1-3. Mumu liaka kuchakapwile chashi kuli tumbaji twa Yesu kwambujola sango lipema “ndo ku masongo a hashi”?

YESU KRISTU kahanyine mulimo unji kuli tumbaji twenyi. Iye yaatuma ngwenyi: “Yeenu nukatayise tumbaji a ku mavungu eswe.” Muze ayo te manunga ni kukalakala, “sango . . . lipema lia wanangana kumakaliambujola mu yifuchi yeswe ya hashi mukukapwa shindakenyo ku mavungu eswe.”​—Mateu 24:14; 28:19.

² Tumbaji kazangile Yesu ni sango lipema. Alioze, kota ayo kalihulile ngwo, ‘Kuchi mutuhasa kulinga mulimo upwahaha?’ Mumu ayo te akehe chinji. Yesu, yoze ayo ambile ngwo kali Mwana wa Zambi te hamushiha kulu. Tumbaji twenyi te kakwamona ngwo “kajaminyine ha kulilongesa, kalongolokele ha masona.” (Yili. 4:13) Miata ja mayingeleja kalilongesele ku shikola ya mayingeleja, alioze tumbaji twa Yesu kakalilongesele. Sango jize tumbaji apwile ni kwambujola te kujishi  kulita ni ndako ja A-Yunda jize miata ja yingeleja te akulongesa chize ha kale. Amu tumbaji te keshi kwavumbika mu Izalele, ayo kota te kakulihula nyi atu a ku Nguvulu wa A-Roma matayiza sango jo.

³ Chikwo nawa, Yesu te hanaliange kutoweza tumbaji twenyi ngwo ayo kumaakevwile kole ni kwahungumiona nawa ngwo amwe a kuli ayo makashiha. (Luka 21:16, 17) Te kumaakunjika kuli masepa ni asoko jo. Nawa amwe atu te malivuluka ayo ene ngwo tumbaji twa Yesu ni kulongesa yuma ya mahuza. Ayo mambujola sango lipema mu yihela ya too ni utoji ni upupilo. (Mateu 24:10-12) Chipwe ngwe sango lio malitambula kanawa kuli amwe, kuchi te mahasa kwambujola “ndo ku masongo a hashi”? (Yili. 1:8) Tumbaji kota kalihulile chize te mahasa kulinga mulimo ni kapinda mweswe au!

4. Kuchi tumbaji a ku sekulu yitangu a hashile kulinga mulimo wo wa kwambujola sango lipema?

⁴ Chipwe ngwe tumbaji ja Yesu kapwile ni kapinda mweswe wo, ni hindu ayo kakalakalile chinji ha kwambujola sango lipema hi wika ko mu Yerusaleme ni mu Samaria alioze hashi heswe. Chipwe ngwe ayo kamwene lamba linji, ha miaka 30 sango lipema te kanaliambujola “kuli atu eswe mushi lia lilu” nawa te ‘hashi heswe hanemi mihuko.’ (Kolo. 1:6, 23) Chilweza ngwe chino: Nguvulu Sejiu Paulu ‘yafuliela, nikulishikishila ha longeso lia Yehova’ lize postolo Paulu ambulwile ha tungu lia Shipre.​—Tanga Yilinga 13:6-12.

5. (a) Yika Yesu alwezele kuli tumbaji twenyi? (b) Yika umwe mukanda unambe hakutwala ku sekulu yitangu?

⁵ Tumbaji twa Yesu te kananyingika ngwo ayo kechi kukumbanyisa mulimo wa kwambujola sango lipema ku tachi jo ene. Yesu kalwezele ngwenyi mapwa hamwe ni ayo ni kwaha spiritu yisandu yakwase. (Mat. 28:20) Ha mashimbu akwo tumbaji kapwile ni kupwa ni ukwaso. Umwe mukanda unalumbununa ngwo sekulu yitangu kota yapwile sekulu ya mashimbu apema hanga akwa-Kristu ambujole sango lipema mba yamona ngwo Zambi haluliekela jila.

6. Yika mutulilongesa (a) ha longeso lino ni (b) ha lize mulisulaho?

⁶ Shina Yehova kalumwine yuma ha sekulu yitangu hanga akwa-Kristu ahase kwambujola? Ka, Mbimbiliya kuyatulwezele chocho. Alioze tunanyingika ngwetu: Yehova kazangile hanga sango lipema aliambujole, alioze Satana kakachizangile. Ha longeso lino mutulilongesa yize yapwishile chashi kwambujola sango lipema ha sekulu yitangu. Mu longeso lize mulisulaho, mutulilongesa yize yakutukwasa ha matangwa wano hanga kwambujola sango lipema hashi heswe.

7. Yika yinalumbunuka sambukila ya A-Roma, nawa mumu liaka mashimbu jacho kanalise ni akwo?

⁷ Ha sekulu yitangu, mashimbu a sambukila mu wanangana wa A-Roma kapwishile chashi tumbaji ambulule sango lipema. Ha mashimbu jacho te kakwasanyika ngwo Sambukila ya A-Roma. Ha mashimbu jacho, nguvulu wa Roma yahwisa luvunda mweswe. Chamwenemwene ha mashimbu amwe kwapwile “jita ni ndundumwino ya jita,” ngwe chize Yesu ambile. (Mateu 24:6) A-Roma kanongesene Yerusaleme ha mwaka 70, nawa kwapwile jita yikehe-yikehe mu ngiza ya wanangana wo. Alioze kwapwile sambukila mu wanangana weswe, mba chakwashile  tumbaji kuya ni kwambujola sango jipema. Sambukila yacho yalingile miaka 200. Umwe mukanda unambe ngwo kanda kuchipwa kama sambukila ya miaka yinji ngwe yino.

8. Kuchi sambukila ya A-Roma yakwashile tumbaji?

⁸ Hakupalika miaka 300, muze Kristu te hanafu, umwe mukwa-yinyingi, jina lienyi Origen, kambile yimwe yuma hakutwala ku sambukila yino. Iye yamba ngwo ha mukunda wa kuyula cha A-Roma mu yifuchi yinji, tumbaji yahasa kwambujola kuli atu anji. Atu te kasolo kwasa jita hanga afunge chifuchi, mba yatwama mu sambukila. Kashika Origen wambile ngwenyi atu anji yahasa kwivwa sango ja tumbaji hakutwala ku zango ni sambukila. Chipwe ngwe tumbaji kapwile ni kwahungumiona mu nguvulu wa A-Roma, alioze kapwile ni kwambujola sango lipema kweswako ha mashimbu a sambukila waze apwile no.​—Tanga A-Roma 12:18-21.

9, 10. Yika yapwishile chashi kuli tumbaji kulinga wenyi?

⁹ A-Roma kalulikile matapalo ha usuhwe wa 80,000 a kilometro, waze te akununga yihela yikwo ya unguvulu wa A-Roma. Maswalale a nguvulu wa A-Roma te kakuhasa kuya kweswako ha mashimbu akehe hanga afunge chifuchi cho ni atu. Akwa-Kristu no kapwile ni kwenda mu matapalo jacho hakupalika mu mushitu, mu yana ni ku milundu ni ku yihela yikwo.

¹⁰ Chikwo nawa, A-Roma te kwakwendangana mu maulungu. Ayo kapwile ni kulanjisa kusesa lia lwiji ni lia zuzu mu nguvulu wa A-Roma. A-Roma kendanganyine yisuho 900 ha kalunga-lwiji. Ni akwa-Kristu te kakwendangana mu maulungu jacho hanga aye ku yihela yinji. Ayo kakapwile ni kufupa kupwa ni mbiyete hanji passport hakuya ku yifuchi yikwo. Chikwo nawa eji te akehe atwama ko mumu kapwile ni kwakwata kuli nguvulu wa A-Roma ni kakwamwesa lamba. Maswalale A-Roma nawa kapwile ni kulanjisa yuma yo muze apwile ni kulinga wenyi wo mu kalunga-lwiji kashika akwo kulinga wenyi kakapwile ni kwiva woma wa yilianyi. Chipwe ngwe Mbimbiliya yinambe ngwo postolo Paulu muze apwile mu wato kashimbamine ha yisuho yinji ni kupwa mu kapalia mu kalunga-lwiji, alioze Yisoneko kuyishi kwamba pundu nyi kamupinjishile kuli yilanyi.​—2 Kori. 11:25, 26.

11. Mumu liaka tumbaji ahanjikile limi lia Gregu?

¹¹ Yihela yinji yize A-Roma apwile ni kuyula, nguvulu Alexandre Munene wa Gregu mwe wakumbile. Kashika atu ku yihela yacho anyingikine kuhanjika limi lia Gregu lize anyingika ngwo Gregu Koine. Ha chino tumbaji yahasa kwambujola sango mu limi liacho. Ayo te kakutanga Yisoneko ya Hepreu mumu te hayilumbununa mu limi lia Gregu. Atu anji te kanyingika Yisoneko yacho, yize avuluka ngwo Septuaginta, yize alumbunwine kuli A-Yunda waze te atwama mu Engitu. Akwa-kusoneka Mbimbiliya kazachishile limi lia Gregu hanga amanyise kusoneka Mbimbiliya. Gregu lili ni maliji anji, kashika liapwile limi lipema lia kulumbunwina mo umwenemwene wa mu Mbimbiliya.

12. (a) Códice yika, mumu liaka te yashi kuhiana yivungo? (b) Ha shimbu lika akwa-Kristu aputukile kuzachisa chinji códice?

 ¹² Kuchi Akwa-Kristu, ku sekulu yitangu ahashile kulongesa atu Mbimbiliya? Chitangu ayo kapwile ni kulongesa ni yivungo. Alioze te hichashiko kumbata yivungo. Ha shimbu liswe ni kanazange kuwana chimwe chisoneko, te kakuvungulula yivungo ni kuyivunga nawa. Yivungo te kakuyisoneka sali limuwika. Mukanda wa Mateu te wapwile chivungo cha muundu. Mba hi ku sekulu ya muchaali, atu yaputuka kuzachisa códice, wamutapu wa mukanda. Mukwa kutanga te mahasa kwazulula mukanda ni kuya ha lifwo lia chisoneko chize anazange kutanga. Akwa yishima kakwamba ngwo akwa-Kristu aputukile kuzachisa mikanda kawashi–washi, hakupalika cha lukama wa miaka anji akuli ayo kapwile ni kuzachisa mikanda.

13, 14. (a) Kuchi Paulu alingile ha kupwa Ka-Roma? (b) Kuchi Akwa-Kristu ayukile ku Shimbi ja A-Roma?

¹³ Akwa-Kristu ku sekulu yitangu kayukile chinji ku shimbi ya A-Roma. Chakutalilaho, Paulu te Ka-Roma kashika shimbi yamukwashile muze apwile ni kulinga wenyi. Muze maswalale A-Roma akwachile Paulu mu Yerusaleme hanga amulambe, iye yamba ngwenyi kali ka-Roma. Iye yewulwisa mwata wa maswalale ngwo mukwa-Roma katambile kumulamba shimbu kanda achimusopesa. Ha chino “hazehene waze ambile kumweseka, amuhichikile. Manjolo wevwile woma nawa, muze a sele chinyingi ngwo, Iye Ka-Roma, mumu ha kumukasa.”​—Yili. 22:25-29.

¹⁴ Mu Fwilipu, Paulu kamuchijile mu zuwo lia ususu mumu iye te Ka-Roma. (Yili. 16:35-40) Mu Efwesu, mbunga ya atu yafupile kulinga chipi akwa-Kristu, kapitau wa maswalale yahwimisa mbunga ha kwatoweza ngwenyi ayo kanehuka shimbi ya A-Roma. (Yili. 19:35-41) Kulutwe lia matangwa muze Paulu apwile mu Sezarea nikulita ni shimbi, yafupa kuhanjika ni nguvulu wa A-Roma. Kuzekwene iye yakalila sango lipema. (Yili. 25:8-12) Akwa-Kristu kayukile chinji ku shimbi ja A-Roma ha “kufunga ni kukolesa Sango Lipema.”​—Fwili. 1:7.

15. Ku sekulu yitangu kuchi A-Yunda alimwangile?

¹⁵ Kuli chuma chikwo chize chakwashile akwa-Kristu ku sekulu yitangu kwambujola sango lipema hashi heswe. Ha shimbu liacho A-Yunda kapwile mu yifuchi yinji, hi wika mu Izalele ko. Mumu liaka? Kama ja miaka kunyima, A-Yunda kambachile mu undungo kuli Asuria, alioze kulutwe lia miaka, akwo kambachile mu Babilonia. Muze Persia akumbile Babilonia, kwasalile amwe A-Yunda mu Persia. (Este. 9:30) Chize ha sekulu yitangu muze Yesu apwile hano hashi, te kwapwile A-Yunda anji waze te atunga mu nguvulu wa A-Roma, ngwe mu Asia, Engitu, Grécia, Mesopotamia ni Norte ya Africa. Akwa-kwalula kanambe ngwo kota amwe 60,000,000 a atu te katunga mu nguvulu wa A-Roma, mukachi ko amwe 4,000,000 te A-Yunda. Chipwe ngwe ayo kalimwangile ku yihela yeka ni yeka nihindu A-Yunda te kakulikwachilila chinji ku ulembelo wo. Kweswako te A-Yunda akuya ayo te keshi kuhichika ulembelo wo​—Mateu 23:15.

16, 17. (a) Kuchi kulimwangashana cha A-Yunda chakwashile waze te hi A-Yunda ko? (b) Kuchi akwa-Kristu akawile chilweza cha A-Yunda?

¹⁶ Amu A-Yunda alimwangile chinji, kashika waze te hi A-Yunda ko yanyingika Yisoneko ya Hepreu. Ayo yalilongesa ngwo, kwatwama Zambi umuwika wa mwenemwene nawa waze akumuwayila katamba kwononokena shimbi jenyi. Chikwo nawa, yisoneko ya Hepreu te yikwete uprofeto unji ha kutwala kuli Mesaya. (Luka 24:44) Kashika muze akwa-Kristu ambujolele sango lipema, A-Yunda ni waze te hi A-Yunda ko te kanyingika yimwe yuma ha kutwala ku yize te akwa-Kristu anambujola. Paulu kazangile kuwana atu waze te mevwa sango lipema. Kanji-kanji Paulu te kakuya mu sunangonga muze te A-Yunda akuwayila ni kuhanjika no hakutwala ku Yisoneko.​—Tanga Yilinga 17:1, 2.

¹⁷ A-Yunda te kakuwayila mu sunangonga hanji haze. Miaso yo, yilemba yo ni pande jo te yakukatuka mu Yisoneko. Akwa-Kristu kakawile chilweza chacho ni yetu che twakulinga musono mu yikungulwila yetu.

18, 19. (a) Yika yalingiwile ha mukunda wa uhashi uze wapwile ha sekulu yitangu? (b) Kuchi wevwa hakutwala kuli Yehova ku malongeso twevwa?

¹⁸ Sekulu yitangu yapwile sekulu ya ulemu unji. Mu nguvulu wa A-Roma te muli sambukila, atu anji te kakuhanjika limi limuwika, nawa shimbi te yakwakwasa. Te chashi kwendangana, nawa atu mu yifuchi yinji te kanyingika A-Yunda ni Yisoneko ya Hepreu. Yuma yeswe ai yakwashile akwa-Kristu hanga alinge mulimo uze Zambi ahele.

¹⁹ Hakupalika cha miaka 400 muze Yesu te kanda achiza hano hashi, mukwa-yinyingi Plato yasoneka ngwo chili chikalu chinji atu kunyingika Sakatanga, nawa chili chikalu kuli ayo kwambujola hakutwala kuli iye. Alioze Yesu yamba ngwenyi: “Yize atu mayisa kenu Zambi mayihasa.” (Luka 18:27) Mulimo wa kwambujola sango lipema yiupwa washi ha mukunda wa ukwaso Yehova. Iye kanazange hanga atu “a ku mavungu eswe” evwe sango lipema ni kumunyingika. (Mateu 28:19) Longeso mulisulaho mulilumbununa chize sango lipema analiambujola hashi heswe.