Jeremías 31:15 kijtoua: “Yejua nejin tein kijtoua Jiova: ‘Mokaki se tajtol ompa Ramá, yoltajyouilis uan tayokolchokalis; Raquel akin kinchokilia ikoneuan. Amo kinekik maj kiyolseuianij ika tein panok iniuan ikoneuan, porin yejuan amo nemijok’”.

Raquel momikilij achto ke ome ikoneuan. Komo ijkon, ¿mopoloj Jeremías keman kijkuiloj nejon tajtolmej mil xiujmej satepan? Maj tikitakan.

Yekinika ikonetsin Raquel katka José (Gén. 30:22-24). Satepan yolik ojpatika ikonetsin, Benjamín. Sayoj ke Raquel momikilij keman kiyolitijtoya. Yejua ika kichiua maj timotajtanikan: ¿keyej Jeremías 31:15 kijtoua ke Raquel kinchokilia ikoneuan porin momikilijkej?

José, itayekankakonetsin Raquel, katka ininpopaj Manasés uan Efraín (Gén. 41:50-52; 48:13-20). Satepan, kalyetouanij Efraín peuak kipiaj okachi chikaualis itech majtakti uejueyi kalyetouanij tein moixmatia kemej Israel uan yejuan akin kinixnextiayaj. Uan kalyetouanij akin ualeujkej itech ojpatika ikonetsin Raquel, Benjamín, pouiaj itech ome uejueyi kalyetouanij tein moixmatia kemej Judá. Yejua ika, uelis tikijtoskej ke Raquel kinixnextiaya nochin temomauan akin nemiaj itech tekiuajyot tein moixmatia kemej Israel uan tein moixmatia kemej Judá.

Keman amatajkuilol Jeremías moijkuiloj, asirios moaxkatilijkajya majtakti uejueyi kalyetouanij tein moixmatia kemej Israel uan kinuikakaj miakej israelitas ompa Asiria. Maski ijkon, xa sekin ichankauan Efraín kiskej Israel uan yajkej itech tal tein kimakakaj Judá. Sayoj ke itech xiuit 607 achto itech totonaluan, babilonios moaxkatilijkej ome uejueyi kalyetouanij tein moixmatia kemej Judá. Nesi ke miakej kinuikakej itech xolal Ramá, tein moajsia kemej chikueyi kilómetros kampa ika norte iuan Jerusalén (Jer. 40:1). Sekin xa ompa kinmiktijkej, itech tal tein kimakakaj Benjamín, kampa kitokkej Raquel (1 Sam. 10:2). Yejua ika, keman moijtoua ke Raquel kinchokiliaya ikoneuan xa kiixnextia ueyi tayokol tein kimachilijkej porin kinmiktijkej benjamitas oso okachiok akin kinmiktijkej Ramá. Itajtoluan Jeremías xa no kijtosnekia ke temomauan israelitas chokayaj porin miakej kinmiktijkej oso porin xolal kiuikakej okseko.

Tein yeski tein kijtosneki, keman Jeremías kijtoj ke Raquel kinchokiliaya ikoneuan kiixnextij se taman tein mochiuak miak xiujmej satepan, keman Jesús kinekiaj kimiktiskej ijkuak katka konetsin. Tekiuaj Herodes tanauatij maj kinmiktianij nochin konemej akin kipiayaj ome xiuit uan akin ayamo kiajxitiayaj akin nemiaj Belén, tein moajsia kampa ika sur iuan Jerusalén. Xionmonemili keniuj nejon temomauan tel chokayaj porin ‘amo nemiajok’ ininkoneuan. Nejon tayokolchokalis kemej yeskia mokakia hasta Ramá, tein moajsia kampa ika norte iuan Jerusalén (Mat. 2:16-18).

Ika nejin, keman Jeremías kijtoj ke Raquel kinchokiliaya ikoneuan kuali kiixnextij ueyi tayokol tein kimachilijkej temomauan judías porin kinmiktilijkej ininkoneuan, itech itonaluan Jeremías uan itech itonaluan Jesús. Sayoj ke tikyekmatij ke akin momikilijkej uan yajkej “itech tal tein iaxka taixnamikkej”, tein kijtosneki mikilis, “yekmelauj moualkepaskej” keman moajokuiskej (Jer. 31:16; 1 Cor. 15:26).