1-3. Lupwonnye pa Yecu gukemme ki ariya macalo mene i ticgi me tito kwena maber-ri bot “rok ducu”?

 YECU KRICITO omiyo bot lulub kore tic mapol me atiya. En ocikogi ni: “Wuciti wucilok jo me rok ducu gudok jo ma luba.” Ka giwoto ki tiyo tic meno, “kwena maber me ker pa Lubanga [onongo] gibitito i wi lobo ducu, me bedo caden bot rok ducu.”​—Mat. 24:14; 28:19.

² Lupwonnye onongo gimaro Yecu kacel ki kwena maber-ri. Ento, twero bedo ni gin gupenye kekengi kit ma gibicobo kwede tic man ma kiminigi-ni. Mukwongo, welgi onongo nok. Ki me aryo, Yecu, ma gin gubedo ka tito pire ni obedo Wod pa Lubanga-ni onongo dong kineko woko. Medo i kom meno, lupwonnyene onongo kinenogi macalo “jo mogo ata ma pe gupwonnye.” (Tic 4:13) Lupwonnye pa Yecu onongo pe gukwano i cukul madongo me dini ma lutela dini pa Lujudaya gukwano iye. Dok kwena ma gutito-ni onongo pe rwatte ki tekwaro pa Lujudaya ma lutela dini gubedo ka  pwonyone pi mwaki mapol. Kit macalo onongo pe kiworo lupwonnye i lobo Icrael-li, twero bedo ni gin gupenye kekengi ka kibiwinyo lokgi i Ker me Roma.

³ Medo i kom meno, Yecu onongo ociko lupwonnyene ni kibidagogi, kibiunogi, ki dok kibineko jo mogo i kingi. (Luka 21:16, 17) Gin onongo gubikemme ki lok roro [erupe], lunebi ma lugoba, ki dong tim maraco ma bibedo ka medde ameda. (Mat. 24:10-12) Kadi bed ni dano onongo bijolo kwenagi ka weng, ento kwenagi-ni onongo bio “wa i agikki lobo ducu” nining? (Tic 1:8) Ariya magi nen calo omiyo lupwonnye gubedo ki lworo madit!

4. Tic me tito kwena i cencwari me acel okelo adwogi ango?

⁴ Kadi bed ni lupwonnye pa Yecu onongo gitye ki par mapol, ento gin gulungo wigi i tito kwena maber-ri i Jerucalem, Camaria ki dong i lobbe mukene. Lupwonnye guwok ki i pekki mapol ento i nge kare ma romo mwaki 30 keken, kwena maber-ri onongo dong “gitito bot ginaketa ducu ma tye i te polo” dok obedo ka “nyako nyige kun nya dongo i wi lobo ducu.” (Kol. 1:6, 23) Me lapore: Jami ma lakwena Paulo owaco dok otimo i kare ma en tye i cula nam me Caiprac omiyo laloyo mo me lobo Roma, ma nyinge Cergio Paulo “oye Yecu . . . pien obedo ka uro kit pwony ma gimiyo i kom Rwot [Jehovah].”​—Kwan Tic pa Lukwena 13:6-12.

5. (a) Yecu ocuko cwiny lupwonnyene nining? (b) Buk mo acel me tekwaro owaco gin ango madok i kom cencwari me acel?

⁵ Lupwonnye pa Yecu onongo gingeyo ni pe gitwero cobo tic me tito kwena pigi kengi. Yecu owaco ni ebibedo kwedgi ki dok ni cwiny maleng bikonyogi. (Mat. 28:20) Twero bedo ni jami mogo i kare meno okonyo lupwonnye me tito kwena me Ker-ri. Ki lok ada, buk mo acel me tekwaro ma kilwongo ni Evangelism in the Early Church tito ni cencwari me acel nen calo obedo kare ma pud dong ber loyo pi Lukricitayo me cako tito kwena me Ker-ri ki dok lacen Lukricitayo gutamo ni Lubanga aye oyabo yo botgi me tiyo tic meno ma Yecu Kricito omiyo ni gitim-mi.

6. Ngo ma wabinyamo (a) i pwony man? (b) i pwony lubo?

⁶ Jehovah tika otimo alokaloka i jami ma gubedo ka timme i cencwari me acel wek Lukricitayo gubed ki kare me tito kwena? Baibul pe miyo lagamme. Kadi bed kumeno, gin ma wangeyo aye ni Lubanga Jehovah onongo mito ni kitit kwena maber-ri ento Catan onongo mitine tye ni pe kitit. I pwony man, wabinyamo lok i kom jami mogo ma nen calo oweko tic me tito kwena i cencwari me acel olo obedo yot ka iporo ki kare mukene i tekwaro pa dano. I pwony ma lubo man, wabinyamo lok i kom jami mogo ma gukonyowa i kareni me tito kwena maber-ri i twok lobo ducu.

7. Pax Romana obedo gin ango, dok pingo obedo pat ki kare mukene?

⁷ I cencwari me acel, Lukricitayo gunongo adwogi maber i te loc pa Luroma. Me labolle, kuc ma kilwongo ni Kuc pa Luroma, nyo Pax Romana i leb Latin obedo tye. I kare meno, gamente me Roma ojuko jemo mo keken kadi bed ni tidi. Kit ma Yecu otito kwede, “mony, ki lok ma yweko pi mony” i kine mukene obedo tye. (Mat. 24:6) Dul mony pa Luroma gujwero Jerucalem i mwaka  70 K.M., dok gulwenyo lweny mogo matinotino cok ki wang lobogi. Ento, pi mwaki ma romo 200 kulu cakke ki i kare pa Yecu, kuc onongo tye i pol pa kabedo ma lobo Roma loyogi. Buk mo acel waco ni: “Pe tye kare mo i tekwaro pa dano ma kuc ori kuman dok kuc ma kit man bibedo pe matwal i kin dano mapol.”

8. Kuc pa Luroma okonyo lupwonnye nining?

⁸ Cokcok mwaki 300 ma dong Kricito odok kwede i polo, lakwan lok me dini ma nyinge Origen otito tamme kun coyo lok i kom kare meno me kuc-ci. En owaco ni pien Luroma onongo giloyo lobbe mapol, lupwonnye pa Yecu onongo gitye agonya me tito kwena i lobbe magi ducu. Dano onongo pe gitye ka lweny pi lobegi, ento onongo gitye ka kwo ki kuc i carogi. Pi meno, Origen onongo tamo ni man aye tyen lok mumiyo dano mapol gubedo ki kare me winyo kwena me mar ki kuc ma lupwonnye pa Yecu gubedo ka titone. Kadi bed ni kiuno lupwonnye, ento gin gubedo ka tic ki kare meno me kuc-ci i yo maber loyo kun gitito lok me kwena maber-ri i kabedo ducu.​—Kwan Jo Roma 12:18-21.

9, 10. Ngo ma oweko lupwonnye gunongo ni wot yot ite Ker me Roma?

⁹ Lukricitayo gutiyo maber ki gudi ma i lobo Roma. Me gwoko kuc kacel ki ber bedo i kin jo ma gitye i te locce, Roma onongo tye ki dul mony matek dok ma tiyo maber adada. Me tero lumony oyotoyot ka moni, gudi mabeco onongo mitte dok Luroma onongo gitye ludiro adada i yabogi. Engineer me Roma guyabo gudi maboco makato mairo 50,000 (kilo mita 80,000) ma oo i kabedo ducu ma i te loc me Roma. Gudi magi gungolo bunga, aroo, ki dong godi.

¹⁰ Medo i kom gudu, jo Roma onongo bene gitiyo ki kulu mogo madongo me o i kabedo mapat pat i bor piny ma romo mairo 17,000 (kilo mita 27,000). Luroma onongo gicito ki meli i wang wat nyo wang kwang mapol kun gitiyo ki yo ma romo 900 kulu. Pi meno, Lukricitayo onongo gitwero wot i kabedo mapol i lobo Roma. Kadi bed ni peko onongo tye, lakwena Paulo ki jo mukene onongo giromo wot agonya pien waraga nyo passport me donyo i lobo mukene onongo pe mitte. Onongo pe kipenyo lobo ma ia ki iye dok pe iculo mucoro pi kelo jami i lobo Roma. Medo i kom meno, luyak onongo ginok i yo pien gingeyo ni Luroma gibiminigi pwod malit. Pien lumony pa Roma onongo gigwoko nam, man omiyo luwot ki meli pe gubedo ki lworo ni kibiyakogi. Kadi bed ni meli ma Paulo tye ka wot kwede otur tyen mapol dok en owok ki i can ma poto i nam, Ginacoya pe waco ni luyak gutemo yakke i nam.​—2 Kor. 11:25, 26.

11. Pingo lupwonnye gutiyo ki leb Grik?

¹¹ Leb Grik ma kilwongo ni Koine okonyo Lukricitayo ma i kacokke mapat pat me kubbe ki note kacel. Pien Alegijanda Madit ogamo loc i kabedo mapol, man oweko dano mapol onongo giloko dok giniang leb Grik maber adada. Pi meno, lutic pa Lubanga onongo gitwero lok ki dano mapat pat dok man omiyo kwena maber-ri oromo kin piny. Medo i kom meno, Lujudaya ma gikwo  i lobo Ejipt onongo dong gugonyo Ginacoya me leb Ibru i leb Grik. Dano onongo gingeyo Ginacoya meno ma kilwongo ni Septuagint, dok lulub kor Yecu i kare macon gutiyo kwede. Lukricitayo bene gunongo ni yot me coc i leb Grik. Leb Grik onongo tye ki nyig lok mapol, pi meno obedo leb maber me tito lok ada ma tye i Baibul.

12. (a) Codex obedo gin ango, dok pingo tic kwede obedo yot loyo buk adola? (b) Awene ma pol pa Lukricitayo gucako tic kwede ki codex?

¹² Lukricitayo onongo gitiyo ki Ginacoya nining i ticgi me tito kwena? Pe obedo yot me tic ki buk adola, pienni onongo mitte ni ka idolo ci myero iyar, dok coc onongo pol kare kicoyo i bute acel keken. Jiri pa Matayo keken onongo twero pongo buk adola acel kulu. Lacen, i cencwari me aryo, dano gucako tic ki codex, ma obedo buk mo ma kite pat. Buk man onongo tye ki pot karatac ma kikwoyogi akwoya. Ngat ma tye ka kwano codex onongo twero nongo wang Ginacoya moni labongo peko. Kadi bed ni pe kingeyo awene ma Lukricitayo gucako tic kwede ki codex, lukwed lok me tekwaro giwaco ni Lukricitayo gucako tic ki bukke cutcut dok i nge mwaka 100 K.M., polgi onongo dong gitiyo ki bukke.

13, 14. (a) Bedo anywali me Roma ogwoko Paulo nining? (b) Cik pa Roma okonyo Lukricitayo nining?

¹³ Cik pa Roma onongo tiyo i lobbe ducu ma gitye i te locce, dok anywali me Roma onongo gitye ki twero ma gwokogi. Cik ogwoko Paulo tyen mapol pien obedo anywali me Roma. I kare ma onongo kimito pwode i Jerucalem, en openyo ladit mony mo acel me Roma ni: “Cik ye ni gipwod dano ma Laroma ma peya gingolo kop oloye bo?” Cik me Roma onongo pe ye. I kare ma Paulo owaco ka maleng ni ebedo anywali me lobo Roma, “jo ma gubedo ka penye-ni gugwarre gucito woko cut. Kapten bene obedo ki lworo, pien oniang ni Paulo bene Laroma ma onongo etweyo-ni.”​—Tic 22:25-29.

¹⁴ Pien Paulo onongo tye anywali me lobo Roma, man ogudo kit ma kitere kwede i Pilipi. (Tic 16:35-40) Karan me gang me Epeco otiyo ki cik pa Luroma i nge juko dano ma kiniga omakogi adada. (Tic 19:35-41) Apil ma Paulo okoko  i kare ma tye i Cecaria oyabo yo bote me tito pi niyene i nyim Cecar. (Tic 25:8-12) Pi meno, cik pa Luroma oyabo yo bot Lukricitayo me ‘lweny pi lok me kwena maber-ri wek omok matek.’​—Pil. 1:7.

15. Lujudaya mapol gukwo kwene i cencwari me acel?

¹⁵ Gin mukene ma nen calo okonyo Lukricitayo i ticgi me tito kwena aye ni Lujudaya onongo guket woko ata i lobbe ma gitye i te loc pa Luroma. Mwaki miya mapol angec, jo Aciria ki jo Babilon gutero Lujudaya i opii. I cencwari me abic K.M.P., Lujudaya onongo gitye i dul lobo ma romo 127 i te Ker me Percia. (Esta 9:30) I kare ma Yecu tye i lobo, Lujudaya mapol onongo gitye i Turkey, Ejipt, Grik, Mecopotamia, ki dong Kumalo me Afrika. Byek tye ni i kom dano 60,000,000 ma onongo gitye i te Ker me Roma, ngat acel i kin dano 14 obedo Lajudaya. Ka mo keken ma Lujudaya gucito iye, gin gugwoko dinigi.​—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Adwogi maber ango ma Lurok gunongo pienni Lujudaya guket i kabedo mapol? (b) Lupwonnye gulubo lanen pa Lujudaya i timo gin ango?

¹⁶ Lurok mapol gupwonyo lok ma tye i Ginacoya me leb Ibru pien Lujudaya guket i kabedo mapol. Gin gupwonyo ni tye Lubanga acel keken me ada dok jo ma gitiyo pire myero gulub cikke. Medo i kom meno, Ginacoya me leb Ibru onongo opong ki lok pa lunebi madok i kom Meciya. (Luka 24:44) Lujudaya kacel ki Lukricitayo guniang ni Ginacoya me leb Ibru obedo Lok pa Lubanga, dok man omiyo kare ki Paulo me nyamo lok ki jo ma gimito timo gin matir. Pi meno, en oloko odoko kite me cito ka ma kacokke pa Lujudaya tye iye wek enyam kwedgi Ginacoya.​—Kwan Tic pa Lukwena 17:1, 2.

¹⁷ Lujudaya onongo gicokke kare ki kare ka woro Lubanga. Gin onongo girwatte i kacokke pa Lujudaya nyo kabedo mapat pat. Gin guwero wer, gulego, dok gunyamo Ginacoya. Magi aye gin ma timme bene i kacokke pa Lukricitayo i kareni.

18, 19. (a) Gin ma obedo ka timme i cencwari me acel oyabo yo me timo ngo? (b) Pwony man omiyo itamo nining i kom Jehovah?

¹⁸ Cencwari me acel obedo kare ma kite dok pat i tekwaro. Jami mogo ma gukonyo lupwonnye pa Yecu me tito kwena maber-ri aye Kuc pa Luroma, wot onongo yot, leb Grik, cik pa Roma, ki dong ket pa Lujudaya i kabedo mapol.

¹⁹ Cokcok mwaki 400 ma peya Yecu obino i lobo, laryeko mo me Grik ma nyinge Plato ocoyo ni: “Tek tutwal pi dano me ngeyo ngat ma ocweyo polo ki dong lobo ma wakwo iye-ni, dok kadi bed watye ki ngec i kome, pe watwero tito pire bot dano ducu.” Ento, Yecu owaco ni: “Gin a mom twerre bang dano, ibang obanga twerre.” (Luka 18:27, Baibul me leb Lango.) Lacwe polo ki lobo mito ni dano gunonge ki dok gungeye. Medo i kom meno, Yecu owaco bot lulub kore ni: “Wucilok jo me rok ducu gudok jo ma luba.” (Mat. 28:19) Twere me cobo tic meno ki kony pa Lubanga Jehovah. Pwony ma lubo-ni binyamo kit ma kitye ka tiyo kwede tic meno i kareni.