1. Nyen la ambeni zo atene na ndo ti azo so ayeke voro Nzapa?

AZO mingi laso atene so mingi ti abungbi ti nzapa so azo ayeke dä mingi asara ye mingi ape ti mû maboko na azo. Ambeni atene so Nzapa ayeda pëpe na abungbi ti nzapa so ndali ti so ala fa tâ tënë pëpe na ndo ti lo nga ala sara aye ti sioni mingi. Me ala tene so anzoni zo ayeke na yâ ti abungbi ti nzapa kue nga so Nzapa abâ ala na lo mû ala tongana awakua ti lo na ndo ti sese. Ala bâ ti ala so anzoni zo ni so ayeke pëpe na bezoin ti zia lege ti vorongo nzapa ti wataka ti duti nde ti voro Nzapa. Me bango ndo ti ala so ague oko na ti Nzapa? Ti kiri tënë na hundango ndo so, zia e bâ ye so Bible atene na ndo ti atâ wakua ti Jéhovah.

2. Azo wa la Jéhovah asoro ala ti ga azo ti lo? Nyen la afa so ahale ti Abraham oko la ayeke azo so Nzapa ate mbele na ala? (Bâ foto so ayeke na tongo nda ti article ni.)

² A sara ngu 4000 tongaso awe, Jéhovah asoro ambeni zo ti  duti azo ti lo na sese. Abraham, so a iri lo “babâ ti ala kue so ayeke na mabe”, ayeke lani na li ti mbeni kota sewa so na yâ ni a yeke wara azo ti kua ngbangbo mingi (aRom. 4:11; Gen. 14:14). Agbia so ayeke na Canaan ane lo na ala bâ lo tongana “mokonzi”. (Gen. 21:22; 23:6) Jéhovah ate mbele na Abraham nga na ahale ti lo (Gen. 17:1, 2, 19). Nzapa atene na Abraham, lo tene: “Tënë ti mbele ti mbi ayeke tongaso na popo ti Mbi na i, na ahale ti mo na peko ti mo, a lingbi i bata tënë ni; fade a fâ akoli kue na popo ti i na ganza. . . . Na ganza so ayeke fä ti mbele na popo ti Mbi na i.” (Gen. 17:10, 11). Tongaso, Abraham nga na akoli kue so ayeke na yâ ti sewa ti lo afâ ganza (Gen. 17:24-27). Fango ganza so afa lani so ayeke gi ahale ti Abraham oko la ayeke azo so Nzapa ate mbele na ala ti sara songo na lo.

3. Tongana nyen la ahale ti Abraham aga mingi?

³ Tarä ti Abraham so ayeke Jacob, wala Israël, ayeke na amolenge ti koli 12 (Gen. 35:10, 22b-26). A si na mbeni ngoi, amolenge 12 so aga ababâ ti akete mara 12 ti Israël (Kus. 7:8). Jacob na azo ti sewa ti lo ague na Égypte ndali ti mbeni kota nzara so asi lani. Kâ, Joseph, mbeni molenge ti Jacob ti koli, ayeke zo so Pharaon azia lo ti bâ ndo na ndo ti akobe nga lo yeke use zo na peko ti lo (Gen. 41:39-41; 42:6). Ahale ti Jacob aga gbani gbani.—Gen. 48:4; diko Kusala 7:17.

4. Na tongo nda ni, songo ti azo ti Égypte na ahale ti Jacob ayeke lani tongana nyen?

⁴ Ahale ti Jacob angbâ na Égypte ahon ngu 200, na sese ti Gosen (Gen. 45:9, 10). Teti ngu 100 tongaso, ala na azo ti Égypte aduti na siriri, ala lango na yâ ti akete gbata nga ala yeke bata anyama ti ala. Pharaon ayamba ala nzoni mingi, ndali ti so lo hinga Joseph nga lo ne lo mingi (Gen. 47:1-6). Azo ti Égypte aye lani tënë ti azo ti batango anyama ape (Gen. 46:31-34). Me, a lingbi ala mä yanga ti Pharaon nga ala zia ala ngbâ na kodoro ni.

5, 6. (a) Tongana nyen la ye aga nde na azo ti Nzapa na Égypte? (b) Ngbanga ti nyen la a fâ lani Moïse ape? Nyen la Jéhovah asara ndali ti azo ti lo?

⁵ Me na pekoni ye ni aga tâ nde na azo ti Nzapa. Bible atene: “Fini gbia alondo na ndo Égypte, na lo hinga Joseph pëpe. Lo tene na azo ti lo, Bâ, amolenge ti Israël ayeke mingi ahon e, na ala yeke ngangu ahon e; na azo ti Égypte asara si amolenge ti Israël asara kusala ngangu, na ala sara si bê ti ala asui na lege ti kusala ngangu ti popoto na ti brique na kusala kue ti yaka; na yâ kusala ti ala kue, ala forcé ala ti sara kusala ngangu.”—Ex. 1:8, 9, 13, 14.

⁶ Pharaon ahunda même ti tene a fâ amolenge-koli Hébreu kue na ngoi ti dungo ala (Ex. 1:15, 16). A yeke na ngoi ni so la a dü lani Moïse. Na ngoi so lo yeke lani na nze ota, mama ti lo ahonde lo na yâ ti asosongo so ayeke na tere ti ngu ti Nile. A yeke kâ la molenge ti Pharaon ti wali awara lo. Lo mû lo lo bata lo. Ye ti nzoni ni ayeke so, na ngoi so Moïse angbâ lani kete mingi, mama ti lo, Jokébed, so ayeke be-ta-zo la abata lo na lo ga mbeni wakua ti Jéhovah so ayeke be-ta-zo na lo (Ex. 2:1-10; aHéb. 11:23-25). Jéhovah “ahinga tënë” ti pasi ti azo ti lo nga lo mû desizion ti zi ala na lege ti Moïse na maboko ti azo so asara pasi na ala (Ex. 2:24, 25; 3:9, 10). Tongaso, Jéhovah ‘aton’ azo ti Israël, wala lo zi ala.—Ex. 15:13; diko Deutéronome 15:15.

7, 8. Tongana nyen la azo ti Jéhovah aga lani mbeni mara so ayeke nzoni-kue?

⁷ Atâa so ade Jéhovah abungbi azo ti  Israël ti tene ala ga mbeni mara ape, lo bâ ala tongana azo ti lo. Tongaso, lo hunda na Moïse nga na Aaron ti tene na Pharaon: “L’Éternel Nzapa ti Israël atene tongaso, Mo zia azo ti Mbi ague si ala lingbi sara fête na Mbi na yando.”—Ex. 5:1.

⁸ Jéhovah azi azo ti Israël na maboko ti azo ti Égypte so asara pasi na ala, na lege so lo ga na aye ti ngangu bale-oko na ndo ti Égypte nga lo futi Pharaon na aturugu ti lo na yâ ti Ngu-Bengba (Ex. 15:1-4). Nze use na ambeni lango tongaso na pekoni, lo te mbele na ala na Hoto ti Sinaï na lo tene na ala, lo tene: “Tongana i ye ti mä yanga ti Mbi biani, na i bata tënë ti mbele ti Mbi, tongaso fade i ga ye ti Mbi mveni na popo ti amara kue; . . . mara ti nzoni-kue.”—Ex. 19:5, 6.

9, 10. (a) Ti gue oko na Deutéronome 4:5-8, tongana nyen la andia so Jéhovah amû na azo ti Israël asara si ala yeke nde na tanga ti azo? (b) Nyen la a lingbi azo ti Israël asara ti fa so ala yeke ‘azo ti nzoni-kue teti Jéhovah’?

⁹ Na ngoi so aHébreu ayeke na Égypte, kozo ti tene ala ga angbâa, ala bungbi tere ti ala, ala ga mbeni kete mara so na yâ ni mo yeke wara azo so ayeke mû li ni na yâ ti sewa oko oko. Ala so ayeke mû li ni ayeke sara kua lani tongana amokonzi, ajuge nga na aprêtre ndali ti sewa ti ala, legeoko tongana awakua ti Jéhovah so ayeke na fini kozo na ala (Gen. 8:20; 18:19; Job 1:4, 5). Me na lege ti Moïse, Jéhovah amû na amolenge ti Israël ambeni ndia so asara si ala yeke nde na tanga ti amara. (Diko Deutéronome 4:5-8; Ps. 147:19, 20.) Na yâ ti andia ni, Jéhovah ahunda ti tene a zia mbeni groupe ti azo ti duti aprêtre ndali ti mara ni. Lo tene nga so a lingbi “akota zo” so azo ane ala ndali ti so ala hinga ye nga ala yeke na ndara aduti ajuge (Deut. 25:7, 8). Na yâ ti andia ni Jéhovah afa na azo ti lo lege so ala yeke voro na lo nga na aye so ala yeke sara na yâ ti fini ti ala.

¹⁰ Ngoi kete kozo ti tene azo ti Israël asi na Sese ti Zendo, Jéhovah akiri afa andia ti lo na ala, na Moïse atene na ala, lo tene: “L’Éternel atene na mo, Lo kamata mo ti ga azo ti Lo mveni, legeoko tongana lo ze na mo, si mo lingbi bata commandement ti Lo kue; na Lo yä mo ahon amara kue so Lo sara, na lege ti sepela mo, ti mû gloire na mo, na ti yä iri ti mo, na ti sara si mo ga azo ti nzoni-kue teti L’Éternel Nzapa ti mo.”—Deut. 26:18, 19.

11-13. (a) Azo wa la abungbi oko na azo ti Nzapa so lo soro ti voro lo? (b) A lingbi azo so ayeke azo ti Israël ape, so aye ti voro Jéhovah asara nyen?

¹¹ Atâa so Jéhovah ayeke fadeso na mbeni mara so lo soro na sese, lo ke pëpe ti tene awande aduti na popo ti azo ti lo. Lo zia “azo mingi ti amara nde nde” so ayeke azo ti Israël ape, même azo ti Égypte, ti gue na azo ti lo na ngoi so lo zi ala na Égypte (Ex. 12:38). Na ngoi ti ye ti ngangu mbasambala ni, “ambeni boi ti Pharaon” asara ye alingbi na ye so Jéhovah atene, na kite ayeke pëpe so ala kue ayeke na popo ti azo ti Israël so asigigi na Égypte.—Ex. 9:20.

¹² Ngoi kete kozo ti tene azo ti Israël afâ Ngu ti Jourdain ti lï na sese ti Canaan, Moïse atene na ala so “a lingbi [ala] ndoye awande” so ayeke na popo ti ala (Deut. 10:17-19). A lingbi azo ti Nzapa so lo soro ala ayeda ti tene awande kue so asara ye alingbi na andia so Nzapa amû na Moïse aduti na popo ti ala (Lév. 24:22). Ambeni wande ni aga awakua ti Jéhovah. Ala yeke na bango ndo so Ruth so ayeke zo ti Moab ayeke na ni lani. Ruth atene lani na Naomi so ayeke zo ti Israël, lo tene: “Fade azo  ti mo aga azo ti mbi, na Nzapa ti mo aga Nzapa ti mbi.” (Ruth 1:16). Na awande so aga lani aprosélyte, na a fâ akoli ni na ganza (Ex. 12:48, 49). Jéhovah ayeke na ngia ti tene ala nga aga azo ti lo so lo soro.—Nom. 15:14, 15.

¹³ Na ngoi so a mû temple ti Salomon na Jéhovah, a leke lani mbeni ye ndali ti awakua ti Jéhovah so ayeke azo ti Israël ape. Ye ni asigigi polele na ngoi ti mungo temple ni na yâ ti sambela so Salomon asara, lo tene: “Tongana awande ayeke, lo so ayeke ti azo ti Mo Israël pëpe, lo so alondo na mbeni sese yongoro, na lo ga tënë ti kota iri ti Mo, wala tënë ti tïtî Mo ti ngangu, wala tënë ti tïtî ti Mo so Mo ye na ndo azo, tongana ala ga na ala bâ ndo na mbage ti da so na ala sambela, Mo mä tënë so na yayu, ndo ti duti ti Mo, na Mo sara ye kue so awande so ahunda Mo dä, si azo kue ti sese alingbi hinga iri ti Mo, si ala kpe mbeto ti Mo legeoko tongana azo ti Mo Israël asara, na ala lingbi hinga a di iri ti Mo na tere ti da so mbi sara.” (2 Chron. 6:32, 33). Même na ngoi ti Jésus, azo so ayeke azo ti Israël ape, so aye ti voro Jéhovah, alingbi ti voro lo gi tongana ala bungbi oko na azo ti lo so lo te mbele na ala.—Jean 12:20; Kus. 8:27.

14-16. (a) Na lege wa azo ti Israël aga mbeni mara ti atémoin ti Jéhovah? (b) A lingbi awakua ti Jéhovah ti laso asara nyen?

¹⁴ Azo ti Israël avoro Nzapa ti ala, Jéhovah, me azo ti ambeni mara avoro anzapa ti ala. Tongaso, a lingbi a kiri tënë na kpengba hundango ndo so: Zo wa la ayeke tâ Nzapa zo wa? Na ngoi ti prophète Ésaïe, Jéhovah atene so a lingbi a kiri tënë na hundango ndo so tongana ti so a yeke kiri tënë na mbeni hundango ndo na gbele ngbanga. Lo tene: “Zia amara kue abungbi, na zia azo abungbi nga; zo nyen na popo ti [anzapa ti] ala alingbi fa tënë so na gigi, na zo nyen alingbi fa na e ye so ayeke giriri? zia ala ga na atémoin ti ala, si a lingbi diko ala azo ti mbilimbili; zia ala mä, na ala tene, A yeke tâ tënë.”—És. 43:9.

 ¹⁵ Anzapa ti ambeni mara alingbi lani pëpe ti fa so ala yeke tâ Nzapa. Ala yeke gi asenge yanda so asara tënë ape nga so a lingbi a yô ala yongo (És. 46:5-7). Me, Jéhovah atene na azo ti lo, azo ti Israël, lo tene: “I yeke atémoin ti Mbi, boi ti Mbi so Mbi iri lo, si i lingbi hinga na i mä na bê na Mbi, na i lingbi hinga biani Mbi yeke Lo; a sara mbeni Nzapa kozoni na Mbi pëpe, na fade a sara mbeni Nzapa na peko ti Mbi pëpe. Mbi, Mbi yeke L’Éternel; mbeni sauveur ayeke pëpe, gi Mbi oko. . . . I yeke atémoin ti Mbi, Mbi yeke Nzapa.”—És. 43:10-12.

¹⁶ Legeoko tongana atémoin na gbele ngbanga, awakua ti Jéhovah ayeke lani na pasa ti fa polele so Jéhovah la ayeke oko tâ Nzapa. Lo tene so ala yeke “azo so Mbi leke ala teti Mbi mveni, si ala lingbi sepela Mbi.” (És. 43:21). Ala yeke azo so iri ti lo ayeke na ndo ti ala. Ndali ti so Jéhovah azi ala na Égypte, a lingbi ala mä yanga ti lo nga ala fa na lê ti ambeni mara so lo la lo yeke na droit ti komande dunia kue. A lingbi ala duti lani na mara ti bango ndo so prophète Michée asara tënë ni, so na pekoni a hunda nga na awakua ti Nzapa ti laso ti duti na ni. Lo tene: “Azo kue atambela na iri ti anzapa ti ala, me fade e tambela na iri ti [Jéhovah] Nzapa ti e lakue lakue.”—Mi. 4:5.

17. Na lege wa azo ti Israël ayeke tongana ‘sioni vigne ti ngonda’ na lê ti Jéhovah?

¹⁷ Mawa ni ayeke so, azo ti Israël aduti be-ta-zo pëpe na Nzapa ti ala, Jéhovah. Ala sara ye tongana ti ambeni mara so avoro anzapa so ala sara na keke nga na tênë. A sara ngu 2800 tongaso awe, prophète Osée atene: “Israël ayeke vigne ti pendere . . . lo sara si gbalaka ti lo awu mingi, . . . Ala yeke azo ti bê use; fade ngbanga atï na li ti ala.” (Os. 10:1, 2). Angu 150 tongaso na pekoni, Jérémie atene tënë so Jéhovah atene na azo ti lo so ayeke be-ta-zo ape, lo tene: “Mbi lu mo tongana vigne ti nzoni, tâ lê ni ti nzoni. A sara tongana nyen si mo kiri mo ga sioni, mo ga vigne ti ngonda? . . . anzapa ti mo so mo sara teti mo mveni, ala yeke na ndo wa? Zia ala londo tongana ala lingbi sö mo na lâ ti ye ti ngangu ti mo . . . azo ti Mbi agirisa Mbi.”—Jér. 2:21, 28, 32.

18, 19. (a) Tongana nyen la Jéhovah afa kozo awe so lo yeke soro ambeni fini zo ndali ti iri ti lo? (b) Article ti peko ayeke sara tënë na ndo ti nyen?

¹⁸ Azo ti Israël alë sioni lengo ndali ti so ala voro Jéhovah na lege ni ape. Ala ngbâ lani atémoin ti lo ape me ala voro ayanda. Tongaso, Jésus atene na akota zo ti nzapa ti aJuif ti ngoi ti lo so ayeke sara ye na handa, lo tene: “Fade a yeke zi royaume ti Nzapa na maboko ti ala, ti mû ni na mbeni mara nde so ayeke lë alengo ni.” (Mat. 21:43). Gi azo so ayeke na yâ ti “fini mbele” so Jéhovah asara tënë ti ala kozo awe na lege ti prophète ti lo Jérémie la alingbi ti duti na yâ ti fini mara so, so ti tene Israël ti yingo. Jéhovah ayeke te “fini mbele” na ala. Lo sara tënë so na ndo ti ala, lo tene: “Fade Mbi yeke Nzapa ti ala, na ala yeke azo ti Mbi.”—Jér. 31:31-33.

¹⁹ Na pekoni so azo ti Israël aduti be-ta-zo na Jéhovah pëpe, tongana ti so a fa ni kozo awe, lo soro Israël ti yingo ti duti azo ti lo na pekoni so a zingo Jésus na kuâ na lo kiri na yayu. Me azo wa la laso na ndo ti sese ayeke azo ti lo? Tongana nyen la azo so aye ti voro Nzapa alingbi ti hinga atâ wavorongo lo? Article ti peko ayeke sara tënë na ndo ti ahunda so.