Lionel Casson, nkhwantha yakusanda ngalaŵa zakale, wakulongosora ivyo ŵakupanga ngalaŵa mu nyengo ya Ŵaroma ŵakacitanga kuti ŵamate mwanya wa ngalaŵa zawo. Iwo ŵakatemwanga ‘kumata phura [tara] umo mukakumananga mathabwa. Ŵakamatangaso kuwaro kose na mukati mose.’ Ŵakadi na Ŵababuloni ndiwo ŵakamba kumatira phura ngalaŵa zawo pambere Ŵaroma ŵandambe.

Baibolo pa Genesis 6:14 nalo likuyowoyapo umo kale ŵakamatiranga ngalaŵa. Lizgu la Cihebere ilo lili kung’anamulika kuti “maziu,” likuyowoya za vinthu nga ni phura, vinthu vyakunyatuka vya mafuta.

Phura likaŵa magulu ghaŵiri, lamajimaji na lakukhoma. Awo kale ŵakapanganga ngalaŵa, ŵakatoranga lamajimaji na kumatira ngalaŵa zawo. Para ŵamata na phura lamajimaji, likawomiranga, ndipo maji ghakanjiranga yayi mu ngalaŵa.

Mu vigaŵa vinyake ivyo vikuzunulika mu Baibolo, phura likaŵa linandi. Mu Dambo la Sidimu, ku Nyanja Yakufwa, ‘mukazura zimbuna za ulambwe wakunyatuka’ panji kuti phura.—Genesis 14:10.

Kwamba kale, somba nchakurya cakuzirwa comene. Ŵapositole ŵanyake ŵakaŵa ŵalovi pambere ŵandambe kwenda na Yesu. Ŵakaloŵanga mu Nyanja ya Galileya. (Mateyu 4:18-22) Somba zinyake izo ŵakakomanga uku, ŵakaziyanikanga mu “mafakitare’ ghapafupi.

Nthowa iyo ŵakayanikiranga somba mu Galileya yicali kugwira nchito mu malo ghanyake. Ŵakuwuskamo dankha vyamukati na kuzisuka. Buku linyake likulongosora ivyo kale ŵakacitanga pamasinda pakuti somba ŵazisuka. Likuti ‘ŵakaziphakanga mcere mu malakalaka, mu mulomo, na mu mamba. Ŵakaziphakanga mcere, na kuzibenekeleranga na cinthu cinyake. Para pajumpha mazuŵa ghatatu panji ghankhondi, ŵakazigadaburanga. Pa nyengo iyi, mafuta ghakasuluranga ndipo mcere ukanjilirananga makora mu somba. Para somba zayanikika nthena, zikomiranga makora gwaa.’—Studies in Ancient Technology.

Tikumanya yayi kuti somba zikakhalanga kwa utali wuli para ŵaziyanika mu nthowa iyi. Ŵaeguputo ŵakatumizganga somba zakwanika nthena ku Siriya, ici cikulongora kuti kayanikiro aka kakaŵa kawemi comene.