1. ¿Baʼax ku yaʼalik jujuntúul máaxoʼob yoʼolal le religionoʼob yéetel le máaxoʼob yanoʼob ichiloʼ?

YAʼAB máakoʼobeʼ tsʼoʼok u tsʼáaikoʼob cuentaeʼ mix junpʼéel tiʼ le religionoʼob maas kʼaj óolaʼanoʼob áantik wíinikoʼ. Yanoʼobeʼ u yojloʼobeʼ le religionoʼobaʼ ku kaʼanskoʼob baʼaloʼob maʼ jaajtak yoʼolal Diosiʼ yéetel maʼatech u yeʼeskoʼob tsiikil tiʼ letiʼ yoʼolal bix u kuxtaloʼob. Le oʼolaleʼ ku tuklikoʼob junpuliʼ maʼatech u kʼaʼamloʼob tumen Dios. ku yaʼalikoʼob xaneʼ ichil tuláakal le religionoʼobaʼ yaan máaxoʼob utsoʼob ku kʼaʼamloʼob tumen Dios. Baʼaleʼ ku tuklikoʼobeʼ le máakoʼobaʼ maʼ tsaaj u kaxtikoʼob junpʼéel religión kaʼansik u jaajiliʼ. Chéen baʼaleʼ, ¿baʼax ku tuklik Dios yoʼolal lelaʼ? Yéetel u yáantaj le Bibliaoʼ koʼox ilik bix úuchik u yéeyik Dios u kaajal.

2. 1) ¿Máaxoʼob tu yéeyaj Jéeoba bey u kaajaleʼ? 2) ¿Baʼax eʼesik kaʼach yéeyaʼanoʼob tumen Jéeoba? (Ilawil le dibujo yaan tu káajbal le xookaʼ.)

² Walajki cuatro mil jaʼaboʼobaʼ Jéeobaeʼ tu yéeyaj u jaats máakoʼob utiaʼal u junpáaykuntikoʼob bey u kaajaleʼ. Abrahán, u ‹taata tuláakal le máaxoʼob ku yantal u fejoʼoboʼ›, yaʼab  u paalal yéetel u j-meyajoʼob yaan kaʼachi (Rom. 4:11; Gén. 14:14). U gobernadoriloʼob Canaaneʼ ku yilkoʼob Abrahán bey juntúul máak jach yaan u páajtalileʼ le oʼolal ku yeʼeskoʼob kaʼach tsiikil tiʼ (Gén. 21:22; 23:6). Jéeobaeʼ tu beetaj junpʼéel pacto wa núuptʼaan yéetel Abrahán bey xan yéetel u chʼiʼibal (Gén. 17:1, 2, 19). Tu yaʼalajtiʼ: «Lelaʼ letiʼe núuptʼaan kin beetik ta wéeteleʼexaʼ u najmal u béeykuntkoʼob tuláakal a chʼiʼibaloʼob: tuláakal le xiiboʼob yaan ichileʼex u najmal u súutkʼuptaʼaloʼo[boʼ]. [...] Lelaʼ bíin pʼáatak bey u chíikulal le núuptʼaan k-beetkaʼ teʼex tin wéetel, teen ta wéeteleʼex» (Gén. 17:10, 11). Yoʼolal le baʼax aʼalaʼabtiʼobaʼ Abrahán bey xan le u maasil xiiboʼob yanoʼob tu chʼiʼibaloʼ unaj kaʼach u súutkʼuptaʼaloʼob (Gén. 17:24-27). Lelaʼ junpʼéel baʼax kun eʼesik tsʼoʼok u yéeyik Jéeoba u chʼiʼibal Abrahán bey u kaajaleʼ.

3. ¿Bix kʼuchik u beetuba junpʼéel kaaj u chʼiʼibal Abrahán?

³ Jacob wa Israel, u yáabil Abrahaneʼ, anchaj 12 u paalal (Gén. 35:10, 22 u tsʼook jaats tak 26). Letiʼobeʼ kʼuch u beetubaʼob u nojchil cada junpʼéel tiʼ le 12 chʼiʼibaloʼob anchaj Israeloʼ (Bax. 7:8). Tu yoʼolal le nojoch wiʼijil anchajoʼ, Jacob yéetel u paalaloʼobeʼ binoʼob kajtal Egipto. José, juntúul tiʼ u paalaloʼobeʼ, letiʼe máax nuʼuktik u líiʼsaʼal le janal Egiptooʼ yéetel tsʼaʼab yaʼab páajtalil tiʼ tumen Faraón (Gén. 41:39-41; 42:6). Ka máan kʼiineʼ u chʼiʼibal Jacobeʼ jach yaʼabchaji, yéetel kʼuch u beetubaʼob junpʼéel kaaj (Gén. 48:4; xok Baʼaxoʼob 7:17).

4. Tu káajbaleʼ, ¿bix u kuxtal kaʼach le israelitaʼob tu luʼumil Egiptooʼ?

⁴ U chʼiʼibal Jacobeʼ pʼáatoʼob Egipto maas tiʼ 200 jaʼaboʼob, tiʼ jun jaats u luʼumil Egipto ku kʼaabaʼtik Gosén (Gén. 45:9, 10). Maʼ xaaneʼ óoliʼ 100 jaʼaboʼob kuxlajoʼob ich jeetsʼelil yéetel le egipcioʼoboʼ. Letiʼobeʼ kajakbaloʼob kaʼach tiʼ mejen kaajoʼob yéetel j-kanan tamanoʼob kaʼachi. Le faraón kuxlaj tu kʼiiniloʼob Joseoʼ jach maʼalob tu kʼamil le israelitaʼoboʼ (Gén. 47:1-6). Le oʼolaleʼ kex le egipcioʼob u pʼekmoʼob le j-kanan tamanoʼobaʼ, anchaj u múul kajtal tu yéeteloʼob (Gén. 46:31-34).

5, 6. 1) ¿Bix úuchik u kʼexpajal bix kuxlik u kaajal Dios tu luʼumil Egipto? 2) ¿Bix úuchik u salvartaʼal Moisés? 3) ¿Baʼax tu beetaj Jéeoba utiaʼal u yáantik u kaajal?

⁵ Baʼaleʼ kʼexpaj le bix kuxlikoʼobaʼ. Ka «máan kʼiineʼ yanchaj juntúul túumben [rey] Egiptoeʼ, maʼ u kʼaj óoltmaj kaʼach Joseiʼ, ka tu yaʼalaj tiʼ u kaajal: Ileʼex, le israelitaʼoboʼ sen yaʼaboʼob yéetel [maas] muʼukaʼanoʼob tiʼ toʼoneʼex». Yoʼolal lelaʼ «le egipcioʼoboʼ tu yaayaj palitsiltoʼob le israelitaʼoboʼ, kʼáajkúuntaʼab u kuxtaloʼob ikil u beetaʼal u chichich meyajoʼob tiʼ u bokʼoltikoʼob luukʼ utiaʼal u beetkoʼob ladrillos, yéetel u táan óoltikoʼob tuláakal u meeyjuloʼob kʼáax» (Éxo. 1:8, 9, 13, 14).

⁶ Faraoneʼ tu yaʼalaj ka kíimsaʼak tuláakal le mejen xiʼipalaloʼob israelitaʼob ken síijkoʼoboʼ (Éxo. 1:15, 16). Teʼ kʼiinoʼoboʼ síij Moisés. ¿Bix úuchik u salvartaʼal letiʼ? Le yaan óoxpʼéel mesoʼob tiʼoʼ, Jokébed, u maamaeʼ tu taʼakaj ichil le kaʼanal xíiw yaan tu áalkab jaʼil le Nilooʼ, tiʼ kaxtaʼab tumen u hija Faraoniʼ. Le x-chʼúupalaʼ tu máataj le chaambaloʼ, baʼaleʼ tsʼaʼab tiʼ u maama utiaʼal ka u nojochkíinte. Ka máan kʼiineʼ Moiseseʼ chúukpaj u yóol u meyajt Jéeoba (Éxo. 2:1-10; Heb. 11:23-25). Jéeobaeʼ tu yilaj táan u muʼyaj le israelitaʼoboʼ, le oʼolaleʼ tu túuxtaj Moisés utiaʼal u jáalkʼabtikoʼob (Éxo. 2:24, 25; 3:9, 10). Bey úuchik u jáalkʼabtik u kaajal Jéeoba tiʼ le máaxoʼob palitsilmiloʼoboʼ (Éxo. 15:13; xok Deuteronomio 15:15).

7, 8. ¿Baʼax tu beetaj Jéeoba utiaʼal u pʼáatal kiliʼichil u kaajal?

⁷ Kex tsʼoʼok kaʼach u yéeyaʼal le israelitaʼob tumen Jéeobaoʼ, letiʼeʼ maʼ u tsʼaa kaʼach leyoʼob tiʼob utiaʼal u nuʼuktaʼaloʼob jeʼex junpʼéel nojoch kaajeʼ. Le oʼolaleʼ Jéeobaeʼ tu túuxtaj Moisés yéetel Aarón utiaʼal ka u yaʼaloʼob tiʼ Faraón: «Bey tsʼoʼok u yaʼalik Yuumtsil u [Dios] Israelaʼ: Pʼat u bin in kaajal tiʼ le x-tokoy luʼum utiaʼal u beetoʼobten junpʼéel kʼiinbesaj tin nojbeʼenil» (Éxo. 5:1).

⁸ Jéeobaeʼ anchaj u túuxtik 10 plagaʼob yéetel u xuʼulsik Faraón yéetel u soldadoʼob teʼ Chak Kʼáaʼnáab utiaʼal u jóokʼol le israelitaʼob Egiptooʼ (Éxo. 15:1-4). Mix óoxpʼéel mesoʼob úuchuk lelaʼ, Jéeobaeʼ tu beetaj junpʼéel pacto tu yéeteloʼob tu puʼukil Sinaí. Letiʼeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Wa ka láaj uʼuyikeʼex in tʼaan yéetel ka tsʼoʼokbesikeʼex in núuptʼaaneʼ, bíin a beetabaʼex in yéeybil kaajal ichil tuláakal kaajoʼob, [...] junpʼéel junpáaykuntbil kaaj» kiliʼich (Éxo. 19:5, 6).

9, 10. 1) Jeʼex u yaʼalik Deuteronomio 4:5 tak 8, ¿bix úuchik u beetik le Ley u jelaʼantal u kaajil Israel tiʼ uláakʼ kaajoʼoboʼ? 2) ¿Baʼax unaj u beetik le israelitaʼob utiaʼal u pʼáatloʼob bey junpʼéel kaaj junpáaykuntaʼan utiaʼal Jéeobaeʼ?

⁹ Táanil tiʼ u palitsiltaʼaloʼob Egiptoeʼ, ichil le israelitaʼoboʼ, cada chʼiʼibaleʼ ku nuʼuktaʼal tumen u maas nojchil ichiloʼob. Le máaxoʼob ku nuʼuktajoʼoboʼ unaj u beetik kaʼach u juezil, u gobernanteil yéetel u sacerdoteil tiʼ u yotoch. Lelaʼ letiʼe bix u nuʼuktikuba kaʼach le máaxoʼob meyajtik Dios maas úuchjeakiloʼ (Gén. 8:20; 18:19; Job 1:4, 5). Baʼaleʼ Jéeoba, yéetel u yáantaj Moiseseʼ, tu tsʼáaj leyoʼob tiʼ u kaajal. Beyoʼ yaan kaʼach u chíikpajal jelaʼanoʼob tiʼ uláakʼ kaajoʼob (xok Deuteronomio 4:5-8; Sal. 147:19, 20). Le Ley tsʼaʼabtiʼobaʼ tu beetaj u yantal u jaats sacerdoteʼob utiaʼal tuláakal le kaajoʼ. Tsʼoʼoleʼ ku yaʼalik xan kaʼacheʼ «u nuukiloʼob le kaaj[oʼ]» yaan u beetkubaʼob juezoʼob yoʼolal le naʼat yéetel le bukaʼaj baʼaloʼob u yojloʼoboʼ (Deu. 25:7, 8). Bey túunoʼ le Leyoʼ letiʼ kaʼach kun nuʼuktik u adoración yéetel u kuxtal le túumben nojoch kaajaʼ.

¹⁰ Jéeobaeʼ tu kʼaʼajsaj u leyoʼob tiʼ le israelitaʼob táanil tiʼ yookloʼob teʼ luʼum u yaʼalmaj u tsʼáaiktiʼoboʼ. Moiseseʼ tu yaʼalajtiʼob: ‹Yuumtsileʼ tsʼoʼok u yaʼalik bejlaʼeʼ techeʼ Israel, u kaajalech, baʼal u tiaʼalech, jach jeʼel bix u yaʼalmiloʼ techeʼ bíin a tsʼoʼokbes tuláakal u nuʼukbeʼen tʼaanoʼob. Letiʼeʼ, bíin u sutech junpʼéel kaaj sen kaʼanal a tsikbeʼenil yéetel a nojbeʼenil tiʼ uláakʼ múuchʼ kaajoʼob u beetmoʼ, techeʼ bíin pʼáatkech jeʼel bix u yaʼalmileʼ, junpʼéel kaaj junpáaykuntaʼan u tiaʼal Yuumtsil a Dios› (Deu. 26:18, 19).

11-13. 1) ¿Máax uláakʼoʼob táakpaj ichil u kaajal Dios? 2) ¿Baʼax kʼaʼabéet u beetik kaʼach le j-táanxel kajiloʼob wa u kʼáat u adorartoʼob Jéeobaoʼ?

¹¹ Kex tu yéeyaj Jéeoba junpʼéel kaaj way Luʼumeʼ, maʼ tu yaʼalaj wa maʼ maʼalob ka kʼaʼamak xan uláakʼ j-táanxel luʼumiloʼobiʼ. Le ka jóokʼ le israelitaʼob Egiptooʼ, letiʼeʼ tu chaʼaj u bin xan tu yéeteloʼob «yaʼabkach u jejeláasil máakoʼob» tiʼ u taaloʼob Egipto yéetel tiʼ uláakʼ luʼumiloʼobeʼ (Éxo. 12:38). Ichil le máakoʼobaʼ tiaʼan wal kaʼach «u j-meyajoʼob faraón» tu beetoʼob baʼax ku yaʼalik Jéeoba táanil tiʼ le u siete plagaoʼ (Éxo. 9:20).

¹² Táanil tiʼ u kʼáat máanskoʼob u áalkab jaʼil le Jordán utiaʼal u yookloʼob tu luʼumil Canaaneʼ, Moiseseʼ tu yaʼalaj tiʼ le israelitaʼob ka u ‹yaabiltoʼob le j-táanxel luʼumiloʼ› (Deu. 10:17-19). Le israelitaʼoboʼ unaj kaʼach u kʼamkoʼob tuláakal le j-táanxel kajiloʼob u kʼáat u beetoʼob le baʼax ku yaʼalik  le leyoʼob tsʼaʼab tiʼ Moisés, jeʼex le Diez Mandamientoʼoboʼ (Lev. 24:22). Jujuntúul tiʼ le j-táanxel kajiloʼobaʼ tu meyajtoʼob Jéeoba yéetel tu yuʼububaʼob jeʼex Rut le ka tu yaʼalaj tiʼ Noemí le tʼaanoʼobaʼ: «A kaajaleʼ letiʼ bíin in kaajalte, a [Jajal Dioseʼ] letiʼ xan bíin in [Diosinte]» (Rut 1:16). Le j-táanxel kajiloʼobaʼ maʼ israelitaʼobiʼ, tsʼoʼoleʼ wa xiiboʼobeʼ unaj kaʼach u súutkʼuptaʼaloʼob (Éxo. 12:48, 49). Jéeobaeʼ tu kʼamaj yéetel yaabilaj ichil u kaajal tuláakal le táanxel kajiloʼobaʼ (Núm. 15:14, 15).

¹³ Ka tu kʼubaj Salomón le templooʼ chíikpajeʼ Jéeobaeʼ ku kʼamik le adoración ku tsʼaʼabaltiʼ tumen le j-táanxel kajiloʼoboʼ. Lelaʼ bey tu yeʼesil le payalchiʼ tu beetoʼ: «Wa juntúul táanxel luʼumil, maʼ sijnáal ta kaajal, ku taal náanach luʼumil tumen ku yuʼubik u tsikbalil a nojoch kʼaabaʼ yéetel a nukuch [meyajoʼob], wa ku taal payalchiʼ teʼ [temploaʼ], chʼenxikint ta kaʼanil teʼ kúuchil tuʼux kajaʼanechoʼ, ka a beet baʼax ku kʼáatik, tu yoʼolal u kʼaj óoltikech tuláakal yóokʼol kaab, utiaʼal ka u nojbeʼeniltechoʼob jeʼel bix u beetik a kaajal Israeleʼ, yéetel utiaʼal ka u yojéeltoʼob ku chʼaʼchiʼitaʼal a kʼaabaʼ tiʼ le [templo] tsʼoʼok in beetik a tiaʼaltoʼ» (2 Cró. 6:32, 33). Tu kʼiiniloʼob Jesuseʼ le j-táanxel kajiloʼob u kʼáat u adorartoʼob Jéeobaoʼ jeʼel kaʼach u páajtal u beetkoʼobeʼ, chéen baʼaleʼ kʼaʼabéet u múul adorartikoʼob yéetel le kaaj u yéeymoʼ (Juan 12:20; Bax. 8:27).

14-16. 1) Tsol baʼaxten le israelitaʼoboʼ j-jaajkunajoʼob kaʼachi. 2) ¿Baʼax unaj u beetik u kaajal Dios bejlaʼeʼ?

¹⁴ Le israelitaʼoboʼ ku adorartikoʼob kaʼach Jéeoba Dios, baʼaleʼ u maasil kaajoʼoboʼ yaanal u diosoʼob. Tu kʼiiniloʼob Isaíaseʼ, Jéeobaeʼ tu yaʼalaj ka beetaʼak bey junpʼéel juicio utiaʼal ka eʼesaʼak máax u jaajil Dioseʼ. Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ u diosoʼob le j-táanxel kajiloʼob ka u taasoʼob testigoʼob utiaʼal ka u yeʼesoʼob yaan u páajtaliloʼob. Jéeobaeʼ tu yaʼalaj: «U muchʼuba tuláakal kaajoʼob, u muchʼuba tuláakal múuchʼ kaajoʼob. ¿Máax [ichil u diosoʼob] aʼal yaan u taal u kʼiin le baʼaloʼ, wa tu kʼaʼaytaj le baʼaxoʼob tsʼoʼok u  yúuchuloʼoboʼ? U taasoʼob u j-jaajkunajoʼob, u yeʼesoʼob jaaj baʼax ku yaʼalikoʼob, utiaʼal ka uʼuyaʼak yéetel ka aʼalaʼak jach jaaj» (Isa. 43:9).

¹⁵ Le jejeláas diosoʼob yaan tiʼ le j-táanxel kajiloʼoboʼ maʼ tu páajtal u yeʼeskoʼob kaʼach wa yaan u páajtaliloʼob. Le diosoʼobaʼ maʼ tu páajtal u tʼaanoʼob, tsʼoʼoleʼ utiaʼal u péekoʼobeʼ kʼaʼabéet u bisaʼaloʼob (Isa. 46:5-7). Baʼaleʼ Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ u kaajil Israel: «Teʼexeʼ in j-jaajkunajeʼex teʼex in yéeybil palitsileʼex utiaʼal ka a kʼaj óolteneʼex yéetel a woksaj óoltkeneʼex, yéetel ka a naʼateʼex máaxen teen. Maʼ yanak mix juntúul [Dios] táanil tiʼ teniʼ, mix paachil tiʼ teen bíin yanak uláakʼ. Chéen teen Yuumtsil; mix máak junpáay tiʼ teneʼ minaʼan mix máak ku páajtal u toksaj. [...] Teʼex in j-jaajkunajeʼex» (Isa. 43:10-12).

¹⁶ Le kaaj tu yéeyaj Jéeobaoʼ kʼaʼabéet kaʼach u yaʼalik tiʼ u maasil máakoʼob chéen letiʼ u jaajil Dios. Jéeobaeʼ tu yaʼaleʼ letiʼobeʼ letiʼe ‹kaaj u nuʼukbesmaj utiaʼal u kʼaʼaytaʼal u kiʼikiʼtʼaanoʼ› (Isa. 43:21). Letiʼe kaaj kʼaj óolaʼan yéetel u kʼaabaʼoʼ. Letiʼ jóoʼsoʼob tu kaajil Egipto, le oʼolal unaj u beetkoʼob kaʼach tuláakal baʼaxoʼob ku yaʼalik yéetel u kiʼikiʼtʼantikoʼob tu táan u maasil kaajoʼob. Bejlaʼeʼ u kaajal Dioseʼ bey xan kʼaʼabéet u beetkoʼ. Le profeta Miqueasoʼ tu yaʼalaj: «U chuukáan kaajoʼoboʼ ku yuʼubaj tʼantikoʼob u [diosoʼob], baʼaleʼ toʼoneʼ mantatsʼ bíin k-uʼuyaj tʼant Yuumtsil [k-Dios]» (Miq. 4:5).

17. ¿Bix úuchik u suut Israel jeʼex junkúul uva maʼ pataleʼ?

¹⁷ Ka máan kʼiineʼ le israelitaʼoboʼ xuʼul u adorartikoʼob Jéeoba. Joʼopʼ u tuukuloʼob jeʼex u maasil kaajoʼobeʼ ka káaj u adorartikoʼob diosoʼob de cheʼ yéetel tuunich. Walajki dos mil ochocientos jaʼaboʼobaʼ, profeta Oseaseʼ tu yaʼaleʼ Israeleʼ «bey junkúul uva piim yéetel u yicheʼ», baʼaleʼ maʼ pataliʼ. ¿Bix úuchik u kʼastal? Le profetaoʼ tu yaʼaleʼ ‹tu yaʼabkúuntoʼob u multunil u adoraroʼob›, tsʼoʼoleʼ ‹u puksiʼikʼal Israeleʼ kaʼa jaats yanil, le oʼolaleʼ yaan u kʼamik u jaatsʼil u kʼeban› (Ose. 10:1, 2). Ciento cincuenta jaʼaboʼob tsʼoʼokok lelaʼ, Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ Jeremías ka u yaʼal tiʼ u kaajil Israel le tʼaanoʼobaʼ: «Teneʼ tin pakʼajech, beyech junkúul u [maas] maʼalobil uvaeʼ, tin yéeyajech bey u [maas] u maʼalobil u neekʼ uva. ¡Baʼaleʼ tu yoʼolal tsʼoʼok a jach kʼastaleʼ, bejlaʼeʼ maʼ tin kʼaj óoltik wa teech! [...] Judá, ¿tuʼux yaan le [diosoʼob] ta beetajoʼ? ¡Yaʼab a [diosoʼob] jeʼel bix yaʼabil le kaajoʼoboʼ! ¡Taalakoʼob, ka k-ilaʼaʼ wa jeʼel u páajtal u tokikechoʼobeʼ le kʼiin ken taalak le yaayaj óolaloʼ!». Tu yaʼalaj xan: «In kaajaleʼ, úuch u tuʼubsen» (Jer. 2:21, 28, 32).

18, 19. 1) ¿Bix úuchik u yaʼalik Jéeoba yaan u yéeyik junpʼéel túumben kaaj? 2) ¿Baʼax ken k-il tuláakʼ xookoʼ?

¹⁸ Le israelitaʼoboʼ maʼ tu tsʼáajoʼob maʼalob ichiʼ tumen tu adorartoʼob yaanal diosoʼob yéetel maʼ chúukpaj u yóol u meyajtoʼob Jéeobaiʼ. Le oʼolal Jesuseʼ tu yaʼalaj tiʼ le kʼasaʼan máakoʼob nuʼuktik le religionoʼoboʼ: «Dioseʼ yaan u luʼsikteʼex u Reino yéetel yaan u tsʼáaik tiʼ uláakʼ máakoʼob jeʼel u yóotkoʼob u kʼuboʼob u yicheʼ» (Mat. 21:43). Jéeobaeʼ tu yaʼaleʼ yaan u yantal junpʼéel túumben kaaj, baʼaleʼ chéen le máaxoʼob ken u yéey kun antal ichiloʼ. Tu yaʼaleʼ yaan u beetik junpʼéel «túumben núuptʼaan» tu yéeteloʼob, tsʼoʼoleʼ tu yaʼalaj: «Teneʼ bíin u [Diosiltenoʼob], letiʼob xaneʼ bíin in kaajaltoʼob» (Jer. 31:31-33).

¹⁹ U kaajil Israel tu yéeyaj Jéeoba úuchjeakiloʼ maʼ chúukpaj u yóoliʼ, le oʼolal teʼ yáax siglooʼ tu yéeyaj le Israel espiritualoʼ. ¿Máax u kaajal Jéeoba teʼ kʼiinoʼobaʼ? ¿Le máaxoʼob utsoʼoboʼ bix jeʼel u yilkoʼob jach máaxoʼob meyajtik Dioseʼ? Lelaʼ yaan k-ilik teʼ tuláakʼ xookoʼ.