1, 2. (a) Kumbi kuja kaboni kung’anamuwanji, nanga akupharazga nkhani atondeka kuchitanji? (b) Nchifukwa wuli Yehova watiŵathemba cha ŵanthu akupharazga nkhani a m’charu ichi?

 KUMBI kuja kaboni kung’anamuwanji? Buku linyaki lakufwatuliya mazu likamba kuti: “Ndi munthu yo wawona ndi kuchikamba vo vachitika.” Mwakuyeruzgiyapu, ku South Africa mumsumba wa Pietermaritzburg, aja achisindikiza nyuzipepala yinyaki kwa vyaka vakujumpha 160, yo sonu yidanika kuti: Kaboni. Zina lenili ndakwenere chifukwa chilatu cha nyuzipepala yeniyi nkhupharazga mwauneneska nkhani zo zachitika m’charu. Munthu yo wakwambiska nyuzipepala yeniyi, wangulayizga kuti yikambengi “boza cha kweni uneneska pe.”​—The Witness.

² Chinanga kuti ve viyo, vakuvwisa chitima kuti ŵanthu anandi akupharazga nkhani m’charu ichi akamba uneneska cha wakukwaskana ndi Chiuta kweniso vo iyu wachita. Chiuta wanthazizosi wangukamba kuporote mu mchimi Ezekiele kuti: “Mitundu yikaziŵanga kuti ini ndini Ambuya [Yehova].” (Ezek. 39:7) Kweni Fumu yakuwusa chilengedu chosi, yithemba ŵanthu wo apharazga nkhani m’charu ichi cha. Iyu ye ndi Akaboni pafupifupi 8 miliyoni wo apharazgiya ŵanthu a mitundu yosi zaku iyu, mo wachitiyanga vinthu ndi ŵanthu kali ndipuso mo wachitiya mazuŵa nganu. Gulu la Akaboni lenili, lipharazga so vo Chiuta walayizga  kuti wazamuchitiya ŵanthu munthazi. Asani tidanjizga nchitu yeniyi, tilongo kuti ndisi akwenere kudanika zina lo Chiuta wakutipaska nge mo likambiya lemba la Yesaya 43:10 kuti: “‘Mwe ŵakaboni ŵangu,’ atiti Ambuya, ‘ndi muteŵeti ŵangu yo ndasankha.’”

3, 4. (a) Kumbi ndi zuŵanji po Akusambira Bayibolo angupaskika zina lifya, nanga anguvwa wuli? (Wonani chithuzi cho che papeji 23.) (b) Kumbi ndi mafumbu wuli ngo tikambiskanengi?

³ Ndi mwaŵi ukulu ukongwa kuziŵika ndi zina laku Yehova chifukwa ndi “Karonga wamuyaya.” Iyu wakamba kuti: “Ili ndi zina langu muyaya, ndipu viyo ndimu ndikakumbukikiyanga mu migonezi yosi.” (1 Tim. 1:17; Chit. 3:15) M’chaka cha 1931, Akusambira Bayibolo angwamba kudanika kuti Akaboni aku Yehova. Pavuli paki, abali ndi azichi angulemba makalata nganandi ngakuwonga ndipu ngangusindikizika mu magazini nga Chigongwi cha Alinda. Mpingu unyaki ku Canada ungukamba kuti: “Takondwa ukongwa kuvwa kuti ndisi ‘akaboni aku Yehova’ ndipu tiyesesengi kuchita vinthu mwakukoliyana ndi zina lenili.”

⁴ Kumbi mungalongo wuli kuti muwonga chifukwa chakuziŵika ndi zina laku Chiuta? Kumbi mungakonkhoska lemba lo patuliya zina lidu lakuti Akaboni aku Yehova?

5, 6. (a) Kumbi apapi achiyisraele alongonga wuli kuti mbakaboni aku Yehova? (b) Nchinthu wuli cho apapi achiyisraele angulangulika so kuchita, nanga nchifukwa wuli apapi mazuŵa nganu akhumbika kuchita viyo?

⁵ Mu nyengu yaku Yesaya, Myisraele weyosi pakuyija wenga ‘kaboni’ waku Yehova ndipu mtundu wosi wa Yisraele wenga ‘muteŵeti’ waki. (Yes. 43:10) Nthowa yimoza yo apapi achiyisraele achitiyanga ukaboni ku ŵana ŵawu, yenga kuŵasambiza mo Chiuta wanguchitiya vinthu ndi ambuyawu. Mwakuyeruzgiyapu, Ayisraele ŵati alangulika kuti chaka chechosi achitengi Phaska, anguŵakambiya kuti: “Asani ŵana ŵinu akatinge kwaku imwi, ‘Mung’anamuwanji ndi kachitidu yaka?’ Imwi mutinge, ‘Nchisopu chakujumphapu ŵaka cha Ambuya  pakuti angujumphapu ŵaka pa nyumba za Ayisraele mu Egipiti, pa nyengu yo angubayiya Aegipiti kweni angupozomoska nyumba zidu.’” (Chit. 12:26, 27) Apapi ŵenaŵa angukonkhoske ŵana ŵawu kuti Mosese wati wafika kwaku Farao kakwamba kumupempha kuti wazomerezgi Ayisraele kuchisopa Yehova mubozwa, Farao wangumuka kuti: “Njani yo Ambuya, wakuti ndiphwere mazu ngaki, ndikuzomerezga kuti Yisraele walutengi?” (Chit. 5:2) Yiwu anguŵakambiya so kuti yati yachitika miliri 10 ndipuso Ayisraele ŵati apona kwa asilikali a ku Egipiti pa Nyanja Yiyera, ŵanthu wosi anguwona kwamuka kwa fumbu laku Farao kuti Yehova ngwanthazizosi. Ayisraele nawu anguchitiya ukaboni kuti Yehova ndi Chiuta wauneneska ndipuso wafiska vo walayizga.

⁶ Mwambula kukayika, Ayisraele wo awonanga kuti ndi mwaŵi kuziŵika ndi zina laku Yehova, akambiyanga ŵana kweniso aŵanda ŵawu vinthu vamampha venivi. Yiwu angulangulika so kuti asambizengi ŵana ŵawu kuvwiya fundu zaku Chiuta zo ŵanthu akhumbika kulondo kuti ajengi atuŵa pa vigaŵa vosi va umoyu wawu. Yehova wanguŵakambiya kuti: ‘Muŵi atuŵa; pakuti Ini Ambuya Chiuta winu nde mutuŵa.’ (Ŵal. 19:2; Mar. 6:6, 7) Chenichi nchakuwoniyapu chamampha ukongwa kwa apapi achikhristu mazuŵa nganu. Yiwu atenere kusambiza ŵana ŵawu kuti ajengi atuŵa venivo vingaŵawovya kutumbika zina la unkhankhu laku Chiuta.​—Ŵerengani Nthanthi 1:8; Ŵaefesu 6:4.

7. (a) Kumbi ŵanthu amitundu yinyaki achitanganji asani Ayisraele aja akugomezgeka kwaku Yehova? (b) Kumbi wosi wo aziŵika ndi zina laku Chiuta akhumbika kuchitanji?

⁷ Pa nyengu yo Ayisraele ajanga akugomezgeka achitiyanga ukaboni zina laku Chiuta. Yiwu anguŵakambiya kuti: “Ŵanthu wosi a m’charu chapasi akaziŵanga kuti mudanika ndi zina la Ambuya, ndipu akakuwopaninga.” (Mar. 28:10) Nchakuchitiska chitima kuti mbiri ya Ayisraele, yilongo kuti kanandi achitanga vinthu mwambula kugomezgeka. Yiwu asopanga achiuta angoza mwakuwerezgawerezga. Mwakuyanana ndi achiuta achikanani wo asopanga, Ayisraele angwamba kuchita ankhaza, aperekanga sembi ŵana ŵawu ndipu akandirizganga akavu. Lenili ndi sambiru likulu ukongwa kwaku isi, nyengu zosi tiyesesengi kuja atuŵa nge Wakupaturika yo tiziŵika ndi zina laki.

8. Kumbi Yehova wangumupaska nchitu wuli Yesaya, ndipu Yesaya wanguchita wuli?

⁸ Yehova wangukambiya limu vinthu vakuziziswa vo watingi wazichitengi pakutaska mtundu wa Ayisraele ku uŵanda ndipu yiwu atingi azichitiyengi ukaboni vinthu venivi. (Yes. 43:19) Machaputala 6 ngakwamba nga buku la Yesaya ngangutcheŵeska kuti Yerusalemu ndi misumba yo yenga pafupi vatingi vibwangandulikengi. Yehova yo wasanda mitima wangukambiya Yesaya kuti walutirizgi kutcheŵeska ŵanthu chinanga kuti atingi avwengi cha. Yesaya wanguguŵa ukongwa chifukwa mtundu waku Chiuta watingi ulutirizgengi kuleka kuvwiya vo Yehova watcheŵeskanga ndipu iyu wakhumbanga kuziŵa nyengu yo watingi uzilapiyengi. Chiuta wangumuka kuti: “Mpaka penipo mizi yaŵa mapopa mwambula akujamu, ndi zinyumba zambula ŵanthu, ndipo charu chaŵiya limu uyiku.”​—Ŵerengani Yesaya 6:8-11.

9. (a) Kumbi uchimi waku Yesaya wakukwaskana ndi Yerusalemu ungufiskika zuŵanji? (b) Kumbi ndi vinthu wuli vo vichitika mazuŵa nganu vo tikhumbika kuja masu?

⁹ Yesaya wangupaskika nchitu yeniyi m’chaka chakumaliya cha muwusu waku Karonga Uziya, cha m’ma 778 B.C.E. Iyu wangugwira nchitu yaki ya uchimi kwa vyaka 46 pamwenga kujumpha. Nchitu yeniyi yingulutiriya mpaka pavuli pa chaka cha 732 B.C.E., kuzifika mu muwusu waku Karonga Hezekiya. Yerusalemu wanguzibwangandulika mu 607 B.C.E. pati pajumpha vyaka 125. Venivi vilongo kuti Yesaya wangutcheŵeska ŵanthu aku Chiuta  kweche nyengu vo vatingi vizichitikiyengi mtundu wawu kunthazi. Mazuŵa nganu Yehova wagwiriskiya so nchitu ateŵeti ŵaki kutcheŵeska ŵanthu kweche nyengu, vo vichitikengi kunthazi. Kwa vyaka 135, Chigongwi cha Alinda, chaja chichikambiya ŵanthu wo aŵerenga magazini ngenanga kuti aje masu chifukwa muwusu waku Satana umalengi pambula kuswera yapa ndipu Muwusu Waku Yesu Khristu wa Vyaka 1,000, userengi m’malu mwaki.​—Chiv. 20:1-3, 6.

10, 11. Kumbi ndi uchimi nuwu waku Yesaya wo Ayisraele anguwona kuti wafiskika ŵe ku Babiloni?

¹⁰ Ayuda anandi akuvwiya wo angujithereska kwa Ababiloni, angupona msumba wa Yerusalemu uchibwangandulika ndipu angutoleke ku uŵanda ku Babiloni. (Yer. 27:11, 12) Pati pajumpha vyaka 70 ŵe ku Babiloni, yiwu anguwona kufiskika kwa uchimi wakuziziswa wakuti: “Ambuya atiti viyo, Muwombozi winu, Mutuŵa Yumoza waku Yisraele, ‘Chifukwa chinu ndikatumanga ku Babiloni ndi kubwanganduliya pasi mphanjizgu zosi.’”​—Yes. 43:14.

¹¹ Mwakukoliyana ndi uchimi wenuwu, usiku kukwambiriya kwa October mu 539 B.C.E., kunguchitika chinthu chinyaki chikulu. Pa nyengu iyi Karonga wa ku Babiloni, limoza ndi nduna zaki amwiyanga vinyu makapu ngo anguto munyumba yakusopiyamu ku Yerusalemu kweniso athamikanga achiuta ŵawu angoza ndipu asilikali ŵa Amede ndi Aperese anguza kuzipunda Babiloni. Mu 538 pamwenga 537 B.C.E., Sirusi yo wangulongozga pakubwangandulika kwa Babiloni wangulangula Ayuda kuti awere kwawu ku Yerusalemu, kuchizenga so nyumba yakusopiyamu yaku Chiuta. Yesaya wangukambiya limu vinthu venivi, wangukamba kuti Yehova wapaskengi ŵanthu ŵaki wo angulapa vinthu vo akhumbikanga ndipuso waŵavikiriyengi achiwere ku Yerusalemu. Chiuta wangukamba za Ayuda wo anguwele ku Yerusalemu kuti: “Ŵanthu ŵeniwo ndingwata chifukwa chaku ndamweni kuti atauli rumbu langu.” (Yes. 43:21; 44:26-28) Ayuda ŵenaŵa ŵati awere ku Yerusalemu kuchizenga so nyumba yakusopiyamu yaku Yehova, anguchitiya ukaboni kuti Yehova, Chiuta wauneneska, nyengu zosi wafiska vo wakamba.

12, 13. (a) Kumbi mbayani wo anguluta ndi Ayisraele kuti akayambi kusopa kwauneneska? (b) Kumbi a “mbereri zinyaki” akhumbika kuchitanji po atovya “Yisraele yo waku Chiuta,” nanga alindizganji?

¹² Po Ayisraele aweriyanga ku Yerusalemu, ŵanthu a Mitundu yinyaki anguluta nawu limoza kuti akasopi Yehova ndipu pavuli paki ŵanthu anandi angwamba kusopa Yehova. (Ezra 2:58, 64, 65; Est. 8:17) Mazuŵa nganu “mzinda ukuru” wa “mbereri zinyaki” zaku Yesu utovya Akhristu akusankhika wo apanga “Yisraele yo waku Chiuta.” (Chiv. 7:9, 10; Yoh. 10:16; Ŵag. 6:16) Mzinda ukuru nawuso uziŵika ndi zina laku Chiuta kuti, Akaboni aku Yehova.

 ¹³ Mu Muwusu Waku Khristu wa Vyaka 1,000, a mzinda ukuru azamukondwa ukongwa kuzikonkhoske ŵanthu wo azamuyuskika vinthu vo vinguŵachitikiya nge yumoza wa Akaboni aku Yehova m’mazuŵa ngakumaliya nga mugonezi wunu. Tingazichita venivi, asani sonu titesesa kuchita vinthu mwakukoliyana ndi zina lo tikupaskika ndipuso tilutirizga kuja atuŵa. Chinanga kuti titesesa kuchita vinthu mo Chiuta wakhumbiya, nyengu zosi tinangiska. Mwaviyo, zuŵa lelosi titenere kupempha Yehova kuti watigowoke. Asani tilutirizga kuja atuŵa tilongo kuti titimuwonga pakutizomerezga kuziŵika ndi zina laki lakupaturika.​—Ŵerengani 1 Yohane 1:8, 9.

14. Kumbi zina lakuti Yehova ling’anamuwanji?

¹⁴ Tingachita umampha kulunguruka vo zina laku Chiuta ling’anamuwa chifukwa kutiwovyengi kuziŵa kuti ndi mwaŵi wapade kuziŵika ndi zina laki. Zina laku Chiuta lo kanandi atilifwatuliya kuti “Yehova” lituliya ku mazu nga Chiheberi ngo ngakonkhoska kuchitika kwa chinthu ndipu ngangafwatulikiya kuti “kuja.” Mwaviyo, tiwona kuti zina lakuti Yehova ling’anamuwa kuti “Wachitiska Kuja.” Vo zina lenili ling’anamuwa vikoliyana ndi vo Yehova wachita nge Mulengi wachilengedu chosi ndipuso nge wakufiska khumbu laki. Nge mo wachitiyapu kali, iyu walutirizga kufiska khumbu laki chinanga kuti Satana wangayesesa kulitondekeska.

15. Kumbi Yehova wangujivumbuwa wuli mwakukoliyana ndi zina laki? (Wonani kabokosi kakuti, “ Zina lo Ling’anamuwa Vinandi.”)

¹⁵ Pa nyengu yo Yehova wangutuma Mosese kuti wakalongozgi ŵanthu ŵaki kutuwa ku Egipiti, wanguvumbuwa mijalidu yaki yinyaki mwakugwiriskiya nchitu mazu ngo ngakonkhoska vo zina laki ling’anamuwa. Bayibolo likonkhoska kuti: “Chiuta wanguti kwaku Mosese, ‘Ndini Mweniyo Ndini.’ Ndipu wanguti, “Ukakambi ichi ku Ayisraele, ‘Ndini, wandituma kwaku imwi.’”” (Chit. 3:14) Mwaviyo, mosi mo vingaŵiya, Yehova wachita chechosi cho chikhumbika kuti wafiski khumbu laki. Ku Ayisraele wo ŵenga aŵanda, iyu wenga Mutaski, Mulongozgi, wakuŵavikiriya ndipuso Mupaski, yo waŵapaskanga vosi vo akhumbikiyanga kuti aje ndi umoyu wamampha kweniso kuti aje nayu paubwezi wakukho.

16, 17. (a) Kumbi tingalongo wuli kuti tiwonga kuziŵika ndi zina laku Chiuta? (b) Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani yakulondopu?

¹⁶ Mazuŵa nganu, Yehova walutirizga kuchita vinthu mwakukoliyana ndi zina laki. Iyu wachita venivi mwakutipaska vosi vo tikhumbikiya kuti tije ndi umoyu wamampha ndipuso kuti tije nayu paubwezi. Chinanga kuti zina laku Chiuta ling’anamuwa kuti wachitiska kuja kweni visazgapu so vo iyu wangachita mwakukoliyana ndi nchitu yo Akaboni ŵaki agwira kuti wafiski khumbu laki. Asani tiŵanaŵaniya fundu yeniyi, tichitengi vinthu mwakukoliyana ndi zina laki. Kåre wa vyaka 84 yo waja wachiteŵete mwaphamphu ku Norway kwa vyaka kujumpha 70, wangukamba kuti: “Ndiwona kuti ndikutumbikika chifukwa chakuti nditeŵete Yehova, Karonga wamuyaya ndipuso nde mu gulu la ŵanthu wo aziŵika ndi zina laki lakupaturika. Ndi mwaŵi ukulu ukongwa kukonkhoske ŵanthu uneneska wa m’Bayibolo kweniso kuwona kuti akondwa chifukwa cha vo asambira ndipuso avwisa. Mwakuyeruzgiyapu, asani nditiŵakonkhoske mo sembi yaku Khristu yigwiriya nchitu, mo yingaŵawovye kuti azisaniyi umoyu wamuyaya m’charu chifya chachimangu ndipuso cha urunji, ndikondwa ukongwa.”

¹⁷ Mbuneneska kuti muvigaŵa vinyaki nkhwakusuzga ukongwa kusaniya ŵanthu wo akhumba kuziŵa Chiuta. Chinanga kuti ve viyo, nge Kåre, kumbi mukondwa cha asani mwasaniya munthu yo wavwisiya ndipuso yo mukhoza kumusambiza zina laku Yehova? Kumbi tingaja wuli Akaboni aku Yehova kweniso akaboni aku Yesu? Tikambiskanengi fumbu lenili mu nkhani yakulondopu.