1. ?Samfala oli gat wanem tingting long ol man long ol defdefren skul?

TEDE, plante oli talem se ol bigfala skul long wol oli no givhan long ol man. Samfala oli ting se God i no glad long ol skul ya from we oli no tijim ol man long trutok mo oli mekem plante nogud samting. Be oli ting se God i glad long ol gudfala man we oli stap long ol skul ya. ?Olsem wanem? ?Tingting ya i stret? ?God i ting se i oraet we olgeta we oli wosipim hem oli stap joen long ol giaman skul? Blong faenem ansa blong kwestin ya, i gud yumi tingbaot ol man blong Jehova long taem bifo.

2. ?Hu olgeta we oli kam grup blong ol man blong Jehova long wol? ?Wanem i makemaot olgeta se oli man blong Jehova? (Yu luk pija long stat blong stadi.)

² Samwe long 4,000 yia finis, Jehova i jusumaot wan grup blong man long wol blong oli kam ol man blong hem. Baebol i talem se Ebraham i ‘stamba blong olgeta we oli bilif long God.’ Ebraham i hed blong wan bigfala famle, mo hem i gat plante handred man blong wok tu. (Rom 4:11; Jenesis 14:14) Ol man  Kenan oli gat respek long Ebraham, oli singaot hem se “wan bigfala haeman.” (Jenesis 21:22; 23:6) Jehova i mekem wan kontrak no wan promes wetem Ebraham mo laen blong hem. (Jenesis 17:1, 2, 19) God i talem long Ebraham se: “Tok we yu wetem olgeta ya, yufala evriwan i mas agri long hem blong mekem promes ya i stanap, hem i olsem. Yufala evriwan we i man, yufala i mas sakomsaes.” God i gohed se: “Fasin ya bambae i soemaot we mi mi mekem promes wetem yufala, mo we yufala i stap holem promes ya.” (Jenesis 17:10, 11) Ale, Ebraham mo ol man long famle blong hem oli sakomsaes. (Jenesis 17:24-27) Fasin ya blong sakomsaes i makemaot laen blong Ebraham se oli man blong Jehova.

3. ?Olsem wanem ol pikinini blong Ebraham oli kam plante we plante?

³ Jekob, we narafala nem blong hem Isrel, hem i smol bubu blong Ebraham, mo hem i gat 12 pikinini. (Jenesis 35:10, las haf blong 22, 23-26) Ol pikinini ya oli kam ol papa blong 12 laen blong Isrel. (Ol Wok 7:8) Wan long ol pikinini ya, Josef, oli salem hem i go long Ijip, nao hem i kam wan haeman blong king. Long taem we kakae i sot, king ya i putumap Josef blong i lukaot long kakae long ful kantri blong Ijip. Nao Jekob mo famle blong hem oli muv i go long Ijip. (Jenesis 41:39-41; 42:6) Ol laen blong Jekob “oli kam plante we plante.”—Jenesis 48:4; ridim Ol Wok 7:17.

4. Fastaem, ?ol man Isrel oli stap gud long Ijip no olsem wanem?

⁴ Ol laen blong Jekob oli laef bitim 200 yia long ples ya Gosen long Ijip. (Jenesis 45:9, 10) King blong Ijip i letem olgeta oli stap, from we hem i save Josef mo i laekem hem. (Jenesis 47:1-6) Oli stap gud wetem ol man Ijip blong 100 yia. Oli stap long ol smosmol taon mo oli lukaot long ol sipsip mo ol nani mo ol buluk blong olgeta. Ol man Ijip oli no laekem nating ol man blong lukaot long sipsip. Be oli mas obei long king, ale oli letem ol man Isrel oli stap.—Jenesis 46:31-34.

5, 6. (1) ?Wanem jenis i kamaot long laef blong ol man Isrel? (2) ?From wanem oli no kilim Moses i ded taem hem i bon? ?Jehova i mekem wanem blong givhan long ol man blong hem?

⁵ Afta, ol samting i jenis. Ol man Ijip oli mekem ol man Isrel oli kam slef blong olgeta. Baebol i talem se: “Wan narafala man i kam king long Ijip, mo man ya i no save Josef nating. Mo hem i talem long ol man blong hem se, ‘Olgeta. Ol laen blong Isrel ya oli stap kam plante we plante, mo oli stap kam strong moa, winim yumi.’” Ale ol man Ijip oli fosem olgeta blong oli wokem  brikis, mo blong oli wokem garen blong olgeta, mo blong oli mekem ol strong wok olsem ol slef. Oli no gat sore nating long ol man Isrel.—Eksodas 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Niufala king ya i talem long ol woman we oli givhan long ol woman Isrel blong oli bonem pikinini, se taem pikinini i wan boe, oli mas kilim hem i ded. (Eksodas 1:15, 16) Long taem ya, Jokebed i bonem Moses. Taem Moses i gat tri manis, mama blong hem i haedem hem long ol longfala gras long saed blong Nael Reva. Smoltaem biaen, gel blong king i faenem Moses, nao i tekem hem i kam pikinini blong hem. Be hem i letem stret mama blong Moses i lukaot long hem fastaem. Nao taem Moses i gruap, hem i kam wan man blong Jehova. (Eksodas 2:1-10; Hibrus 11:23-25) Jehova i luk se ol man blong hem oli stap safa, nao i sanem Moses i go tekemaot olgeta long Ijip. (Eksodas 2:24, 25; 3:9, 10) Long fasin ya, Jehova i sevem ol man Isrel, ‘i mekem olgeta i fri.’—Eksodas 15:13; ridim Dutronome 15:15.

7, 8. ?Olsem wanem ol man blong Jehova oli kam wan tabu neson?

⁷ Long taem ya, Jehova i no mekem ol man Isrel oli kam wan neson yet, we oli gat ol loa mo ol pris blong olgeta. Nating se i olsem, hem i jusumaot olgeta blong oli kam ol man blong hem. Taswe Moses mo Eron tufala i talem long king blong Ijip se: “Mifala i laen blong Isrel, mo Hae God i God blong mifala. Hem i sanem mitufala blong kam talem long yu se, ‘Yu mas letem ol man blong hem oli go long draeples blong oli mekem wan lafet blong ona long hem.’”—Eksodas 5:1.

⁸ Be king i no wantem. Ale Jehova i mekem 10 bigfala trabol i kasem Ijip, blong ol man blong hem oli save go fri. Afta, hem i draonem king ya wetem ol ami blong hem long Red Si. (Eksodas 15:1-4) Klosap tri manis biaen, long hil ya Sinae, Jehova i mekem wan kontrak wetem ol man Isrel. Hem i talem long olgeta se: “Sipos yufala i obei long mi, mo yufala i holemgud promes ya we mi mekem wetem ol bubu blong yufala bifo, bambae yufala i nambawan man blong mi, i winim ol narafala man long wol.” Bambae oli kam wan “tabu” neson we i blong Jehova nomo.—Eksodas 19:5, 6.

9, 10. (1) ?Dutronome 4:5-8 i talem se ol man Isrel oli defren long ol narafala neson from wanem? (2) ?Ol man Isrel oli mas mekem wanem blong stap olsem tabu neson blong Jehova?

⁹ Long taem bifo, ol hed blong famle oli rul long famle blong olgeta, mo oli mekem wok olsem ol jaj mo pris long famle. Ol man Isrel tu oli folem fasin ya bifo we oli wok slef long Ijip. (Jenesis 8:20; 18:19; Job 1:4, 5) Be taem Jehova i mekem olgeta oli fri long Ijip, hem i givim ol loa long olgeta. Samting ya i mekem se oli defren long ol narafala neson. (Ridim Dutronome 4:5-8; Ol Sam 147:19, 20) Loa i makemaot wan spesel grup blong man we bambae oli wok olsem ol pris. Mo tu, Loa i talem se “ol lida” we oli gat save, mo oli waes, mo ol man oli respektem olgeta, bambae oli wok olsem ol jaj. (Dutronome 25:7, 8) Loa i talem long ol man Isrel olsem wanem blong mekem wosip, mo i talem ol rul we oli mas folem long laef blong olgeta.

 ¹⁰ Smoltaem bifo we ol man Isrel oli go insaed long Promes Lan, Jehova i talem bakegen ol loa blong hem. Nao Moses i talem long olgeta se: “Tede, [Jehova] i talemaot we yufala i man blong hem, olsem we hem i promes finis, mo we hem i lavem yufala, mo i talem long yufala se bambae yufala i mas obei long olgeta loa blong hem. Hem bambae i mekem yufala i kam plante moa, mo yufala i kam strong moa i winim olgeta narafala man we oli stap long wol ya. Nao oltaem, bambae yufala i mas presem hem mo yufala i mas leftemap nem blong hem i go antap. Bambae yufala i tabu, yufala i man blong hem nomo, stret olsem we hem i promes finis.”—Dutronome 26:18, 19.

11-13. (1) ?Hu i joen wetem ol man blong God blong mekem wosip? (2) Sipos wan man blong narafala kantri i wantem wosipim Jehova, ?hem i mas mekem wanem?

¹¹ Nating se Jehova i jusumaot neson blong Isrel, be hem i letem ol man blong ol narafala kantri oli laef wetem olgeta. Baebol i talem se taem ol man Isrel oli aot long Ijip, plante man blong ol narafala kantri wetem sam man Ijip tu, oli go wetem olgeta. (Eksodas 12:38) Ating sam long ol man Ijip ya oli man blong king, we oli obei long woning we Moses i givim taem hem i talemaot namba 7 trabol long Ijip.—Eksodas 9:20.

¹² Bifo we ol man Isrel oli krosem Jodan Reva blong go long kantri ya Kenan, Moses i talem se oli mas “lavem ol strenja” we oli stap wetem olgeta. Hemia ol man blong narafala kantri we oli laef wetem olgeta. (Dutronome 10:17-19) Loa i talem se sipos wan man blong narafala kantri i glad blong obei long ol stamba loa olsem Tenkomanmen, oli mas letem hem i stap wetem olgeta. (Levitikas 24:22) Sam long ol man ya blong ol narafala kantri oli wantem joen tu blong wosipim Jehova, olsem woman Moab ya Rut. Hem i talem long Nomi we i woman Isrel se: “Ol man ples blong yu bambae oli man ples blong mi, mo God blong yu bambae i God blong mi.” (Rut 1:16) Ol man blong narafala kantri ya we oli joen wetem ol man Isrel blong mekem wosip (ol proselaet), olgeta tu oli mas sakomsaes. (Eksodas 12:48, 49) Jehova i glad blong letem olgeta oli joen wetem neson ya we hem i jusumaot.—Namba 15:14, 15.

¹³ Taem Solomon i prea blong openem haos blong God, hem i soemaot se Jehova i glad long ol man blong narafala kantri we oli wosipim hem, i se: “Hae God, sipos wan man blong narafala kantri i stap long ples blong hem we i longwe long ples ya, nao i harem nius blong yu, we yu gat olgeta paoa, mo we yu mekem ol bigbigfala samting ya blong givhan blong mifala, nao hem i kam long haos ya, i prea, nating we yu yu stap long hom blong yu long heven, be plis yu harem prea blong hem. Sipos man olsem i kam long yu, plis yu mekem ol samting we hem bambae i askem long yu, blong bambae olgeta man long wol oli save yu, mo oli ona long yu, olsem we mifala i stap ona long yu. Nao long fasin ya, bambae oli save se haos ya we mi mi wokem i stret ples blong mekem wosip long yu.” (2 Kronikel 6:32, 33) Long taem blong Jisas tu, ol man blong narafala kantri oli  save wosipim Jehova sipos oli joen wetem ol man we hem i jusumaot.—Jon 12:20; Ol Wok 8:27.

14-16. (1) ?Neson blong Isrel i witnes blong Jehova olsem wanem? (2) ?I stret nomo we ol man blong Jehova tede oli mekem wanem?

¹⁴ Ol man Isrel oli wosipim God blong olgeta, Jehova. Be ol man blong ol narafala kantri, oli wosipim ol prapa god blong olgeta. ?Weswan God nao i tru? Long taem blong profet Aesea, Jehova i talem se, blong faenem ansa long kwestin ya, oli mas mekem samting olsem wan kot kes. Ol god blong ol narafala kantri oli mas gat ol witnes blong olgeta blong pruvum se oli tru. Hem i talem se: “I gud ol narafala god ya oli tekem ol witnes blong olgeta, blong mekem i klia we ol poen blong olgeta i stret, mo blong soemaot we tok blong olgeta i tru.”—Aesea 43:9.

¹⁵ Ol narafala god ya oli no save pruvum se oli tru. Olgeta ya oli aedol nomo we ol man oli mas karem olgeta, mo oli no save toktok. (Aesea 46:5-7) Be Jehova i defren. Hem i talem long ol man Isrel se: “Yufala i witnes blong mi. Mi mi jusumaot yufala blong yufala i man blong wok blong mi, blong bambae yufala i savegud mi, mo blong yufala i save bilif long mi, mo blong yufala i savegud we mi nomo mi God. I no gat narafala god i stap. Kam kasem naoia, neva i gat narafala god i stap, mo long fiuja, bambae i no gat narafala god bakegen samtaem. Mi nomo mi Hae God, mi nomo mi save sevem yufala. . . . Mo yufala i witnes blong mi, se tok ya blong mi i tru.”—Aesea 43:10-12.

 ¹⁶ Ol man Isrel oli olsem ol witnes long wan kot kes. Oli gat bigfala ona ya blong talemaot se Jehova nomo i tru God. Jehova i singaot olgeta se, ‘ol man we mi mi mekem olgeta oli kam man blong mi, blong bambae oli presem nem blong mi.’ (Aesea 43:21) Yes, olgeta ya oli holem nem blong Jehova. Jehova i tekemaot olgeta long Ijip, taswe i stret nomo we oli obei mo ona long hem olsem King blong olgeta. Jehova i wantem se ol man blong hem tede oli mekem sem mak. Profet Maeka i talemaot tingting we ol man blong God oli mas gat, i se: “Nating we olgeta man long wol ya oli stap mekem wosip long ol god blong olgeta, mo oli stap obei long olgeta, be yumi ya, Hae God [Jehova] i God blong yumi, mo bambae yumi stap mekem wosip long hem, mo yumi stap obei long hem oltaem nomo, gogo i no save finis.”—Maeka 4:5.

17. ?From wanem neson blong Isrel i olsem rop ya grep we frut blong hem i kam konkon?

¹⁷ Sore tumas, ol man Isrel oli no obei long Jehova. Oli tekem fasin blong ol narafala neson we oli wosipim ol god blong wud mo ston. Mo oli wokem plante olta blong wosipim ol giaman god ya. Profet Hosea i talemaot 2,800 yia finis, se neson blong Isrel i olsem rop blong frut ya grep we i no moa givim gudfala frut. Hosea i gohed se: “Tingting blong yufala i fulap long ol fasin blong giaman, nao from samting ya, bambae yufala i mas kasem panis.” (Hosea 10:1, 2) Samwe long 150 yia afta, Jeremaea tu i talem se stronghed neson ya i olsem rop ya grep we fastaem i givim gudfala frut, be afta, ol frut blong hem oli kam konkon. Jehova i givim tok long Jeremaea blong talemaot long olgeta se: “?Wehem ol god ya blong yufala we yufala nomo i wokem? Sipos yufala i ting se oli save sevem yufala long taem blong trabol, i gud yufala i go luk olgeta.” Mo hem i talem tu se: ‘Yufala i fogetem mi finis.’—Jeremaea 2:21, 28, 32.

18, 19. (1) ?Jehova i talem wanem blong soemaot se bambae hem i jusumaot wan niufala neson? (2) ?Bambae yumi tokbaot wanem long nekis stadi?

¹⁸ Neson blong Isrel i olsem rop ya grep we frut blong hem i kam konkon, from we oli no moa wosipim Jehova long fasin we i stret. Oli no moa witnes blong hem, be oli girap oli go mekem wosip long ol aedol. Taswe, Jisas i talem long ol rabis lida blong Isrel long taem blong hem se: “God bambae i tekemaot kingdom blong hem long yufala, mo bambae i givim long wan neson we i karem gudfala frut.” (Matiu 21:43, NW) Ol man nomo we Jehova i jusumaot, oli save joen long niufala neson ya, Isrel blong God. Jehova bambae i mekem “niufala promes” no kontrak wetem olgeta. Hem i talem se: “Mi bambae mi God blong yufala, mo yufala bambae i man blong mi.”—Jeremaea 31:31-33.

¹⁹ Taem ol man Isrel oli no moa obei long Jehova, hem i jusum sam narafala man. Ol fas Kristin we tabu spirit i makemaot olgeta oli kam niufala neson blong hem. ?Be hu olgeta we oli man blong God tede? ?Ol man we oli wantem wosipim tru God, bambae oli luksave ol man blong hem olsem wanem? Bambae yumi tokbaot tufala kwestin ya long nekis stadi.