1. Nso ke ndusụk owo ẹkere ẹban̄a mbon oro ẹnamde n̄kpọ Abasi?

EDIWAK owo ẹdọhọ ke inen̄ekede inyene se ido ukpono ẹnamde man ẹn̄wam mme owo, edide ẹdi ido ukpono emi ẹdọhọde ke idi mme Christian m̀mê idịghe. Ndusụk owo ẹdọhọ ke Abasi ikemeke-keme ndima mme ido ukpono emi ke ntak nsu oro mmọ ẹkpepde mme owo ẹban̄a enye ye ke ntak mme enyene-ndịk n̄kpọ emi mmọ ẹnamde. Edi mmọ ẹnịm ke idụhe ido ukpono emi nti owo mîdụhe, ke Abasi okụt nti owo emi, onyụn̄ ada mmọ nte ikọt esie. Mmọ ikereke ke ufọn odu nti owo ndiwọrọ n̄kpọn̄ nsunsu ido ukpono n̄koyom nti owo nte mmọ ndiana kiet n̄kpono Abasi. Edi ndi se Abasi ekerede edi emi? Ima ise se N̄wed Abasi etịn̄de aban̄a mbon oro ẹkenamde n̄kpọ Jehovah ke eset, iyọdiọn̄ọ.

2. Mmanie ikakabade idi ikọt Jehovah, ndien nso ikanam mmọ ẹkpụhọde ye mbon en̄wen? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

² Ke n̄kpọ nte isua 4,000 emi ẹkebede, Jehovah ama emek mme owo ke isọn̄ ete ẹdi ikọt imọ. Bible okot Abraham “ete  kpukpru mmọ oro ẹnyenede mbuọtidem” onyụn̄ ọdọhọ ke enye ama enyene akamba ubon ye ediwak ifịn. (Rome 4:11; Gen. 14:14) Mbọn̄ Canaan ẹkeda Abraham nte “etubom emi Abasi emekde” ẹkenyụn̄ ẹkpokpono enye. (Gen. 21:22; 23:6) Abasi ama anam ediomi ye Abraham ye nditọ nditọ esie. (Gen. 17:1, 2, 19) Abasi ọkọdọhọ Abraham ete: “Emi edi ediomi mi emi mbufo ẹdinịmde, ke ufọt mi ye mbufo, idem ye mfri fo emi editienede fi: Kpukpru irenowo mbufo ẹnyene ndina mbobi. . . . Emi oyonyụn̄ edi idiọn̄ọ ediomi ke ufọt mi ye mbufo.” (Gen. 17:10, 11) Ntre, Abraham ye kpukpru irenowo ke ufọk esie ẹma ẹna mbobi. (Gen. 17:24-27) Mbobi oro ama anam mmọ ẹkpụhọde ye mbon eken, ẹkenyụn̄ ẹda oro ẹdiọn̄ọ ke mmọ kpọt ẹdi ikọt Abasi.

3. Nditọ Abraham ẹkesan̄a didie ẹwak?

³ Eyeyen Abraham emi ekekerede Jacob, afiak ekere Israel, ama enyene nditọiren 12. (Gen. 35:10, 22b-26) Nditọ emi ẹkedi ibuotufọk ẹnọ esien Israel 12 nte ini akade. (Utom 7:8) Eyen Jacob kiet emi ekekerede Joseph ama ededi ofụn ke Egypt. Nte ini akakade, enye ke Pharaoh ekemek ese enyịn ke udia ke Egypt ke ini akan̄ okodude. Akan̄ emi akanam Jacob ye ofụri ufọk esie ẹdi ẹdidụn̄ ke Egypt. (Gen. 41:39-41; 42:6) Nditọ Jacob ẹma ẹwak, ẹkenyụn̄ ẹkot mmọ “esop ediwak owo.”—Gen. 48:4; kot Utom 7:17.

4. Nditọ Egypt ẹkenam n̄kpọ didie ye nditọ Israel ke ntọn̄ọ?

⁴ Mbonubon Jacob ẹma ẹdu ke Egypt ẹbe isua ikie iba, ẹkenyụn̄ ẹdụn̄ ke obio Goshen emi ekekperede Akpa Nile. (Gen. 45:9, 10) Pharaoh ọkọdọhọ nditọ Israel ẹdidụn̄ ke Egypt sia enye ama ọdiọn̄ọ Joseph onyụn̄ ama enye. (Gen. 47:1-6) Ke n̄kpọ nte isua ikie, nditọ Israel ikenyeneke mfịna ye mbon Egypt. Mmọ ẹkedụn̄ do ẹbọk ufene. Okposụkedi emi nditọ Egypt mîkamaha mme ọbọk ufene, mmọ ẹma ẹkop uyo Pharaoh ẹnyụn̄ ẹyak nditọ Israel ẹdụn̄ ye mmọ.—Gen. 46:31-34.

5, 6. (a) N̄kpọ eketie didie ye ikọt Abasi ke Egypt nte ini akakade? (b) Didie ke ẹkenyan̄a Moses, ndien nso ke Jehovah akanam ọnọ ikọt Esie?

⁵ Edi n̄kpọ ama okpụhọde nte ini akakade. Bible ọdọhọ ete: “Ekem obufa edidem emi mîkọfiọkke Joseph adaha ada ke Egypt. Ndien enye ọdọhọ ikọt esie ete: ‘Sese! Nditọ Israel ẹmewak ẹnyụn̄ ẹkop odudu ẹkan nnyịn.’ Ntem nditọ Egypt ẹsịn nditọ Israel ẹnam utom ke idak ufịk. Ndien mmọ ẹnam uwem odorode mmọ ke ndisịn mmọ ke ọkpọsọn̄ ufụn edinam mbat ukọkufọk ye kọrikọri ye kpukpru orụk utom ufụn ke in̄wan̄, ih, kpukpru orụk utom ufụn eke mmọ ẹsịnde mmọ ẹnam ke idak ufịk nte ifịn.”—Ex. 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Obufa Pharaoh emi ama ọdọhọ ẹwot kpukpru nditọiren Hebrew ke ndondo oro mmọ ẹmanade. (Ex. 1:15, 16) Ini oro ke Moses akamana. Ke ini enye ekedide ọfiọn̄ ita, eka esie ama emen enye ekedịp ke otu nnyanyan̄a ke mben Akpa Nile. Do ke adiaha Pharaoh okokụt enye onyụn̄ ada enye nte eyen esie. Enye ama ayak Jochebed, ata eka Moses, akama enye ọnọ imọ tutu enye okpon. Eka Moses ama ada ini emi ekpep eyen esie Ikọ Abasi, an̄wam enye akabade asan̄autom Jehovah. (Ex. 2:1-10; Heb. 11:23-25) Jehovah ama okụt ofụri ufen oro ikọt esie ẹkebọde onyụn̄ ọdọn̄ Moses akada mmọ ọwọrọ ke Egypt. (Ex. 2:24, 25; 3:9, 10) Ntem ke Jehovah akanyan̄a ikọt esie.—Ex. 15:13; kot Deuteronomy 15:15.

7, 8. Ikọt Jehovah ẹkesan̄a didie ẹdi edisana idụt?

⁷ Okposụkedi emi Jehovah mîkọnọhọ kan̄a nditọ Israel Ibet ye mme oku, inyụn̄ inamke mmọ ẹdi idụt, enye akada mmọ nte ikọt esie. Ntak edi oro Abasi ọkọdọhọde Moses ye Aaron ẹdọhọ Pharaoh ẹte: “Ntem ke Jehovah Abasi Israel ọdọhọ ete, ‘Yak ikọt mi ẹnyọn̄ọ, man mmọ ẹkenam usọrọ ẹnọ mi ke wilderness.’”—Ex. 5:1.

⁸ Edi Pharaoh ikenyịmeke ndiyak nditọ Israel ẹnyọn̄ọ. Jehovah ama amia Egypt nsio nsio ufen duop, onyụn̄ owot Pharaoh ye udịmekọn̄ esie ke Ididuot Inyan̄ man ikọt esie ẹwọrọ ke ufụn. (Ex. 15:1-4) Ke ọfiọn̄ iba ye ubak ama ekebe, Jehovah ama anam ediomi ye nditọ Israel ke Obot Sinai onyụn̄ ọdọhọ mmọ ete: “Edieke mbufo ẹditịmde ẹkop uyo mi, ẹdinyụn̄ ẹnịmde ediomi mi, mbufo ẹyekabade ẹdi akpan inyene mi ke otu kpukpru mme owo, . . . mbufo ẹyekabade ẹdi . . . edisana idụt ẹnọ mi.”—Ex. 19:5, 6.

9, 10. (a) Didie ke Deuteronomy 4:5-8 owụt ke Ibet akanam nditọ Israel ẹkpụhọde ye mme idụt eken? (b) Didie ke nditọ Israel ẹkpekewụt ke idi “edisana ikọt Jehovah”?

⁹ Ata ediwak isua mbemiso eyo nditọ Israel, mme asan̄autom Abasi ẹma ẹsinyene mme ibuot ufọk. Mme ibuot ufọk emi ẹkedi mme andikara, mme ebiereikpe, ye mme oku ke ufọk mmọ kiet kiet. Mbemiso nditọ Egypt ẹketọn̄ọde ndisịn mmọ ke ufụn, nditọ Israel ẹma ẹnyene mme ibuot ufọk n̄ko. (Gen. 8:20; 18:19; Job 1:4, 5) Jehovah ama ọnọ Moses Ibet ọnọ nditọ Israel man mmọ ẹkpụhọde ye mme idụt eken. (Kot Deuteronomy 4:5-8; Ps. 147:19, 20.) Ibet ama anam ẹmek mbon emi ẹdidide mme oku ke idụt oro, onyụn̄ anam ẹmek “mbiowo” emi ẹkenyenede ifiọk, emi ẹkenyụn̄ ẹnen̄erede ẹkpono, nte mme ebiereikpe. (Deut. 25:7, 8) Ibet ama eteme nditọ Israel nte ẹkpenamde n̄kpọ Abasi ye nte ẹkpedude uwem.

¹⁰ Esisịt ini mbemiso nditọ Israel ẹdụkde Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Jehovah ama afiak eti mmọ Ibet emi. Moses ọkọdọhọ mmọ ete: “Jehovah . . . amanam fi ọdọhọ mfịn emi ete ke imọ iyakabade idi ikọt esie, akpan inyene esie, kpa nte enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ fi, ye nte ke imọ iyenịm kpukpru mme ewụhọ esie, ye nte ke enye ayanam fi okon̄ akan kpukpru mme idụt eken oro enye akanamde, osụn̄ọde ke itoro ye eti enyịn̄ ye uyai, ke adan̄aemi afo owụtde ke idi edisana ikọt Jehovah Abasi fo.”—Deut. 26:18, 19.

11-13. (a) Mmanie ẹketiene ikọt Abasi ẹnam n̄kpọ Abasi? (b) Nso ke ẹkeyom owo emi mîtoho Israel anam edieke enye okoyomde nditiene nnam n̄kpọ Jehovah?

¹¹ Ke Jehovah ama akanam idụt Israel ẹkabade san̄asan̄a ikọt esie, enye ikakpanke mbon emi mîtoho do nditiene ndụn̄ ye ikọt esie. Enye ama ayak “akwa mbuaha udịmowo” emi mîkedịghe nditọ Israel, esịnede mbon Egypt, ẹtiene ikọt esie ẹwọrọ ke Egypt. (Ex. 12:38) Ke ini Jehovah akamiade Egypt ọyọhọ ufen itiaba, Bible ọdọhọ ke ndusụk “mme asan̄autom Pharaoh” ẹma ẹkop uyo Jehovah, ndien etie nte mmọ ẹma ẹsịne ke mbuaha udịmowo emi ẹketienede nditọ Israel ẹkpọn̄ Egypt.—Ex. 9:20.

¹² Esisịt ini mbemiso nditọ Israel ẹbede Akpa Jordan man ẹkeda isọn̄ Canaan ẹnyene, Moses ama ọdọhọ mmọ ke ana mmọ ‘ẹma isenowo’ oro ẹsan̄ade ye mmọ. (Deut. 10:17-19) Akana ikọt Abasi  ẹyak isenowo emi ẹkenyịmede nditiene mmọ nnịm Ibet Moses ẹdụn̄ ke obio mmọ. (Lev. 24:22) Ndusụk isenowo ẹma ẹditiene ẹnam n̄kpọ Jehovah. Mmọ ẹketie nte Ruth eyen Moab, emi ọkọdọhọde Naomi ekaebe esie emi ekedide eyen Israel ete: “Orụk fo eyedi orụk mi, Abasi fo oyonyụn̄ edi Abasi mi.” (Ruth 1:16) Isenowo emi ẹkekpono Abasi ke ido mme Jew, ẹma ẹnyụn̄ ẹnịm nditọ irenowo mmọ mbobi. (Ex. 12:48, 49) Jehovah akada mmọ n̄ko nte ikọt esie.—Num. 15:14, 15.

¹³ Akam oro Solomon ọkọbọn̄de ke ini ẹkeyakde temple ẹnọ Abasi owụt ke Abasi ama enyịme mbon oro mîtoho Israel ẹtiene ẹnam n̄kpọ esie. Enye ọkọdọhọ ete: “Amaedi owo esenidụt, emi mîdịghe kiet ke otu ikọt fo Israel emi otode anyan idụt edi ke ntak akwa enyịn̄ fo ye ọkpọsọn̄ ubọk fo ye edinyanade ubọk fo, mmọ ẹnyụn̄ ẹdi ẹdibọn̄ akam ẹse ufọk emi, afo nyụn̄ tie ke heaven, kpa akpan ebietidụn̄ fo, kop, nyụn̄ nam kpukpru se owo esenidụt emi eben̄ede fi; man kpukpru owo ke isọn̄ ẹkpefiọk enyịn̄ fo ẹnyụn̄ ẹbak fi kpa nte ikọt fo Israel ẹnamde, man ẹdiọn̄ọ ẹte ke ẹkot enyịn̄ fo ẹdian ufọk emi ami mbọpde.” (2 Chron. 6:32, 33) Ekedi ntre n̄ko ke eyo Jesus. Esenowo ekededi emi okoyomde ndinam n̄kpọ Jehovah ama esitiene ikọt esie okpono enye.—John 12:20; Utom 8:27.

14-16. (a) Ke nso usụn̄ ke idụt Israel ẹkedi mme ntiense Jehovah? (b) Nso ke Jehovah oyom ikọt esie ẹnam mfịn?

¹⁴ Nditọ Israel ẹkekpono Jehovah Abasi, mme idụt eken ẹkpono nsio nsio abasi mmọ. Ntre, akana ẹbọrọ akpan mbụme emi: Anie edi ata Abasi? Ke eyo prọfet Isaiah, Jehovah okoyom ẹbọrọ mbụme emi nte ẹsinamde ke esopikpe. Enye ama ọdọhọ mme abasi mme idụt ẹtan̄ ntiense mmọ ẹdiwụt ke mmimọ idi abasi. Enye ọkọdọhọ ete: “Yak ẹtan̄ kpukpru mme idụt ẹbon ọtọkiet ke ebiet kiet, yak ẹnyụn̄ ẹtan̄ mme obio ẹbon ọtọkiet. Anie ke otu [mme abasi] mmọ ekeme nditịn̄ emi? Mîdịghe nte mmọ ẹkeme ndinam nnyịn ikop mme akpa n̄kpọ emi  ẹditịbede? Yak mmọ ẹda mme ntiense mmọ ẹdi, man ẹbat mmọ ke edinen, mîdịghe yak mmọ ẹkop ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte, ‘Edi akpanikọ!’”—Isa 43:9.

¹⁵ Mme abasi mme idụt ikenyeneke mme ntiense ndiwụt ke mmimọ idi Abasi. Mmọ ẹdi ndisọi mbiet, ikemeke nditịn̄ ikọ inyụn̄ ikemeke ndisan̄a ke idemmọ. (Isa. 46:5-7) Edi Jehovah ọkọdọhọ idụt Israel ete: “Mbufo ẹdi mme ntiense mi, kpa asan̄autom mi emi mmekde, man mbufo ẹfiọk ẹnyụn̄ ẹbuọt idem ye ami, man mbufo ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ ẹte ke ami nsụk ndi Enye. Owo ikobotke baba Abasi kiet mbemiso ami, baba kiet inyụn̄ idụhe oro etienede mi edem. Ami ndi Jehovah, ndien andinyan̄a efen idụhe ke ẹsiode mi ẹfep. . . . Ntre mbufo ẹdi mme ntiense mi, . . . ndien ami ndi Abasi.”—Isa. 43:10-12.

¹⁶ Ikọt Abasi ẹketie nte ntiense ke esopikpe, ntre ekedi n̄kpọ ukpono ọnọ mmọ nditịn̄ ke Jehovah ikpọn̄ edi ata Abasi. Jehovah ọkọdọhọ ke mmọ ẹdi ‘mbon oro imọ ibotde inọ idem imọ, man mmọ ẹkpebụk itoro imọ.’ (Isa. 43:21) Mmọ ikpọn̄ ẹkekere enyịn̄ ẹdian Abasi. Mmọ ke Jehovah akanyan̄a ke Egypt. Ntre, akana mmọ ẹda ke iso kpukpru owo ẹtịn̄ ke Jehovah edi Akakan Abasi. Se mmọ ẹkpeketin̄de ẹnyụn̄ ẹnamde ke Prọfet Micah eketịn̄ nte ikọt Abasi ẹnamde mfịn. Enye ekewet ete: “Kpukpru owo ẹyesan̄a ke enyịn̄ abasi mmọ; edi nnyịn idisan̄a ke enyịn̄ Jehovah Abasi nnyịn ke nsinsi nsinsi.”—Mic. 4:5.

17. Didie ke Israel ẹkekabade ‘ndiọi esen vine’ ke enyịn Jehovah?

¹⁷ Edi idụt Israel ikanamke n̄kpọ Jehovah aba. Mmọ ẹma ẹkpebe mme idụt emi ẹkekponode abasi eto ye itiat, ẹnam ediwak itieuwa ẹnọ mme abasi mmọ. Ke n̄kpọ isua 2,800 emi ẹkebede, prọfet Hosea ama ewet ete: “Israel edi mbiara vine . . . Enye anam itieuwa esie awak . . . Esịt mmọ ọyọhọ ye mbubịk; ke emi ẹyebiom mmọ ikpe.” (Hos. 10:1, 2) N̄kpọ nte isua 150 tọn̄ọ Hosea eketịn̄ ikọ emi, Jeremiah ama ewet se Jehovah eketịn̄de aban̄a ikọt esie emi mîkanamke n̄kpọ esie aba ete: “Ami n̄kọtọ fi nte eti ndatndat vine, kpukpru n̄kpasịp esie ẹkedi nti. Ntre anam didie afo okpụhọde, akabade edi idiọk n̄kọk esen vine ọnọ mi? . . . Enye mme abasi fo emi afo akanamde ọnọ idemfo? Yak mmọ ẹdaha ke enyọn̄ edieke mmọ ẹkemede ndinyan̄a fi ke ini afanikọn̄ fo . . . Ikọt mi ẹmefre mi.”—Jer. 2:21, 28, 32.

18, 19. (a) Jehovah ọkọdọhọ ke imọ idisan̄a didie ifiak inyene san̄asan̄a mme owo ke isọn̄? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁸ Israel eketie nte idiọk mfri sia mmọ mîkanamke n̄kpọ Jehovah nte akpanade ẹnam. Mmọ ẹma ẹsịn ndidi mme ntiense Jehovah, edi ẹmek ndikpono ndisọi n̄kpọ. Ntak edi oro Jesus ọkọdọhọde ikpọ owo ido ukpono mme Jew eyo esie emi ẹkedide mbubịk ete: “Ẹyebọ mbufo obio ubọn̄ Abasi ẹnyụn̄ ẹyak enye ẹnọ idụt oro on̄wụmde mfri esie.” (Matt. 21:43) Sụk mbon oro Jehovah emekde ẹdidu ke obufa idụt emi sia Abasi ayanam “obufa ediomi” ye mmọ. Jehovah eketịn̄ ntem aban̄a mmọ: “Nyedi Abasi mmọ, mmọ ẹyenyụn̄ ẹdi ikọt mi.”—Jer. 31:31-33.

¹⁹ Ke Israel ẹma ẹkesọn̄ ibuot ye Jehovah, enye ama emek Israel Abasi ke eyo mme apostle nte ikọt esie. Edi mmanie ẹdi ikọt esie mfịn? Mbon oro ẹyomde ndinam n̄kpọ Abasi ẹkpenam didie ẹdiọn̄ọ ata ikọt Abasi mfịn? Iyọbọrọ mme mbụme emi ke ibuotikọ oro etienede.