1, 2. (a) Ẹvẹ ma sai ro wo esiwo? (b) Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ruabọhọ onya nọ u ti ru omai wo esiwo?

NỌ MA salọ nọ ma rẹ jọ ilele Kristi, yọ obọdẹ onya jọ ma muhọ na. Onya yena o rẹ sai ru omai wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ evaọ obọ odhiwu hayo otọakpọ. Jesu ọ ta nọ: “Rekọ ọnọ o thihakọ te urere [koyehọ, urere uzuazọ riẹ hayo urere akpọ omuomu nana] a ti siwi ei.” (Mat. 24:13) Uzẹme, ma te kru ẹgbakiete mai te urere ma ti wo esiwo. Rekọ, ma rẹ yọroma gaga re oware ovuovo o gbẹ whae ze nọ ma re ro reghe no edhere na ha. (1 Jọn 2:15-17) Ẹvẹ ma sae rọ ruabọhọ onya na?

² Jesu Kristi nọ ma be rọ aro kele oriruo riẹ na ọye ọ kobaro evaọ onya na. A jọ Ebaibol na ta kpahe onya riẹ. Nọ ma tẹ be hai se kpahe onya riẹ, ma rẹ riẹ oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ. Ma ti wo uyoyou kẹe je fi ẹrọwọ họ iẹe. (Se 1 Pita 1:8, 9.) Kareghẹhọ nọ Pita ukọ na ọ ta nọ Jesu o fi oriruo hotọ kẹ omai re ma lele ithihi riẹ kpekpekpe. (1 Pita 2:21) Ma tẹ romatotọ  lele ithihi riẹ, ma te nyate “utee” ẹrọwọ mai, koyehọ esiwo. * Ma jọ uzoẹme nọ o vrẹ na ta kpahe oghẹrẹ nọ ma sae rọ jọ wowou je wo omaurokpotọ wọhọ Jesu. Obọnana, joma ta kpahe oghẹrẹ nọ ma sai ro wo udu gbe orimuo wọhọ Jesu.

3. Ẹvẹ a rẹ sai dhesẹ ohwo nọ o wo udu, kọ ẹvẹ ma sai ro woi?

³ Udu o rẹ sai ru omai wo ọbọga jẹ thọ omai. A dhesẹ ohwo nọ o wo udu wọhọ ọnọ ọ rẹ sai “thihakọ ebẹbẹ,” “dikihẹ kẹ oware nọ o rrọ gbagba,” je “thihakọ ukpokpoma fiki ẹrọwọ.” Udu avọ ozodhẹ Ọghẹnẹ, ẹruore, gbe uyoyou e jẹhọ ohwohwo. Ẹvẹ ma rọ ta ere? Ozodhẹ Ọghẹnẹ u re ru omai wo udu nọ ma rẹ rọ whaha ozodhẹ ohwo-akpọ. (1 Sam. 11:7; Itẹ 29:25) Uvi ẹruore u re fiobọhọ kẹ omai rri vrẹ edawọ nọ i bi te omai je rri kpohọ obaro ududu. (Ol. 27:14) Uyoyou ogaga nọ ma wo kẹ amọfa o rẹ wọ omai ru oware nọ u kiehọ avọ udu nọ uzuazọ mai o tẹ make rrọ ọza. (Jọn 15:13) Ma re wo udu nọ ma te fievahọ Ọghẹnẹ jẹ be rọ kpahe ithihi Ọmọ riẹ.—Ol. 28:7.

4. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo udu okenọ ọ “keria kugbe iwuhrẹ na” evaọ obọ etẹmpol na? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁴ Makọ okenọ Jesu ọ jọ ikpe 12, o dikihẹ kẹ oware nọ o gba ududu. Muẹrohọ oware nọ o via okenọ Jesu o kpobọ “etẹmpol na nọ ọ keria kugbe iwuhrẹ na” evaọ okenọ ọ gbẹ jọ ọmaha. (Se Luk 2:41-47.) Otu iwuhrẹ yena a riẹ Uzi Mosis na lafi gbe izi obọrai nọ a fihọ, enọ a jẹ tubẹ mai koko vi Uzi Mosis na. Rekọ oyena u ru ozọ mu Jesu nọ o ro fibo ho; ọ jẹ “nọ ae enọ.” Orọnikọ oghẹrẹ enọ nọ ọmaha nọ ọ gwọlọ riẹ eware ekpokpọ ọ rẹ nọ ọ jẹ nọ ae he. Ma rẹ sae jọ iroro mai ruẹ Jesu nọ ọ be nọ egba-iwuhrẹ yena enọ nọ e be lẹliẹ ae roro didi, oghẹrẹ enọ nọ i je ru akpọ gbe ai unu. Yọ otẹrọnọ otu iwuhrẹ na a jẹ gwọlọ roro nọ a rẹ nọ Jesu oghẹrẹ enọ nọ i re ru iroro riẹ reghe, o viẹ rai họ. Keme ahwo kpobi nọ a jẹ gaviezọ kẹe, makọ otu iwuhrẹ na, u je “gbe [ai] unu fiki epanọ o wo otoriẹ te gbe iyo nọ ọ jẹ kẹ,” iyo nọ i je fiẹgba họ Ẹme Ọghẹnẹ.

5. Oghẹrẹ vẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo udu okenọ ọ jọ iruo usiuwoma ota evaọ otọakpọ?

⁵ Okenọ Jesu ọ jọ iruo usiuwoma ota riẹ evaọ otọakpọ, o ru eware buobu nọ i dhesẹ nọ o wo udu. Ọ gbaudu fere isu egagọ oke yena via inọ a be rọ iwuhrẹ erue su ahwo thọ. (Mat. 23:13-36) Ọ kuvẹ vievie he re ekpehre iruemu akpọ na e daruọ ẹe oma. (Jọn 16:33) Ọ ruabọhọ usiuwoma ota riẹ ghelọ ọwọsuọ ewegrẹ riẹ. (Jọn 5:15-18; 7:14) Isiava soso o ru etẹmpol na fo, nọ o le ahwo nọ a je gbe etẹmpol na ku ruọ otafe.—Mat. 21:12, 13; Jọn 2:14-17.

6. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo udu evaọ ẹdẹ urere nọ ọ jọ otọakpọ?

⁶ O rẹ bọ ẹrọwọ mai ga nọ ma te roro kpahe eware nọ Jesu ọ gbaudu ru evaọ okenọ ọ rẹriẹ ovao dhe ẹbẹbẹ. Roro kpahe oware udu nọ o ru evaọ ẹdẹ urere riẹ nọ ọ jọ otọakpọ. Ọ riẹ nọ Judas o ti viviei, ọ tẹ jẹ riẹ okpẹtu sa-sa nọ o ti no onana ze. Ghele na, evaọ etoke ehaa Ọnyavrẹ na, ọ ta kẹ Judas nọ: “Ru oware nọ who bi ru na vẹrẹ vẹrẹ.” (Jọn 13:21-27) Evaọ ọgbọ Gẹtsemane na, Jesu ọ gbaudu dhesẹ oma via kẹ isoja nọ e nyaze ti mu ei. Dede nọ ọ riẹ nọ uzuazọ riẹ o rrọ ọza, ọ ta nọ a kẹ ilele riẹ uvẹ re a nyavrẹ. (Jọn 18:1-8) Okenọ ogbẹgwae Sanhẹdrin a jẹ rehọ iẹe guẹdhọ, ọ gbaudu ta nọ ọye họ Kristi na gbe Ọmọ  Ọghẹnẹ, dede nọ ọ riẹ nọ ozerẹ okpehru na ọ be gwọlọ uzi nọ a rẹ rọ gbae re a ruẹsi kpei. (Mak 14:60-65) Jesu o kru ẹgbakiete riẹ rite okenọ o ro whu evaọ ure-oja. Taure o te ti s’ẹwẹ họ, ọ ta ẹme nọ u dhesẹ obokparọ nọ o wo inọ: “U rugba no!”—Jọn 19:28-30.

7. Emaha na, ẹvẹ odẹ Jihova nọ a bi ro se owhai na o rrọ owhai oma, kọ ẹvẹ wha sai ro dhesẹ nọ wha wo udu?

⁷ Ẹvẹ ma sai ro wo udu wọhọ Jesu? Evaọ obọ isukulu. Emaha na, wha rẹ sai dhesẹ nọ wha wo udu nọ wha tẹ be hai dhesẹ omarai nọ whai yọ Isẹri Jihova, o tẹ make rọnọ onana u ti ru ibe emọ-eklase rai hayo amọfa se owhai ẹkoko. Wha vẹ rọ ere dhesẹ via nọ eva e be were owhai inọ a be rọ odẹ Jihova se owhai. (Se Olezi 86:12.) Ẹsejọhọ wha te rẹriẹ ovao dhe ahwo nọ a te gwọlọ rọ edhere kpobi tẹzẹ owhai re wha jẹ uwuhrẹ eghrorotha rehọ. Rekọ wha wo imuẹro sa-sa nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ginẹ ma eware kpobi wọhọ epanọ wha jọ Ebaibol wuhrẹ na. Wha rẹ sae rehọ ibroshọ na, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking (Epanọ Uzuazọ U ro Muhọ—Enọ Isoi nọ I Fo Ẹnọ) rọ kpahe emamọ uyo kẹ “ohwo kpobi nọ ọ nọ owhai kpahe ẹruore nọ wha wo.” (1 Pita 3:15) Onana u ti ru nọ wha ti ro wo evawere keme wha riẹ nọ oware nọ Ẹme Ọghẹnẹ ọ ta wha dadamu na.

8. Ẹjiroro sa-sa vẹ ma wo nọ ma rẹ rọ ta usiuwoma na ududu?

⁸ Evaọ odibọgba mai. O gwọlọ nọ mai Ileleikristi ma rẹ “rehọ ẹgba Jihova ta ẹme ududu” ẹsikpobi. (Iruẹru 14:3) Ẹjiroro vẹ ma wo nọ ma rẹ rọ ta ẹme ududu? Ma riẹ nọ usiuwoma nọ ma be ta na yọ uzẹme keme Ebaibol u noze. (Jọn 17:17) Ma vuhumu nọ “mai yọ ibe iruiruo Ọghẹnẹ,” gbe nọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọ be thọ omai uke. (1 Kọr. 3:9; Iruẹru 4:31) Ma riẹ nọ ma tẹ be hae rọ ajọwha ta usiuwoma na, u re dhesẹ nọ ma gine you Jihova gbe amọfa. (Mat. 22:37-39) Fiki udu nọ ma wo, ma te kuvẹ vievie he re oware hayo ohwo jọ ọ whaha omai usiuwoma ota na. Ukpoye, ma gba riẹ mu nọ ma rẹ fere erue isu egagọ via, erue nọ a be rọ viẹ ahwo họ nọ a gbe bi ro vuhu uzẹme na ha. (2 Kọr. 4:4) Yọ ma te ruabọhọ usiuwoma ota na o tẹ make rọnọ ahwo a be rọwo gaviezọ họ, be wọso omai hayo se omai ẹkoko.—1 Tẹs. 2:1, 2.

9. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma wo udu nọ ma tẹ rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ?

⁹ Nọ ma tẹ rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ. Eva nọ ma re fihọ Ọghẹnẹ u re ru omai wo ẹrọwọ gbe udu nọ ma re ro thihakọ ebẹbẹ. Nọ ohwo nọ ọ kẹle omai gaga o te whu, uweri o rẹ jọ omai oma, rekọ ma wo ẹruore. Ma wo evaifihọ inọ “Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ kẹ omosasọ evaọ oghẹrẹ uyero kpobi” na ọ te kẹ omai ẹgba nọ ma re ro thihakọ. (2 Kọr. 1:3, 4; 1 Tẹs. 4:13) Okpẹyao o te kie omai, ma rẹ sai wo edada, rekọ ma re siobọno ẹrọwọ mai hi. Ma rẹ siọ oghẹrẹ usiwo kpobi nọ o wọso uzi Ebaibol. (Iruẹru 15:28, 29) “Udu mai o [rẹ sai] brukpe omai” nọ ma tẹ rrọ ọkora, dede na, fiki eva nọ ma fihọ Ọghẹnẹ nọ “ọ kẹle enọ i wo eva owhrori” na ma rẹ sai thihakọ. *—1 Jọn 3:19, 20; Ol. 34:18.

10. Eme họ orimuo, kọ ẹvẹ odibo Ọghẹnẹ nọ o wo orimuo ọ rẹ ta ẹme je ru eware?

¹⁰ Nọ ohwo ọ tẹ be sae hẹriẹ oware uwoma no uyoma je ru onọ o mai fo,  kiyọ o wo orimuo. (Hib. 5:14) A dhesẹ orimuo wọhọ “onaa nọ ohwo ọ sae rọ jiroro iwoma je ru oware nọ o gba evaọ egagọ Ọghẹnẹ.” Odibo Ọghẹnẹ nọ o wo orimuo ọ rẹ ta je ru eware nọ e rẹ were Ọghẹnẹ. Ohwo otiọye ọ rẹ salọ eme nọ e rẹ bọ amọfa ga, viukpọ enọ e rẹ kẹ ai uye. (Itẹ 11:12, 13) Yọ ọ rẹ “kake muofu hu.” (Itẹ 14:29) Ọ rẹ “nya kpọviẹ,” koyehọ ọ rẹ dadamu onya uzuazọ na. (Itẹ 15:21) Ẹvẹ ma sai ro wo orimuo? O gwọlọ nọ ma re wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ je fi oware nọ ma wuhrẹ họ iruo. (Itẹ 2:1-5, 10, 11) Oriruo Jesu nọ ma re lele họ oware nọ o rẹ mai fiobọhọ kẹ omai, keme ọye họ ohwo nọ ọ mai wo orimuo nọ ọ rria akpọ na no.

11. Ẹvẹ ẹmeọta Jesu o ro dhesẹ nọ o wo orimuo?

¹¹ Jesu o dhesẹ orimuo evaọ ẹme kpobi nọ ọ ta gbe eware kpobi nọ o ru. Evaọ ẹmeọta riẹ. O dhesẹ obọdẹ orimuo evaọ oke usiuwoma ota riẹ, ọ jẹ salọ “eme iwoma” nọ i je gbe ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe unu. (Luk 4:22; Mat. 7:28) Ẹsibuobu ọ jẹ hai se jẹ wariẹ eme nọ e rrọ Ikereakere na, tubẹ fodẹ ugogo oria ikere nọ u wobọ kpahe ẹme nọ ọ be ta. (Mat. 4:4, 7, 10; 12:1-5; Luk 4:16-21) Jesu ọ jẹ hae fotọ Ikereakere na vevẹ evaọ oghẹrẹ nọ i je ro duobọte udu ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe. Okenọ ọ kparoma no uwhu ze no, nọ ọ jẹ ta ẹme kẹ ilele ivẹ riẹ jọ nọ i je kpobọ Emeọs, ọ “fa otọ eware nọ a kere kpahe ọyomariẹ evaọ Ikereakere na kpobi kẹ ae.” Ilele na a ta uwhremu na nọ: “Agbẹta nọ eme riẹ i ro duobọte omai udu gaga na, . . . nọ ọ jẹ fa otọ Ikereakere na vevẹ kẹ omai!”—Luk 24:27, 32.

12, 13. Iriruo vẹ i dhesẹ nọ Jesu ọ jẹ hae kaki muofu hu yọ o wo ororokẹ?

¹² Evaọ uruemu riẹ. Orimuo nọ Jesu o wo u je fiobọhọ kẹe gba omariẹ, onọ u ru nọ ọ gbẹ jẹ rọ “kake i mu ofu hu.” (Itẹ 16:32) Ọ jọ “wowolẹ.” (Mat. 11:29) Ọ jẹ hai thihakọ kẹ ilele riẹ, dede nọ a je ruthọ unuẹse buobu. (Mak 14:34-38; Luk 22:24-27) Makọ okenọ a je ru ei eware iyoma dede, ọ fọ tou.—1 Pita 2:23.

¹³ Orimuo nọ Jesu o wo u te je ru nọ ọ jẹ hai ro dhesẹ ororokẹ. Orọnikọ eme nọ a kere fihọ Uzi Mosis na ọ jẹ hai lele kiọkiọkiọ họ, ukpoye o je rri kpohọ oware nọ o soriẹ nọ a ro fi uzi na họ, yọ oyena ọ jẹ hai ru lele. Wọhọ oriruo, roro kpahe oware nọ o via nọ a kere fihọ obe Mak 5:25-34. (Sei.) Aye jọ nọ o je hwẹ azẹ ọ thuẹthuẹ oma họ udevie ogbotu nyai dhobọte ewu Jesu, kẹsena ẹyao riẹ o te kpo. Wọhọ epanọ Uzi na o ta, u fo nọ ohwo otiọye na o re dhobọte uvumọ ohwo ho keme ọ fo ho. (Izerẹ 15:25-27) Dede na, Jesu ọ whọku aye na ha keme Jesu omariẹ ọ riẹ nọ “ohrọ-oriọ gbe ẹrọwọ” e rrọ usu “eware nọ e mai wuzou evaọ Uzi na.” (Mat. 23:23) Ukpoye, ọ rọ unu uwowolẹ ta kẹ aye na nọ: “Ọmọtẹ, ẹrọwọ ra o siwi owhẹ no. Nya kpo tou, jọ ẹyao na ọ gbẹ lahiẹ owhẹ ofa ha.” Oware uwoma nana nọ orimuo ọ wọ Jesu ru na u gine duobọte omai gaga.

14. Eme Jesu ọ salọ nọ ọ rẹ rọ uzuazọ riẹ ru, kọ eme o fiobọhọ kẹe dadamu iruo na?

¹⁴ Evaọ oware nọ ọ rọ uzuazọ riẹ ru. Edhere ọfa nọ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo orimuo họ, oware nọ ọ salọ nọ ọ rẹ rọ uzuazọ riẹ ru, yọ oyena ọ dadamu. Ọ roma kẹ iruo usiuwoma ota na evaọ edẹ uzuazọ riẹ kpobi. (Luk 4:43) Jesu o reghe no iruo na ha, ọ jiroro nọ i fiobọhọ kẹe tẹrovi iruo na jẹ ruẹ nọ o ru rai te urere. O ru uzuazọ riẹ lọhọ re ọ sae rehọ oke gbe ẹgba riẹ kpobi ru iruo usiuwoma ota na. (Luk 9:58) Ọ ruẹ nọ u fo re o wuhrẹ amọfa nọ a rẹ wha iruo na haro nọ ọyomariẹ o te whu no. (Luk 10:1-12; Jọn 14:12) Ọ ya eyaa kẹ ilele riẹ nọ ọ te jọ  kugbe ai evaọ iruo na “rite oke urere uyero-akpọ na.”—Mat. 28:19, 20.

15. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ orimuo evaọ ẹmeọta mai?

¹⁵ Roro kpahe edhere ọfa nọ ma sae rọ rehọ aro kele Jesu. Evaọ ẹmeọta mai. Nọ ma te bi lele ibe Ileleikristi mai ta ẹme, u fo nọ ma rẹ ta eme nọ e rẹ bọ ae ga orọnikọ enọ e rẹ kẹ ai uye he. (Ẹf. 4:29) Ma tẹ be ta usiuwoma kẹ ahwo kpahe Uvie Ọghẹnẹ, u fo nọ ẹme mai ọ rẹ were wọhọ “uwhei.” (Kọl. 4:6) U fo nọ ma rẹ daoma riẹ ẹgwọlọ ahwo nọ ma be ta usiuwoma kẹ gbe oware nọ o rrọ ae oja, kẹsena ma vẹ salọ eme nọ i re duobọte ai udu. Ẹme mai o te siuru, u re ru nọ ahwo a rẹ rọ gwọlọ gaviezọ kẹ omai ziezi. U te no ere no, o gwọlọ nọ ma rẹ rehọ ẹme mai no Ebaibol ze nọ ma tẹ be ta usiuwoma kẹ ahwo. Onana u dhesẹ nọ ma rẹ hae fodẹ ugogo oria ikere nọ ẹme mai o no ze je sei no Ebaibol na ze nọ o tẹ lọhọ. Ma riẹ nọ ovuẹ Ebaibol na u wo ẹgba vi ẹme obọmai nọ ma rẹ ta kẹ ahwo.—Hib. 4:12.

16, 17. (a) Ẹvẹ ma sai dhesẹ nọ ma rẹ kaki muofu hu yọ ma wo ororokẹ? (b) Ẹvẹ ma sae rọ tẹrovi iruo odibọgba na?

¹⁶ Evaọ uruemu mai. Orimuo o re fiobọhọ kẹ omai nyẹ omamai nọ ma gbẹ rọ “kaki muofu hu.” (Jem. 1:19) Amọfa a te ru omai eva dha, ma rẹ daoma riẹ oware nọ o soriẹ nọ a rọ ta ẹme hayo ru oware nọ a ru na. Orimuo otiọna o re hrẹ ofu mai je fiobọhọ kẹ omai ‘rri oruthọ vo.’ (Itẹ 19:11) Orimuo o re je fiobọhọ kẹ omai wo ororokẹ. Onọ u ti ru nọ ma gbe ro rẹro vrẹta ha kpahe oware nọ ibe Ileleikristi mai a rẹ sai ru, keme ma te hae kareghẹhọ nọ ẹsejọhọ a wo ebẹbẹ jọ nọ ma riẹ kpahe he. Onana o vẹ te whae ze nọ ma te hae rọ gaviezọ kẹ ae jẹ rọwokugbe iroro-ejẹ rai nọ u te fo.—Fil. 4:5.

¹⁷ Evaọ oware nọ ma rẹ rọ uzuazọ mai ru. Mai ilele Jesu ma riẹ nọ uvẹ-ọghọ nọ ma wo nọ o mae rro họ, usiuwoma nọ ma be ta na. Ma rẹ sai wobọ ziezi evaọ iruo na nọ ma tẹ jiroro nọ i re fiobọhọ kẹ omai tẹrovi iruo odibọgba nana. Ma rẹ rọ eware nọ i wobọ kugbe egagọ Ọghẹnẹ karo je yeri uzuazọ olọlọhọ re ma sae rehọ oke gbe ẹgba mai kpobi kẹ iruo usiuwoma ota nọ i wuzou gaga na taure urere akpọ na o tẹ te ze.—Mat. 6:33; 24:14.

18. Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ruabọhọ onya esiwo na, kọ eme whọ gba riẹ mu nọ who ti ru?

¹⁸ Kọ eva e gbẹ were omai nọ ma wuhrẹ kpahe iruemu iwoma Jesu jọ no? Dai roro epanọ ma ti wo erere te nọ ma tẹ kiẹ iruemu riẹ efa riwi jẹ daoma wuhrẹ epanọ ma sae rọ rehọ aro kele iei vi epaọ anwẹdẹ. Fikiere ajọ ma gbaemu inọ ma re lele ithihi riẹ kpekpekpe. Ma te ru ere, u ti fiobọhọ kẹ omai ruabọhọ onya nọ u ti ru omai wo esiwo na, yọ ma ti si kẹle Jihova vi epaọ anwẹdẹ, Ọnọ Jesu ọ rọ aro kele gbagba na.