1-3. Pine nemene matre tha ka hmaloi kö kowe la itretre drenge troa cainöjëne la maca ka loi ngöne “la nöjei nöj”?

TRU catre la huliwa hnei Iesu hna upe la itretre drei nyidrë troa kuca. Öni nyidrë, tro angatr a “inine la nöjei nöj’ asëjëihë.” Nyipi ewekë tro angatr a cainöjëne ‘la maca ka loi ne la Baselaia’ kowe la nöjei atr ngöne “la nöjei nöj.”—Mataio 24:14; 28:19.

² Tru la ihnimine la itretre drei Iesu koi nyidrë memine la maca ka loi. Ngo angatr a isa thele ka hape, ‘Troa eatrëne tune kaa la hna ahnithe koi së hnei Iesu?’ Pine laka ame la hnapan, tre ala xalaithe catre hi angatr. Ketre, hnei angatre hna qeje Iesu me hape, Hupuna i Akötresie, ngo atre hnyawa hi la itre atr ka hape, hna humuthi nyidrë. Ala nyimu fe la itre atr ka mekune ka hape, itre ka “tha ’te tus, me tha hna inin” la itretre dreng. (Ite Huliwa 4:13) Ame la itre hene ne hmi angetre Iudra, itre ka qa hna ini ngöne la itre uma ne ini ka tru ne la hmi, ngo tha itretre drenge fe kö. Ame pena la maca hnei angatre hna tro fë, tre ka tha ihmeku kö memine la itre hna majemine kuca hnei angetre Iudra, ene lo itre hna inine hnene lo itre hene ne hmi, a traqa ha koi itre hadredre lao macatre. Qa ngöne laka tha hna wang aloine kö la  itretre dreng, haawe, maine jë angatr a isa hnyingëne thele ka hape, tro jë kö a hetre ka troa drei angatr ngöne la itre nöje asë ka lapa fene la mus i Roma.

³ Hnei Iesu hë hna hmekëne la itretre dreng ka hape, tro ha methinë angatr me axösisi angatr, nge troa humuthe la itre xan e angatr. (Luka 21:16, 17) Nge tro la itre sinee i angatr me itre atrene la hnepe lapa i angatr a wanaxoeë angatr. Ketre, tro la itre xa atr a sipu selëne ka hape, itretre drei Iesu fe, ngo hamëne pe la itre ini ka thoi. Tro fe la itretre dreng a cainöj e nyipine la itre götrane gaa isi, me ihumuth. (Mataio 24:10-12) Tro jë angatr a cainöjëne tune kaa la maca ka loi “uti hë la cane la fene hnengödrai”? (Ite Huliwa 1:8) Maine jë, hnei angatre hna isa mekune ka hape nemene jë la aqane tro angatre lai a eatrëne la huliwa nyipine la itre jole cili.

4. Nemene la thangane la aqane tro fë la huliwa ne cainöj?

⁴ Ngacama atre hnyawa hi la itretre dreng ka hape, tha tro kö a hmaloi koi angatr la huliwa cili, ngo hnei angatre hna drengethenge la hna amekötine koi angatr, me cainöj e Ierusalema, me Samaria, me itre xa nöje ju kö. Thupene la 30 lao macatre, tru la itre götrane hnei angatr hna trongën, matre öni Paulo aposetolo jë hi e qaja ka hape, “hna cainöjëne [la maca ka loi] kowe la nöjei ate asëjëihë e celë fen.” Nge, itre atr qa ngöne la itre nöje ka isapengön a kapa la nyipici. (Kolose 1:6, 23) Tune lo Paulo a cainöje ngöne la hnapet ne Kupero, hna kapa la nyipici hnene la konesula, atre ka cilëne la musi Roma, ke, ‘kola haine la hna ini qathei Joxu Iehova.’—E jë la Ite Huliwa 13:6-12.

5. (a) Nemene la hnei Iesu hna thingehnaeane kowe la itretre drei nyidrë? (b) Nemene la hna qaja hnene la ketre itus göne lo hneijine i itre pane Keresiano?

⁵ Atre hnyawa hi la itretre dreng ka hape, thatreine kö tro angatr a cainöj e cailo fen hnene la sipu trenge catre i angatr. Ngo ame pe, tha thëthëhmine kö angatr lo hnei Iesu hna thingehnaeane ka hape, tro nyidrëti a ce me angatr, nge tro fe la uati hmitrötr a xatua angatr. (Mataio 28:20) Ketre, hetre itre xa ewekë ngöne la ijine cili ka xatuane fe la itretre dreng. Hnene la ketre itus ka qeje pengöne la itre drai hnapan, hna qaja ka hape, ketre hneijine ka sisitria la hneijine i itre pane Keresiano göi troa nyiqaane la huliwa ne cainöj; kola mekune hnene la itretre drenge e thupen ka hape, Akötresie la ka hnëkëne la gojenyi angatr.

6. (a) Nemene la hne së hna troa ce wange ngöne la tane mekune celë (b) Nemene la nyine tro sa ce wang ngöne la tane ka troa xulu?

⁶ Hnei Iehova kö hna saze la itre ewekë ngöne la hneijine i itre pane Keresiano göi troa aijijë angatre troa cainöj? Pëkö hna qaja hnei Tusi Hmitrötr. Ngo, atre hnyawa hi së laka, aja i Iehova tro la itre hlue i Nyidrë a cainöjëne la maca ka loi, nge thatreine jë kö Satana troa sewe angatr. Ame ngöne tane mekune celë, tro sa ce wange la itre ewekë ka traqa ngöne la hneijine i itre pane Keresiano ka aijijë angatr troa cainöj. Ame ngöne la hnaaluene tane mekun, tro sa ce wange la itre ewekë ka xatua së ngöne la  hneijine së matre troa cainöjëne la maca ka loi e cailo fen.

7. Nemene la aliene la hna hape, Tingetinge i Angetre Roma, nge nemene la eisapengöne eje memine la itre xa hneijin?

⁷ Ame ngöne la hneijine i itre pane Keresiano, tre hneijine tingetinge ngöne la itre nöje asë ka lapa fene la mus i Roma, matre tha jole kö kowe la itretre dreng troa cainöje trootro. Hna hëne la hneijine cili ka hape, Tingetinge i Angetre Roma (Pax Romana qene Latin). Ame ngöne la ijine cili, hnene la musi Roma hna apatrene la itre icilekeu. Nyipici laka, hetre itre isi ekö, tune lo hnei Iesu hna perofetan. (Mataio 24:6) Hnei angetre Roma hna lepe apatrenyi Ierusalema ngöne lo macatre 70, nge hetre itre isi ka co hna tro fë hnei angatr ngöne la itre götrane ka nyi ifegone la itre götrane nöje i angatr. Ngo, eje hi laka tingetinge asë la itre nöje ka lapa fene la musi angetre Roma, matre tha jole kö kowe la itretre dreng troa tro kowe la ketre götrane nöj göi troa cainöj. Matre, traqa koi 200 lao macatre ne tingeting ngöne la itre nöje cili. Kola qaja hnene la ketre itus (The Horizon Book of Ancient Rome) ka hape, ame ngöne la mele ne la atr, pëkö tingetinge ka qeadridri tune la hneijine cili nge ka hetre thangane ka loi kowe la itre atr ka nyimutre.

8. Hnene la Tingetinge i Angetre Roma hna xatuane tune kaa la itretre dreng?

⁸ Traqa koi 250 lao macatre thupe i Keriso, hnei Origen, ketre atr ka inamacane hna cinyihane me qaja la hneijine tingetinge cili. Öni angeic, hnene laka kola musi kowe la itre nöje ka nyimutre hnei angetre Roma, haawe, tha jole kö kowe la itretre dreng troa cainöje ngöne la itre nöje asë cili. Pëkö isigöli nöj ngöne la ijine cili, ngo itre atr pe a isa mele tingeting ngöne la itre traone i angatr. Celë hi matre öni Origen, qa ngöne la aqane mele ngöne la ijine cili, tru catre hnei atr ka kapa la kola cainöjëne la ihnim me tingeting hnene la itretre dreng. Ngacama hna axösisine la itretre dreng, ngo hnei angatre pala hi hna xome hnyawa la hneijine tingetinge cili matre troa cainöjëne la maca ka loi ngöne la nöjei götrane nöj.—E jë la Roma 12:18-21.

9, 10. Nemene la itre xa ewekë ka aijijëne la itretre dreng troa tro kowe la ketre nöj?

⁹ Hnene la angetre Roma hna kuca la itre gojenyin, traqa koi 80 000 kilomet la eqean, nge ka tro kowe la nöjei götrane nöje asë ka lapa fene la musi Roma. Saqe hi la itre sooc tro kowe la nöjei götrane nöje jëne la itre gojenyi cili matre troa isigöline la itre götrane i angatr, me mus kowe la itre atr. Hnene fe la itre Keresiano hna xome la itre gojenyi cili, ka thupa la itre hnaxulu, me itre hnapapa, me itre wetre matre troa cainöj ngöne la nöjei götrane la nöj.

¹⁰ Hnene fe la angetre Roma hna ti he matre troa tro kowe la itre xa nöj. Angatre a ea ngöne la itre hneopegejë, me itre hnagejë, nge itre hadredre jë kö la itre hna xepe hnei he ngöne la itre nöje asë i angetre Roma.  Ketre, kola e la 900 lao jë i he ngöne la itre hnagejë. Celë hi matre, tha jole kö kowe la itre Keresiano troa tro kowe la ketre götrane nöj hune he. Tha nyipi ewekë kö troa hetre pepa i mus, tune la passeport göi troa lö kowe la ketre nöj. Ketre, tha tru menu kö hnei ka atrekënö ngöne la itre gojenyi, ke atre hnyawa hi angatr la aqane trane hnei musi Roma la itre atr ka tune lai. Ame pena ngöne la itre hnagejë, nyimutre la itre he ne la itre sooce i Roma ka nyenyape ngöne la itre jë i he, matre tha xoue pirates kö hnene la itre atr ka ti he. Nyipici laka, Tusi Hmitrötr a qaja ka hape, hnei Paulo hna ti he, nge hna lö la he i angeic, nge hna traqa koi angeic e itre xa ijin la itre jol hune he, ngo tha hnei Tusi Hmitrötre kö hna qaja ka hape, hnei angeic hna ixelë memine la itre pirates. Celë hi matre, pëkö nyine xouene e troa trongëne la itre gojenyi me itre jë i he.—2 Korinito 11:25, 26.

11. Pine nemene matre hnene la itretre dreng hna cainöje qene Heleni?

¹¹ Itre macatre qëmekene la musi angetre Roma, hnei Alexandre le Grand hna thapa la itre götrane nöje hna musi kow e thupen hnei angetre Roma. Celë hi matre ame ngöne la itre götrane cili, itre atr a qaja la qene Heleni, hna hëne ka hape, Koine, qene hlapa hna ithanatane hnene la nöjei atr. Haawe, hna cainöje koi angatre hnene la itretre dreng ngöne la qene hlapa cili. Itretre drenge fe a amexeje koi angatre la Itre Hna Cinyihane Qene Heberu, ke, hna ujën itre ej qene Heleni. Atre hnyawa hi la itre atr la itusi cili, hna hëne ka hape, Septante, hna ujëne hnene la angetre Iudra e Aigupito. Ame pë hë lo ka cinyihane la itre xa tusi ne la Tusi Hmitrötr, tre hnei angatre hna cinyihan qene Heleni. Tru catre la itre hnaewekë qene Heleni, celë hi matre lolo catre la qene hlapa cili göi troa qeje pengöne hnyawa la itre nyipici ka jui ne la Tusi Hmitrötr. Ketre, hnene la qene Heleni hna xatuane la itre ekalesia troa ifemekunekeu me cas.

12. (a) Nemene la codex, nge pine nemene matre ka hmaloi la troa huliwane ej hune la itre tus hna ewath? (b) Eue la ijine kola nyiqaane huliwane la itre itus hnene la itre pane Keresiano?

¹² Nemene la hna xome ekö hnene la itretre drei Iesu göi troa inine la Tusi Hmitrötr kowe la itre atr? Hnei angatre hna pane xome lo itre tus hna ewath. Ngo tha ka hmaloi kö troa huliwane me tro xome trongën itre ej. E troa xome la ketre xötr, tro angatr a pane seluth, nge thupene jë hi lai, troa ewathe hmaca. Ketre, casi hi la götran hna cinyihan ngön; celë hi matre ca tus hna ewath ka pexej hna xome nyine fejane hi la tusi Mataio. Ame hë e thupen, itre atr hë  a xome lo codex, pane itusi hi lai, ngo ka ketre pengöne kö. Tha jole hë kowe la ka e troa fe la itus, me itre götrane ej matre thele la ketre xötr. Önine la ketre itus (The Birth of the Codex), saqe hi la itre pane Keresiano huliwane la itre itus, matre thupene hë lo itre macatre 100, angatre pe hi a huliwane la itre itus.

13, 14. (a) Nemene la eloine koi Paulo la troa ketre atre Roma? (b) Nemene la eloine hna kapa hnene la itre Keresiano qa ngöne la itre wathebo i angetre Roma

¹³ Hetre eloine fe la wathebo i angetre Roma kowe la itre Keresiano ekö. Ame Paulo, ketre atre Roma angeic, matre hetre eloine lai koi angeic ngöne la angeic a tro kowe la ketre nöj. Ame la ketre ijin, hna othi angeic hnene la itre sooce i Roma e Ierusalema, me thaucë angeic, ame hnei angeic hna qaja koi angatr ka hape, angeic la ketre jini ne la mus i Roma. Nge hnei angeic hna amexeje kowe la tane isi ka hape, tha ijije kö troa thaucëne la atr nge tha ase kö pane kootrën. “Qa ngöne lai hna canga iananyipi, me nyidë angete troa hnyingë nyidë, nge qou fe hë la tane ka sisitia, ke ate hë angeice laka ate Roma nyidë, nge ase pena othi nydë.”—Ite Huliwa 22:25-29.

¹⁴ Hnene laka Paulo la ketre atre Roma, haawe ketre pengöne hë la aqane ameköti angeic e Filipi. (Ite Huliwa 16:35-40). Ketre, ame la kola akötrëne hnene la ka ala nyimu la itre Keresiano e Efeso, hnene la ketre tane la mus hna sewe angatr me hmekë angatr ka hape, angatr a sasaithe la wathebo i angetre Roma. (Ite Huliwa 19:35-41) Ame hë e thupen, ame la Paulo e Kaisaria, hnei angeic hna catre fë la meköti angeic troa cile qëmekene la joxu ne Roma. Ame e cili, hnei angeic hna isigöline la maca ka loi. (Ite Huliwa 25:8-12) Haawe, hnene la itre Keresiano ekö hna huliwane la itre wathebo i angetre Roma matre troa “amekötine me acatene la maca ka loi,” göi troa cainöjën.—Filipi 1:7.

15. Ekaa la hna mele ngön hnene la angetre Iudra ngöne la hneijine i Iesu?

¹⁵ Hetre ketre ewekë ka xatuane la itre pane Keresiano ekö troa cainöje ngöne la fen asë. Ame ngöne la ijine cili, itretre Iudra a mele ngöne la itre nöje ka nyimutre, tha e Isaraela hmekuje kö. Pine nemen? Itre hadredre lao macatre qëmekene la ijine cili, hna xome la angetre Iudra troa po e Asuria, nge itre macatre thupen, hna xomi itre xan e angatr troa po e Babulona. Ame hë la kola musinë Babulona hnei angetre Peresi, kola ha mele hnene la itretre Iudra ngöne la itre nöje ka lapa fene la musi Peresi. (Esetera 9:30) Ame hë lo hneijine i Iesu, lo nyidrë e celë fen, kola mele la itretre Iudra ngöne la itre nöje ka lapa fene la musi Roma, tune e Asia, me Aigupito, me Heleni, me Mesopotamia, me Afirique götrane kolopi. Kola mekune ka hape, ame qa ngöne la 60 milio lao atr ka mele fene la musi angetre Roma, tre, traqa kö koi 4 milio lao atre Iudra. Ngacama angatr a lapan asë la itre nöj, ngo angatre kö a hmine la sipu hmi angatr.—Mataio 23:15.

16, 17. (a) Qa ngöne laka, kolo asë hi a lapane la itre nöje ka nyimutre hnene la itretre Iudra, nemene la thangane lai kowe la itre xa atr? (b) Nemene la hna kuca hnene la angetre Iudra hna xötrethenge hnene la itre Keresiano?

¹⁶ Qa ngöne laka, kolo asë hi a lapane la itre nöje ka nyimutre hnene la itretre Iudra, haawe, nyimutre la itre xa atr kö ka atrepengöne la Itre Hna Cinyihane Qene heberu, memine fe la itre ini hna lapaune kow hnene la itretre Iudra. Atre hi la itre atr cili ka hape, casi hi la nyipi Akötresie, nge tro la itre nyihlue i Nyidrë a drengethenge la itre wathebo i Nyidrë. Ketre, atre fe hi angatr ka  hape qaathei Akötresie la Itre Hna Cinyihan Qene Heberu, ka qatrenge la itre hna perofetane göi Mesia. (Luka 24:44) Celë hi matre ame la kola cainöjëne la maca ka loi hnene la itre Keresiano ekö, atre fe hë la itretre Iudra me itre xa atr ju kö la itre ini hna tro fë hnene la itre Keresiano. Ame Paulo, ka pi tro catre angeic a öhne la itre atr ka troa drenge la maca ka loi. Matre hnei angeic hna majemine lö hnine la itre sunago, hnë hmi ne la angetre Iudra, troa ce waimekune me angatr qa hnine la Itre Hna Cinyihan.—E jë la Ite Huliwa 17:1, 2.

¹⁷ Hnene la itretre Iudra hna majemine ce icasikeu troa hmi koi Akötresie, ngöne la itre sunago, maine ngöne la itre xa götran. Angatr a thinge la itre nyima, me thith, me ce ithanatane la Itre Hna Cinyihan. Itre Keresiano fe enehila a xötrethenge la tulu i angatr ngöne la itre ekalesia.

18, 19. (a) Hna xatuane tune kaa la itre keresiano hnene la itre ewekë ka ej ngöne lo hneijine i Iesu? (b) Nemene la hnei epuni hna mekune göi Iehova qa ngöne la hna e la tane mekune celë?

¹⁸ Ketre hneijine ka sisitria la hneijine i Iesu. Kola tingetinge la itre nöje asë ka lapa fene la musi Roma, nge kola ithanatane la ca qene hlapa hnene la itre atren. Ketre, hetre eloine fe la itre wathebo kowe la itre atr. Tha jole kö troa tro kowe la ketre nöj. Nge hnene la itre atr ne la itre nöje asë hna atrepengöne hnyawa la itretre Iudra me Itre Hna Cinyhiane Qene Heberu. Ame asë hi la itre ewekë celë, itre ixatua kowe la itre Keresiano troa catre kuca la huliwa i Akötresie.

¹⁹ Ame lo 400 lao macatre qëmekene troa uti hnei Iesu kowe la fen, hnei Platon atre Heleni, ketre philosophe, hna cinyihane ka hape, ka jole catre kowe la itre atr troa atrepengöne la Atre Ixup, nge thatreine kö angatr troa qeje Nyidrë kowe la nöjei atr asë e cailo fen. Ngo öni Iesu: “Ame la nöjei ewekë hnei ate hna tha ’tein, te, ateine Akötesie.” (Luka 18:27) Haawe, mama hnyawa pi hi ka hape, jëne la ixatua i Iehova, atreine jë angatr eatrëne la huliwa ne cainöj. Aja i Nyidrë tro “la nöjei nöj’ asëjëihë ” a drenge la maca ka loi, me atrepengöi Nyidrë. (Mataio 28:19) Tro la tane mekune ka troa xulu a qejepengöne la aqane cainöjëne la maca ka loi e cailo fen enehila.