1, 2. (a) Lelo bendeji ba bipwilo bādi basaka kuyuka bika, ne Petelo wālongele’po namani? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.) (b) Lelo i bika byāpele Petelo bukomo bwa kwisamba?

MAFUKU’TU matyetye kupwa kwa Yesu kufwa, mutumibwa Petelo wētene na kisumpi kya bantu ba bukalabale kadi balwana. Bendeji bakomokomo ba bipwilo bya Bayuda—bene bādi bakutyīle Yesu kitumba kya lufu. Bano bantu bāmulombele eshintulwile. Petelo wāundapile muntu mubutulwe kilema, ino bano bantu bādi basaka kuyuka i ku bukomo’ka ne i mu dijina’ka mwaundapila Petelo uno muntu. Mutumibwa wālondolwele na bukankamane’mba: “Mu dijina dya Yesu Kidishitu mwine Nazala, omwapopele ku mutyi ino Leza wamusangula mu bafwe, na bukwashi bwandi uno muntu yeu wimene pano mukomo ku meso enu.”—Bil. 4:5-10.

² Mafuku kunyuma, Petelo pa kwivwana moyo wātunine Yesu disatu. (Mako 14:66-72) Lelo i bika byāmupele bukomo bwa kwisamba kumeso a bendeji ba bipwilo? Mushipiditu ujila ne kikulupiji kyaādi nakyo kya amba Yesu i musanguke byo byāmukweshe. Lelo i bika byāpele mutumibwa kikulupiji kya amba Yesu i mūmi? Le netu tukokeja kwikala na kino kikulupiji namani?

3, 4. (a) Lelo i nsangukilo’ka yāikele’ko kumeso kwa batumibwa ba Yesu kubutulwa? (b) Lelo i bāni bāsangwilwe na Yesu?

³ Mulangwe wa amba bafwe bakokeja kwikala monka bōmi  kewādipo mweni ku batumibwa ba Yesu; mwanda kumeso kwa abo kubutulwa kwāsangwilwe kala ne bantu. Bādi bayukile amba Leza wāpele mupolofeto Ediya ne Edisha bukomo bwa kulonga bingelengele. (1 Ba. 17:17-24; 2 Ba. 4:32-37) Kwādi ne muntu umo wāsangukile pa kupwa kutenga mikupa ya Edisha mu kibundu. (2 Ba. 13:20, 21) Bene Kidishitu babajinji bādi bakulupile ino nsekununi ya mu Bisonekwa, monka motukulupidile’mba Kinenwa kya Leza i kya bine.

⁴ Bimweka’mba batwe bonso ke tudi batulumuke pa kutanga nsekununi ya bantu bāsangwilwe na Yesu. Lolo umo wa kishala ye uno wātulumukile pa kumona wandi mwana umo kete wasangulwa. (Luka 7:11-15) Mu kitatyi kikwabo, Yesu wāsangwile mwana-mukaji wa myaka 12. Langa’po nsangaji ne muswelo wātulumukile bambutwile badila pa kumona wabo mwana mwana-mukaji ke mūmi monka! (Luka 8:49-56) Kadi langa’po mwātulumukile bantu bādi babandila pa kumona Lazalasa utamba mu kibundu aye mwine mūmi kadi mukomo!—Yoa. 11:38-44.

5. Lelo lusangukilo lwa Yesu i lwishile namani na nsangukilo mikwabo yābadikile?

⁵ Batumibwa bādi bayukile’mba lusangukilo lwa Yesu i lwishile na lwa boba bāmubadikile kusangulwa. Bantu bāsangwilwe dibajinji bāsangwilwe na imbidi yabo kadi bāfwa monka. Ino Yesu wāsangwilwe na umbidi wa ku mushipiditu wa kubulwa kubola. (Tanga Bilongwa 13:34.) Petelo wāsonekele amba, Yesu “waipailwe mu ngitu, ino wasangulwa mu mushipiditu.” Kadi amba, “udi ku kuboko kwa lundyo lwa Leza, mwanda waendele mūlu; ne bamwikeulu ne ba lupusa ne bya bukomo byatūdilwe munshi mwandi.” (1 Pe. 3:18-22) Nsangukilo yābadikile yādi itulumukwa kadi ya mu kingelengele, ino i kutupu nansha lumo lupityile luno.

6. Le lusangukilo lwa Yesu lwāikele na lupusa’ka pa bana bandi ba bwanga?

⁶ Lusangukilo lwa Yesu lwādi na lupusa pa bana bandi ba bwanga. Kāfwilepo monka na mwādi mulangila balwana nandi. Yesu wāsangwilwe bu muntu wa ku mushipiditu kabwanyapo kulongwa kibi bwa muntu wa ku ngitu. Lusangukilo lwandi lwālombwele’mba i Mwanā Leza, kadi kuyuka kino kwākankamikile bana ba bwanga baleke kwikala na bulanda ino basangale bine. Kadi badi na moyo ke bankanka. Lusangukilo lwa Yesu po pāimanine mpango ya Yehova ne myanda miyampe yobāsapwile na kininga ntanda yonso.

7. Lelo i bika bilonga Yesu dyalelo, ne kino kilupula bipangujo’ka?

⁷ Byotudi bengidi ba Yehova, tuyukile biyampe’mba Yesu kadipo’tu muntu mukatampe bitupu. Ino i mūmi ne dyalelo kadi wendejanga mwingilo utala muntu ne muntu pano pa ntanda. Yesu Kidishitu byaludika mu Bulopwe bwa Leza mūlu, usa kufundula panopano ponka bubi pano pa ntanda ne kwiyalamuna ke paladisa ikekala’po bantu nyeke ne nyeke. (Luka 23:43) Shi Yesu wadi’mba kāsangwilwepo, bino’bi kebyadipo bya kulongeka. Pene’po, i bubinga’ka botudi nabo bwa kukulupila’mba i musangulwe mu bafu? Le bine, lusangukilo lwandi ludi na buluji’ka kotudi?

8, 9. (a) Mwanda waka bendeji ba bipwilo Bayuda bālombele amba kibundu kya Yesu kilamwe? (b) Lelo byāikele namani pāfikile bana-bakaji ku kibundu?

⁸ Yesu pa kupwa kwipaibwa, babitobo bakatampe ne Bafadiseo bānene Pilato’mba: “A mfumwetu, tubavuluka’mba uno ndimbañani paadi ukidi mūmi wadi unena’mba, ‘Nsa kusangulwa kupwa kwa mafuku asatu.’ Nanshi, soñanya’mba bantu  bakalame senene ku kibundu kufika ne mu difuku dya busatu, kutyina’mba bandi bana ba bwanga bakāya kumwiba kebalombola bantu amba, ‘Wasanguka mu bafwe!’ papo buno bongojani bwa mfulo bukabipa kutabuka ne bubajinji bwine.” Penepo Pilato wēbanena’mba: “Mudi na banzamu. Endai mukalame’ko senene momuyukile.” Bine, bālongele uno muswelo.—Mat. 27:62-66.

⁹ Umbidi wa Yesu wādi mutūlwe mu mutá wādi ushityilwe’ko dibwe dikatampe kadi ditūlwe’po kiyukeno. Muno momwādi musaka bendeji ba bipwilo Bayuda amba Yesu ekale’mo nyeke—mufwe mu kino kibundu. Ino Yehova kādipo ulanga namino. Kitatyi ba Madia mwine Makadala ne Madia mukwabo pobāendele ku kibundu mu difuku dya busatu, bātene dibwe dikunkulumuke ne mwikeulu ushikete’po. Mwikeulu wāsapwila bana-bakaji batale mu kibundu momushadile mutupu. Wēbasapwila’mba, “kadi’mopo muno, mwanda i musanguke.” (Mat. 28:1-6) Bine, Yesu i mūmi!

10. Lelo Polo wāletele bukamoni’ka butala pa lusangukilo lwa Yesu?

¹⁰ Binkumenkume byālongekele mafuku 40 ālondele’po byālombwele’mba bine Yesu i musanguke. Mutumibwa Polo pa kunena’byo mu kīpi wāsonekele bene Kodinda amba: “Bintu bibajinji byonemushidile mwadi ne kyokya kyonatambwile ne ami, amba Kidishitu wafwile mwanda wa bubi bwetu mwendele Bisonekwa, amba wajīkilwe, amba wasangwilwe mu difuku dya busatu mwendele Bisonekwa, amba wamwekēle Kefasa, kupwa ke ba dikumi ne babidi. Ebiya kupwa wamwekela banabetu 500 ne musubu kya pamo, kadi bavule umbukata mwabo bakidi netu, nansha bamobamo byokebalāle kala mu tulo twa lufu. Ebiya kupwa wamwekela Yakoba, penepo ke batumibwa bonso; ino mfulo mfulō waumwekela ne amiwa pamo bwa kudi mwana mubutulwe kitatyi kekyabwene.”—1 Ko. 15:3-8.

11. Lelo lusangukilo lwa Yesu lwāikele’ko namani “monka munenene Bisonekwa”?

¹¹ Bubinga bumo bwitukulupija’mba Yesu i musanguke mu lufu i mwanda wāsangukile “monka munenene Bisonekwa.” Kinenwa kya Leza kyālaile luno lusangukilo. Kimfwa, Davida wāsonekele amba “ujila wa Leza” kakalekelwapo mu Kibundu. (Tanga Ñimbo 16:10.) Mu difuku dya Pentekosa 33 K.K., mutumibwa Petelo wātelēle Yesu bino binenwa bya bupolofeto bya amba: “[Davida] wābadikile kumona, wēsamba myanda ya lusangukilo lwa Kidishitu, amba kebamwidilwepo nansha dimo mu Kibundu ne ngitu yandi keyaikelepo kubola.”—Bil. 2:23-27, 31.

12. Lelo i bāni bāmwene Yesu musanguke?

¹² Bubinga bwa bubidi bwitukulupija’mba Yesu wāsangwilwe i mwanda tudi na bukamoni bwa bantu bavule. Mu bula bwa mafuku 40, Yesu musanguke wāmwekele bana bandi ba bwanga mu budimi mwādi kibundu ne mu dishinda dyenda ku Emese ne kukwabokwabo. (Luka 24:13-15) Pa kwibamwekela, wēsambile na muntu ne muntu kubadila’mo ne Petelo ne na bavule. Bine, Yesu musanguke wāmwekēle kibumbo kya bantu 500 ne kupita! Bukamoni bwa bantu bavule kebupatanibwapo.

13. Lelo kininga kya bana ba bwanga kilombola namani amba Yesu wāsangwilwe binebine?

¹³ Bubinga bwa busatu bwitukulupija amba Yesu wāsangukile i kininga kya bana bandi ba bwanga pa kusapula’lo. Kusapula na kininga lusangukilo lwa Kidishitu kwebaletele kupangwapangwa, masusu, ne lufu. Shi Yesu kāsangwilepo—longa byonso i bya bitupu—mwanda waka Petelo wātūdile būmi bwandi mu kyaka na kusapula lusangukilo lwa Yesu ku bendeji ba bipwilo, bene bādi bamushikilwe Yesu ne kumukutyila kitumba kya lufu? I mwanda Petelo ne bana ba bwanga bakwabo bādi  bakulupile binebine amba Yesu i mūmi ne amba wendelelanga kuvuija mwingilo mwine usaka Leza amba ulongwe. Kadi lusangukilo lwa Yesu lwākulupije balondi ba Yesu amba nabo bakasangulwanga. Kimfwa, Shitevani wāfwile ne kikulupiji kya amba kukekala lusangukilo lwa bafu.—Bil. 7:55-60.

14. Mwanda waka tukulupile mba Yesu i mūmi?

¹⁴ Bubinga bwa buná bwine bwitukulupija’mba Yesu wāsangwile i mwanda tudi na kikulupiji kya amba pano uludikanga bu Mulopwe ne amba wingilanga bu Mutwe wa kipwilo kya bwine Kidishitu. Kino kyo kilengeja bwine Kidishitu bwa bine bwendelele kumeso. Lelo byadi bya kwikala namani shi Yesu kāsangwilwepo? Na bubine, ketwadipo bakwivwana myanda ya lusangukilo lwandi. Ino tudi na bubinga bwa binebine bwa kukulupidila’mba Yesu i mūmi ne amba pano wendejanga ne kwituludika pano potusapula myanda miyampe ntanda yonso.

¹⁵ Lusangukilo lwa Kidishitu lwitupanga bukankamane bwa kusapula. Mu bula bwa myaka 2 000, balwana na Leza baingidije bingidilwa bya miswelo yonso mwanda wa kwimika myanda miyampe—bupondo, kafutululo, bibumbo bya bantu bakalabale, kukankajibwa, masusu, ne kwipaibwa. Ino kutupu kipungwa—‘shi kyepi, shi kyepi, kyetubundilwe’ kibwenye kwimika mwingilo wa kusapula Bulopwe ne kulonga bana ba bwanga. (Isa. 54:17) Ketubwanyapo kutyina bantu ba Satana nansha bengidi bandi. Yesu udi netu, kadi witukwashanga enka mwaālaile’kyo. (Mat. 28:20) Bine, tudi na bubinga bonso bwa kulekela kwikala na moyo, mwanda nansha balwana netu balonge namani kebaketutalajapo!

16, 17. (a) Lelo lusangukilo i lupēje mutyika namani bufundiji bwa Yesu? (b) Kukwatañana na Yoano 11:25, lelo Leza wāpēle Yesu bukomo’ka?

¹⁶ Lusangukilo lwa Yesu lupēja mutyika byonso byaāfundije. Polo wāsonekele’mba shi Kidishitu kasangwilwepo ku bafwe, lwitabijo ne busapudi bwa bene Kidishitu byadi bya kwikala bya bitupu. Mufundi umo wa Bible wasonekele amba: “Shi Kidishitu kasangukilepo, . . . bene Kidishitu bonso badi ba kwikala bantu bongolwe bitupubitupu, baselele milangwe ya bubelabubela.” Shi lusangukilo lwa Yesu kelwaikele’kopo, longa nsekununi ya Evanjile yadi ya kwikala bu ya kufwatakanya itala pa muntu muyampe ne wa tunangu obepaile kudi balwana nandi. Ino Kidishitu wāsangwilwe, ne kino i kibingije bubinebine bwa byaāfundije kubadila’mo ne bwa byobya byaānene pa mafuku a kumeso.—Tanga 1 Kodinda 15:14, 15, 20.

¹⁷ Yesu wānene amba: “Ami ne lusangukilo ne būmi. Yewa ulombola lwitabijo mudi ami, nansha wafwa, ukekala mūmi monka.” (Yoa. 11:25) Nankyo na bubine bino binenwa byadi bya kwikala bya bituputupu. mwanda Yehova wāpele Yesu bukomo ke’nkapo bwa kusangula bantu ba ku mushipiditu momwa mūlu, ino i ne midiyala ya bantu bakulupile kukekala na būmi bwa nyeke pano pa ntanda. Kitapwa kya kipwano kya Yesu ne lusangukilo lwandi bilombola’mba lufu kelukekala’kopo monka. Lelo kuyuka kino kekukukankamikapo ūminine matompo o-onso enka ne lufu lwine?

18. Lelo lusangukilo lwa Yesu lwitupa kikulupiji’ka?

¹⁸ Lusangukilo lwa Yesu lwitupa kikulupiji kya amba bekadi pa pano pa ntanda bakatyibilwa mambo kukwatañana na misoñanya ya buswe ya Yehova. Polo pa kwisamba ku kibumbo kya bana-balume ne bana-bakaji ba mu Atene wānene amba: “[Leza] i mutūle’ko difuku dyalanga kutyibila  ntanda ikelwe na bantu mambo mu boloke na muntu watongele, kadi i mupe bantu bonso kikulupiji pa kumusangula mu bafwe.” (Bil. 17:31) Bine, Yesu ye Mutyibi mutongwe na Leza, kadi tukulupile’mba butyibi bwandi bukekala boloke kadi bwa buswe.—Tanga Isaya 11:2-4.

19. Lelo kukulupila mu lusangukilo lwa Kidishitu kudi na lupusa’ka potudi?

¹⁹ Kukulupila mu lusangukilo lwa Yesu kwitutononanga tulonge kiswa-mutyima kya Leza. Shi ke lufu lwandi lwa bu kitapwa ne lusangukilo lwandi longa twi bashadidile mu mambo a bubi ne lufu. (Loma 5:12; 6:23) Shi Yesu kāsangwilwepo, longa twi bafwaninwe kunena amba: “Tudyei tutome, mwanda kesha tusa kufwa.” (1 Ko. 15:32) O mwanda ketufwaninwepo kwikala na būmi bwa kusaka’nka kwisangaja. Inoko, tusangedile kwikala na lukulupilo lwa lusangukilo ne kwikala na bubinga bonso bwa kuteja bulombodi bwa bintu byonso bya Yehova.

20. Lelo lusangukilo lwa Yesu lulombola namani bukatampe bwa Leza?

²⁰ Lusangukilo lwa Kidishitu ludi na bukamoni bwa munshimunshi koku kadi bwa patōkelela, bulombola bukatampe bwa Yehova, mwine “upalanga mpalo boba bamukimba na mikeketo.” (Bah. 11:6) Bine, langa bukomo ne tunangu twāingidije Yehova pa kusangwila Yesu ku būmi bwampikwa kufwa momwa mūlu! Mu uno muswelo, Leza wālombwele’mba udi na bukomo bwa kufikidija milao yandi. Muno mubadilwa ne mulao wa Leza wa bupolofeto mwine ulombola “lutundu” lukengila mwingilo mukatampe na kupwija mwanda utala bubikadi bwa ntanda yonso. Kufikidila kwa uno mulao kwādi kulomba Yesu kufwa ne kusangwilwa’ye ku būmi.—Ngo. 3:15.

21. Lelo lukulupilo lwa lusangukilo ludi na buluji’ka kodi?

²¹ Lelo ubulwe kufwija’ko Yehova mwine wētupele luno lukulupilo lwa binebine lwa lusangukilo? Bisonekwa bitukulupija’mba: “Talai! Pema wa Leza udi na bantu, ne Leza nandi ukekalanga nabo, abo nabo bakelanga bantu bandi. Kadi Leza mwine ukekalanga nabo. Kadi ukapampulanga impolo yonso ku meso abo, ne lufu kelukekala’kopo dikwabo, nansha madilo nansha miyoa nansha misanshi mine keikekala’kopo monka. Bintu bya kala bibapu kupita.” Luno lukulupilo lutendelwa lwāletelwe kupityila kudi Yoano mutumibwa wa kikōkeji, bāmunena amba: “Lemba, mwanda ino myanda’i i ikulupilwa kadi ya bine.” Lelo i ani wāpele Yoano kuno kusokwelwa kwa ku mushipiditu? Wēkutambwile kupityila kudi Yesu Kidishitu musanguke.—Kus. 1:1; 21:3-5.