshi y’edjedja nembetshiyaka kɛnɛ kakasalaka asɛdi wa masuwa w’ase Rɔmɔ l’ɔkɔngɔ wa vɔ mamatanya abaya dia nsala masuwa. Vɔ waki la mbekelo ka “mamatanya abaya wa masuwa w’otondo l’andja la ntshɔ [elongo] tsho kana ntshɔ la olangi, oma laasɔ ko mbɔlɔya ɔlɔdu wa ntshɔ yakɔ l’etei ka masuwa.” Edja efula la ntondo, ase Rɔmɔ, waa Akkadiens wa lo nshi y’edjedja ndo ase Babilɔna wakakitaka elongo lo masuwa awɔ diaha ashi mbɔtɔka.

Afundelo wa lo Hɛbɛru mɛnyaka toho takakambaka la wɔ tɔsɔ lo Etatelu 6:14. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimɔmi ɔnɛ “elongo” mendanaka ondo la woho ɔmɔtshi w’elongo wakɔsamaka oma lo dihole diɔsawɔ pitilɔ.

Elongo ka dimɛna mongaka lo toho tohende: elongo k’ɔlɔdu ndo elongo k’okamu. Asɛdi wa masuwa wa lo nshi y’edjedja wakakambaka la elongo k’ɔlɔdu dia mbutɛ mbala kakɔ ɔtɔi lo masuwa awɔ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ kitɛ, elongo k’ɔlɔdu kɛsɔ kakomaka ndo kakayalaka wolo diaha ashi mbɔtɔ lo masuwa.

Lo ngelo yatɛkɛtama lo Bible, elongo kaki woho w’anyanya. Ɛnyɛlɔ, lo okidi wa Sidima, emamu wa ndjale ka Lɛhɔ ‘wakalole tɔɔ l’afuku waki la olembo.’—Etatelu 14:10.

Nse yokongaka mbo ya ndɛ y’ohomba efula oma ko nshi y’edjedja. La ntondo ka vɔ ntatɛ mbeteta kaamɛ la Yeso, apɔstɔlɔ ande amɔtshi waki amundji wa nse wa l’oduwa wa Ngalileya. (Mateo 4:18-22) Nse mɔtshi yakawandaka lɔkɔ yakakambemaka olimu lo “izinɛ” waki suke la wɔ.

Toho tɔmɔtshi ta monya nse ondo takakambaka l’ase Ngalileya ka lo nshi y’edjedja mbatetemalawɔ nkamba la tɔ polo nshi nyɛ l’ahole amɔtshi. Ntondotondo, wakaataka lose ndo lisola l’ashi. Dibuku dimɔtshi (Studies in Ancient Technology) mɛnyaka awui wakawasalaka wayela anɛ: “Wakakitaka lɛhɔ lo mpakuhaku ya lose, l’onyɔ ndo lo mposo yalɔ. Etena kakawashidiyaka la nkita nse lɛhɔ, vɔ wakayifɛka la toho. L’ɔkɔngɔ wa nshi 3 kana 5 vɔ wakayikadimolaka ko nyomosala lofulo la nshi yakɔ yaamɛ. Etena katoome lose, ashi w’oma lɔkɔ tombaka ko ashi wa lɛhɔ mbɔtɔka lo lose. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, nse keketalaka ndo mongaka wolo.”

Hateye yɛdikɔ ya nshi yakatshikalaka nse shɔ naka yɔ monyɛma lo yoho shɔ. Koko, woho wakɛmbaka ase Edjibito wa lo nshi y’edjedja nse yamboma otsha l’Asuriya mɛnyaka dia toho takakambaka la wɔ taki amɛna efula.