1. O ā manatu o nisi e faatatau i le iai o ni tagata o le Atua i le lalolagi?

UA TAʻUTINO mai e le toʻatele i aso nei, e itiiti aogā ua maua e tagata mai i lotu autū e aofia pe e lē aofia foʻi i lotu ua faapea mai o Kerisiano. E ioe nisi ua taʻuleagaina e na lotu le Atua e ala i a latou aʻoaʻoga ma amioga, ma lē maua ai le finagalo malie o le Atua. Peitaʻi, ua latou talitonu o loo iai tagata lotofaamaoni i lotu uma lava, ma o loo silafia mai e le Atua na tagata ma talia e avea ma ona tagata tapuaʻi i le lalolagi. E latou te manatu e lē manaʻomia e na tagata lotofaamaoni ona tuua lotu sesē, ma tapuaʻi atu o ni tagata ua vavae ese. Ae po o le finagalo lea o le Atua? Seʻi o tatou saʻili le tali e ala i le iloiloina o nisi o talafaasolopito faale-Tusi Paia, o tagata tapuaʻi moni o Ieova.

2. O ai na avea ma tagata o Ieova, ma o le ā le mea na faaesea ai i latou mai i isi tagata? (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le matua.)

² I le senituri lona 20 T.L.M., na filifilia ai e Ieova se nuu i le lalolagi e avea ma ona tagata. Sa taʻua Aperaamo o le  “tamā o i latou uma e faatuatua,” ma o ia o le ulu o se ʻauaiga e faitau selau tagata e iai. (Roma 4:11; Kene. 14:14) Sa faaaloalo ma vāai taʻitaʻi o Kanana iā te ia o se “taʻitaʻi” sili. (Kene. 21:22; 23:6) Sa osia e Ieova se feagaiga ma Aperaamo ma lana fanau. (Kene. 17:1, 2, 19) Na fetalai le Atua iā Aperaamo: “O outou tane, o laʻu feagaiga lenei ma outou ia outou tausia, e oo lava i lau fanau pe a mavae atu oe: E tatau ona peritomeina o tane uma lava . . . ina ia fai ma faailoga o le feagaiga i le va o aʻu ma outou.” (Kene. 17:10, 11) Sa peritomeina Aperaamo ma tane uma o lona aiga. (Kene. 17:24-27) Sa avea le peritomeina ma faailoga faaletino na faaesea ai le fanau a Aperaamo, e na o i latou sa osia se feagaiga ma Ieova.

3. Sa faapefea ona avea ma nuu ē na tupuga mai iā Aperaamo?

³ Sa iai atalii e toʻa 12 o Iakopo po o Isaraelu, o le atalii o le atalii o Aperaamo. (Kene. 35:10, 22e-26) Mulimuli ane, sa avea nei tane ma ulu o augātamā o ituaiga e 12 o Isaraelu. (Galu. 7:8) Ina ua tupu se oge, sa sulufaʻi atu Iakopo ma lona ʻauaiga i Aikupito, lea sa avea ai lona atalii o Iosefa ma lima taumatau ma pule a Farao e faasoasoaina meaʻai. (Kene. 41:39-41; 42:6) Sa oo ina matuā faatoʻateleina tagata na tupuga mai iā Iakopo, ma avea ma “faapotopotoga o nuu.”​—Kene. 48:4; faitau le Galuega 7:17.

4. O le ā le faiā sa iai i le amataga i le va o tagata Aikupito ma ē na tupuga mai iā Iakopo?

⁴ E silia i le 200 tausaga o nonofo pea ē na tupuga mai iā Iakopo, i Aikupito i se vaipanoa o le vai o le Naila e taʻua o Kosena. (Kene. 45:9, 10) E pe ā ma le 100 tausaga o latou nonofo filemu faatasi ma tagata Aikupito i tamaʻi aai, ma leoleo a latou mamoe ma lafumanu. Sa talia fiafia i latou e Farao, o lē sa ia iloaina lelei ma talia Iosefa. (Kene. 47:1-6) Sa inosia e tagata Aikupito ē e leoleoina mamoe. (Kene. 46:31-34) E ui i lea, sa tatau ona latou talia tagata Isaraelu.

5, 6. (a) Sa faapefea ona suia le tulaga o tagata o le Atua i Aikupito? (e) Sa faapefea ona faasaoina Mose, ma o le ā na faia e Ieova mo Ona tagata uma?

⁵ Peitaʻi, na faasolo ina suia le tulaga o tagata o le Atua. Ua taʻua i le Esoto 1:8, 9, 13, 14: “Mulimuli ane, ua soloaʻi ane i le malo o Aikupito se tupu fou, o lē na te lē iloa Iosefa. Ua ia fai atu i ona tagata: ʻFaauta! Ua sili atu ona toʻatele ma malolosi tagata Isaraelu nai lo o i tatou.’ O le mea lea ua faapologa ai e tagata Aikupito le fanauga a Isaraelu i faiga sauā. Ua latou faatigāina pea iā i latou i le faapologaina o i latou i le faia o omea e faapipii ai mea ma piliki, ma faapologaina i le faia o galuega mamafa i le fanua, ioe, o a latou lava galuega mamafa uma na faapologaina ai i latou i faiga sauā.”

⁶ Sa iʻu lava foʻi ina poloaʻia e Farao le fasiotia o pepe tama Eperu uma e fananau mai. (Eso. 1:15, 16) O le taimi tonu lenā na fanau mai ai Mose. Ina ua tolu ona masina, sa nanā o ia e lona tinā i totonu o laau o ū i le vai o le Naila. O i inā na maua ai o ia e le afafine o Farao, ma mulimuli ane avea ma ana tama. A o laʻitiiti Mose, sa tausia aʻe o ia e lona tinā faamaoni o Iokapeta, ma na avea Mose ma auauna faamaoni a Ieova. (Eso. 2:1-10; Epe. 11:23-25) Sa “liuliualo mai” Ieova i mafatiaga o ona tagata ma filifili e laveaʻi mai i ē na sauāina i latou, e ala i le taʻitaʻiga a Mose. (Eso. 2:24, 25; 3:9, 10) O lea, na avea ai i latou ma nuu ua “laveaʻiina” e Ieova.​—Eso. 15:13; faitau le Teuteronome 15:15.

7, 8. Sa faapefea ona avea tagata o Ieova ma nuu paia?

⁷ Sa silasila Ieova i tagata Isaraelu o ona tagata, e ui lava e leʻi oo i le taimi e faamaopoopo ai i latou o se nuu. O lea na faatonuina ai Mose ma Arona ia faapea atu iā Farao: “O le fetalaiga lenei a Ieova le Atua o Isaraelu, ʻIa tuu mai loʻu nuu e ō ina ia o latou faamanatu se tausamiga iā te aʻu i le toafa.’”​—Eso. 5:1.

⁸ Ina ia laveaʻiina le fanauga a Isaraelu mai i le sauāina e tagata Aikupito, e sefulu mala na taia ai Aikupito ma na faaumatia Farao ma ana ʻautau i le Sami Ulaula. (Eso. 15:1-4) I le lata i le tolu masina mulimuli ane, na osia ai e Ieova se feagaiga ma tagata Isaraelu i le mauga o Sinai, ma folafola atu e faapea: ʻAfai tou te matuā faalogo i loʻu leo ma tausi i laʻu feagaiga, ona avea lea o outou ma aʻu oloa tāua i lo o isi nuu uma, o se nuu paia.’​—Eso. 19:5, 6.

9, 10. (a) I le Teuteronome 4:5-8, sa faapefea i le Tulafono ona faaesea ai tagata Isaraelu mai i isi tagata? (e) Sa tatau faapefea i tagata Isaraelu ona faamaonia atu o i latou o le “nuu paia o Ieova”?

⁹ A o leʻi avea ma pologa i Aikupito, sa faamaopoopoina tagata Eperu i ituaiga, ma na pulea e ulu o aiga po o augātamā. I le pei o auauna a Ieova na soifua muamua atu iā i latou, sa avea nei ulu o aiga ma taʻitaʻi, faamasino ma ositaulaga i o latou aiga. (Kene. 8:20; 18:19; Iopu 1:4, 5) Peitaʻi, e ala iā Mose, sa tuuina atu e Ieova i tagata Isaraelu ni tulafono e faaesea ai i latou mai i isi nuu uma. (Faitau le Teuteronome 4:5-8; Sala. 147:19, 20.) Sa faavaeina i le Tulafono se faiva faaositaulaga e ese mai. Na taʻua foʻi i le Tulafono, o “toeaina” sa faaaloalogia ona o lo latou poto ma le atamai, e ao ona avea ma faamasino. (Teu. 25:7, 8) Sa faatulaga mai i le Tulafono le auala e fai ai le tapuaʻiga, ma le auala e tatau ona ola ai i aso taʻitasi le nuu fou faatoʻā faavaeina.

¹⁰ A o leʻi ulu atu tagata Isaraelu i le Nuu Folafolaina, sa toe taʻu atu i ai e Ieova ana tulafono, ma na faapea atu Mose iā i latou: “O le mea ua faia e Ieova ua e faapea mai ai i le asō, o le a avea oe ma ona nuu, o se oloa tāua, e pei ona ia folafola mai iā te oe, ma e te tausia ana poloaʻiga uma, ma e faapea foʻi o le a ia faasilisilia oe i isi nuu uma na ia faia, e iʻu ai i le viiga, le taʻutaʻua ma le matagofie a o avea oe ma nuu paia o Ieova lou Atua.”​—Teu. 26:18, 19.

11-13. (a) O ai sa aufaatasi ma tagata filifilia o le Atua? (e) O le ā sa tatau ona fai e se tagata e lē o se Isaraelu pe afai sa naunau e tapuaʻi iā Ieova?

¹¹ E ui lava ua iai se nuu filifilia o Ieova i le lalolagi, ae e na te leʻi taofia le faatasi atu o tagata e lē o ni Isaraelu i lona nuu. Sa ia faatagaina “le toʻatele o tagata ese,” e aofia ai tagata Aikupito, ina ia aufaatasi ma ona tagata ina ua laveaʻiina mai i Aikupito. (Eso. 12:38) Ina ua aumaia le mala lona fitu, sa matataʻu nisi “o auauna a Farao” i fetalaiga a Ieova, ma na aofia ai i latou i le toʻatele o ē na tuua Aikupito faatasi ma tagata Isaraelu.​—Eso. 9:20.

¹² A o leʻi sopoʻia e tagata Isaraelu le vaitafe o Ioritana ina ia oo atu ma nofoia Kanana, sa faapea atu Mose, ʻia alolofa atu i tagata ese ua aumau’ o loo faatasi ma i latou. (Teu. 10:17-19) Sa tatau i tagata filifilia o le Atua ona talia so o se tagata ese, na lotomalie e usitaʻia tulafono autū na tuuina atu e Mose. (Levi. 24:22) O nisi tagata ese sa avea ma tagata tapuaʻi o Ieova, ma sa iā i latou  faalogona e pei o le fafine Moapi o Ruta, lea na faapea atu iā Naomi le fafine Isaraelu: “O lou nuu e fai ma oʻu nuu, ma o lou Atua, o loʻu Atua foʻi lea.” (Ruta 1:16) O nei tagata ese ua aumau sa avea ma ē na liulotu, ma sa peritomeina tane. (Eso. 12:48, 49) Sa talia i latou e Ieova o ni sui o ona tagata filifilia.​—Nu. 15:14, 15.

¹³ Ina ua tuuina atu iā Ieova le malumalu o Solomona, sa talia e Ieova tagata e lē o ni Isaraelu e tapuaʻi atu iā te Ia, e pei ona faaalia mai i le tatalo a Solomona: “O le tagata ese foʻi, e lē o se tagata o lou nuu o Isaraelu, a ua sau mai i se nuu mamao ona o lou suafa sili, ma lou aao malosi, ma lou aao faaloaloa, a ua latou ō mai ma tatalo atu i lenei fale, ia e faafofoga mai i le lagi i lou afioaga tumau, ia e faia mea uma lava ua talosaga atu ai le tagata ese iā te oe; ina ia iloa ai e tagata uma o le lalolagi lou suafa, ina ia matataʻu iā te oe e pei foʻi ona faia e lou nuu o Isaraelu, ma latou iloa ai ua taʻua lou suafa i lenei fale ua ou fausia.” (2 No. 6:32, 33) E pei lava o aso o Iesu, o so o se tagata lava e lē o se Isaraelu sa naunau e tapuaʻi iā Ieova, sa tatau ona aufaatasi ma Ona tagata lea na osia se feagaiga ma ia.​—Ioa. 12:20; Galu. 8:27.

14-16. (a) Sa faapefea ona avea tagata Isaraelu ma nuu o molimau a Ieova? (e) O le ā le tiute tauave o tagata o le Atua i aso nei?

¹⁴ Sa tapuaʻi atu Isaraelu i lo latou Atua o Ieova, a o isi nuu sa tapuaʻi i o latou lava atua. I aso o le perofeta o Isaia, sa faatusa e Ieova le tulaga o le lalolagi i se faamasinoga. Sa ia luʻia atua o isi nuu ina ia aumai ni molimau e faamaonia ai lo latou tulaga o ni atua, e ala i le faapea atu: “Ia faapotopoto faatasi atunuu uma i le mea e tasi, ia faapotopoto faatasi foʻi nuu. O ai se tasi o i latou [o latou atua] e mafai ona taʻu maia lenei mea? Pe e mafai ona latou taʻu mai mea o le a tutupu muamua? Seʻi aumai ni a latou molimau ina ia taʻuamiotonuina ai i latou, pe e faalogo foʻi i latou ma faapea mai, ʻO le upu moni lenei!’”​—Isa. 43:9.

 ¹⁵ E leʻi mafai e atua o isi nuu ona faamaonia atu lo latou tulaga o ni atua. O na atua o ni faatusa e lē mafai ona tautatala, ma sa manaʻomia ona feoaʻi solo tagata ma feaveaʻi. (Isa. 46:5-7) Peitaʻi, na fetalai Ieova i lona nuu o Isaraelu: “O outou o aʻu molimau, o laʻu auauna ua ou filifilia ina ia outou iloa ma faatuatua mai ai iā te aʻu, ma ia outou malamalama ai o aʻu lava lea e tasi. E leʻi iai se atua na faia e muamua iā te aʻu, e leai lava se isi atua talu mai aʻu. O aʻu, o aʻu lava o Ieova ae leai se faaola ua na o aʻu lava. . . . O lea, o outou o aʻu molimau, ma o aʻu o le Atua.”​—Isa. 43:10-12.

¹⁶ I le pei o ni molimau i se faamasinoga, sa tatau i tagata filifilia o Ieova ona faailoa atu ma le manino ma le leotele e faapea, o Ieova o le Atua moni e toʻatasi. Sa taʻua e Ieova i latou “o le nuu ua faia mo aʻu, ina ia latou taʻutaʻu atu pea loʻu viiga.” (Isa. 43:21) O i latou o tagata na tauaveina le suafa o Ieova. Ina ua laveaʻiina e Ieova i latou mai i Aikupito, sa iā i latou le tiute tauave o le lagolagoina o lana pule silisili ese i luma o isi tagata o le lalolagi. O le iʻuga, o lo latou tulaga o le a pei o tagata o le Atua i aso nei, lea na valoia e le perofeta o Mika: “E taʻitasi nuu uma ma savavali i le igoa o lona atua; a o i tatou, e tatou te savavali i le suafa o Ieova lo tatou Atua i aso uma lava, e oo i le faavavau.”​—Mika 4:5.

17. Sa faapefea ona avea Isaraelu ma ʻvine ese ua faasolo ina pala’ i le silafaga a Ieova?

¹⁷ E faanoanoa ona e leʻi faamaoni Isaraelu i lo latou Atua o Ieova. Sa taaʻina i latou i nuu na tapuaʻi atu i laau ma maa. I le pe tusa ma le 2,800 tausaga ua mavae, na tusi ai le perofeta o Hosea e faapea: ʻO Isaraelu o se vine ua faasolo ina pala. E tele ona fata faitaulaga. Ua faalotolotolua i latou, ma ua nofosala nei i latou.’ (Ho. 10:1, 2) I le pe tusa ma le 150 tausaga mulimuli ane, na tusia ai e Ieremia fetalaiga nei a Ieova e faatatau i Lona nuu lē faamaoni: ʻNa ou totōina oe o se vine mūmū lelei, o le fatu māoʻi lava. A ua faapefea ona suia oe iā te aʻu, e avea ma tātupu leaga o le vine ese? O fea ou atua na e faia mo oe lava? Inā tutulaʻi mai ia i latou, pe mafai ona latou faaola iā te oe i taimi o lou puapuaga. O loʻu lava nuu, ua latou faagaloina aʻu.’​—Iere. 2:21, 28, 32.

18, 19. (a) Na faapefea ona valoia e Ieova o le a ia faia se nuu fou mo lona suafa? (e) O ā manatu o le a talanoaina i le mataupu o loo sosoo mai?

¹⁸ E leʻi fuaina mai e Isaraelu ni fua lelei ona e latou te leʻi faia le tapuaʻiga mamā, ma gaoioi o ni molimau faamaoni a Ieova. Sa latou fuaina mai fua leaga e ala i le ifo i tupua. O lea na fetalai ai Iesu i taʻitaʻi faafiaamiotonu o Iutaia e faapea: “E aveesea le malo o le Atua mai iā te outou, ae tuuina atu i se nuu e fua mai ai ona fua.” (Mata. 21:43) Na valoia e Ieova e ala mai i lana perofeta o Ieremia, e na o i latou e iai i le “feagaiga fou” o le a mafai ona avea ma vaega o lenā nuu fou, o le Isaraelu faaleagaga. E tusa ai o tagata Isaraelu faaleagaga o le a iai i lenā feagaiga fou, na valoia e Ieova e faapea: “E fai aʻu ma o latou Atua, e fai foʻi latou ma oʻu nuu.”​—Iere. 31:31-33.

¹⁹ Na faia e Ieova le Isaraelu faaleagaga ma ona nuu i le uluaʻi senituri, ina ua lē faamaoni le Isaraelu faaletino. Peitaʻi, o ai ona tagata i le lalolagi i aso nei? E faapefea ona iloa e tagata lotofaamaoni tagata tapuaʻi moni o le Atua? O le a talanoaina nei manatu i le mataupu o loo sosoo mai.