1-3. Baikara bwaai n tutuki ake a kaaitarai taan rimwin Iesu n tataekinan te rongorongo ae raoiroi nakoia “botannaomata nako”?

E MWIOKOIIA taan rimwina Iesu Kristo n te mwakuri ae bati ae riai ni karaoaki. E tua ae kangai: “Naako, reireinia aomata mai buakoia botannaomata nako bwa a na riki bwa taan rimwiu.” N tokina, e a “tataekinaki te rongorongo ae raoiroi aei ae taekan te tautaeka n uea, n te aonnaba ni kabutaa bwa te bwai ni kaotioti nakoia botannaomata ni kabaneia.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Iai tangiran Iesu irouia taan rimwina ao te rongorongo ae raoiroi. Ma a bae n iango moa bwa a na kangaa ni waakina mwiokoaia. Ni koauana, bon tii tabeman mwaitiia. E a bon tia ni mate Iesu are a tataekinna bwa Natin te Atua. A iangoaki taan rimwina bwa “e uarereke aia reirei ao a aki kakannato.” (Mwa. 4:13) Ma a tataekina te rongorongo ae kauntabaa aia reirei mataniwi n Aaro aika karineaki, ake a a reiakin iai katei ake a kakabonganaaki rimoa. A aki karineaki taan rimwini Kristo i abaia. Ma tera aron te natannaomata ae Iteraera  ngkana e kabotauaki ma nikiraia kaain te embwaea n Rom ae korakora?

³ Irarikina, e a tia ni kauringia taan rimwina Iesu bwa a na ribaaki ao ni bwainikirinaki ao a na mate tabeman mai buakoia. (Ruka 21:16, 17) A na kamwaneaki, a na kaitaraaki irouia burabeti ni kewe ao rikiraken te buakaka. (Mat. 24:10-12) E ngae ngkana e butimwaeaki aia rongorongo n taabo nako, ma a na kangaa ni karokoa “nako tabon aonnaba”? (Mwa. 1:8) A taraa ni kakamaaku kataakia akanne!

4. Tera aron nakoraoin aia uarongorongo taan rimwini Kristo n te moan tienture?

⁴ Ngkana tao tera tabeaiangaia taan rimwini Kristo, ma a boni katabetabeia n tataekina te rongorongo ae raoiroi tiaki tii i Ierutarem ao Tamaria ma ni kabutaa te aonnaba. E ngae ngke a rinanoni kangaanga, ma e a “tataekinaki n taabo nako aika i aani karawa” te rongorongo ae raoiroi i nanon 30 te ririki, ao e a tia ni “karikiuaa ma n rarakarake n te aonnaba ni kabutaa.” (IKoro. 1:6, 23) E kangai kabwarabwaraana: E “riki bwa te tia onimaki . . . bwa e kubanako ni baike e reiakin ibukin Iehova” te kowana ae Terekio Baurati, man te baere e taekinna ao ni karaoia te abotoro Bauro i Kubero.—Wareka Mwakuri 13:6-12.

5. (a) Tera ana karaunano Iesu nakoia taan rimwina? (b) Tera ae taekinaki ni bokin rimoa ibukin te moan tienture?

⁵ A ataia taan rimwin Iesu bwa a aki kona ni kakororaoa te mwakuri n uarongorongo i bon irouia. E a tia n taekinna Iesu bwa e na memena irouia ao a na buokaki n te taamnei ae raoiroi. (Mat. 28:20) N itera tabeua ao e bae ni kanakoraoaki tataekinan rongorongon te Tautaeka n Uea, ni baika riki n taai akanne. E taekinaki n te Evangelism in the Early Church bwa e bae n iangoaki te moan tienture bwa te tai ae nakoraoi ibukia Kristian ni moana iai te uarongorongo, ao a ataia iai bwa e a tia te Atua ni katauraoa te kawai ibukia.

6. Tera ae ti na neneria (a) n te kaongora aei? (b)  ao ae imwina?

⁶ E aki taekinaki n te Baibara bwa e karaoi bitaki aika korakora te Atua n te moan tienture ibukini karababaan te uarongorongo. Ma e kakoauaaki aei: E tangira tataekinan te rongorongo ae raoiroi Iehova ma e aki kona Tatan ni katokia. N te kaongora aei, ti na rinanoi koaua tabeua ake e a kabebeteaki riki iai te mwakuri n uarongorongo n te moan tienture nakon are n taai ake rimoa. N te kaongora are imwina, ti na neneri bitaki ni boong aikai ake a buokira n tataekina te rongorongo ae raoiroi nako tabon aonnaba.

7. Tera te Pax Romana, ao bukin tera bwa e kamimi?

⁷ E karekei kakabwaia nakoia Kristian n itera tabeua te Embwaea n Rom n te moan tienture. N te katoto, iai te Pax Romana ke Aia Rau I-Rom. E kamatoaa te rau i aon abana te Embwaea n Rom ae moan te bubura. Ma n taai tabetai, iai “buaka ao rongorongoni buaka” n aron ae taetae ni burabetinna Iesu. (Mat. 24:6) A uruaka Ierutarem n 70 C.E. ana taanga ni buaka Rom ao iai naba buaka i rarikin tian te embwaea. Ma e kaania 200 te ririki man ana tai Iesu ao e a rau angiin aonon te Meriteranian. E taekinaki ae kangai n te boki teuana: “Akea te rau i nanon te tai ae rangi ni maan ae aron aei man rongorongon rimoa, ao akea riki ae na manga kateimatoaaki  i buakoia aomata aika bati.”

8. A kangaa ni kakabwaiaaki Kristian ake rimoa n aia rau I-Rom?

⁸ Ni kaotan ana iango te tia rabakau i aon te Baibara ae Origen n te katenua n tienture, e korea ae kangai: “E na kabaenikaiaki ana angareirei Iesu mani butanakona n te aonnaba ngke arona bwa a bati tautaeka . . . ibukina bwa a bane ni kairoroaki mwaane n taabo nako bwa a na karaoi mwakuri n tautia ao ni buaka ibukini kamanoan abaia. . . . Ni kaineti ma anne, e na kangaa n nakoraoi te angareirei aei are e taekinaki iai te rau ao e aki kariaia aomata bwa a na irantangaia mairouia aia kairiribai, ma tii ngkana iai bitakin te aroaro ni maiu ni katobibia te aonnaba ao te nano ae nimamannei n rokon Iesu?” A bwainikirinaki taan tataekina te Tautaeka n Uea n te Embwaea n Rom, ma a rau ao a taraa ni kakabwaiaaki man te rau anne n taai akekei.—Wareka I-Rom 12:18-21.

9, 10. Bukin tera bwa e bebete riki mwanangaia taan rimwini Kristo n te Embwaea n Rom?

⁹ A kamanenai raoi Kristian kawai ake e karaoi te tautaeka n Rom. Iai ana taanga ni buaka Rom aika mwaatai ao ni baireaki raoi ibukini kamwengaraoaia ao kateimatoaan tararuaaia ana aomata. A kainnanoaki kawai aika aoraoi ibukini waekoaia tautia ni mwamwananga, ao a mwaatai iai kaain Rom. A karaoaki kawai irouia intinia n Rom aika 80,000 tabun te kiromita abwakia, ake a tomai angiini kaawa nako. A rinanoni buakonikai kawai aikai, rereua ao maunga.

¹⁰ Irarikini kawai aikai, a mwamwananga naba kaain Rom rinanoni karaanga ao kanare n te raroa ae 27,000 te kiromita. A mwamwananga ni kawain taari kaibuken Rom aika 900 tabun, ake a toma ma matabaiawa aika bubua ma bubua. Ngaia are a kona Kristian ni kawari aonon te Embwaea n Rom ni kabane. Bon iai kangaanga ma e kona ni mwananga te abotoro Bauro ao tabeman riki ni kabutai aono akanne n akea te bwatiboti ke te visa. Bon akea aika na karaoi tutuo ibukin te mwamwananga ao te katitam. A kawakinaki raoi kawai akanne bwa a maaku taan urutua n ana katuuaa Rom. E rau naba te mwamwananga i taari bwa iai ana nna ni manuao Rom ake a tararuai kawai ake a totouaki. E ngae ngke e rinanoni kangaanga aika karuanikai i taari Bauro ao koron te kaibuke n taai aika kakaokoro, ma e aki kamatataaki raoi n te Baibara bwa e kamangaoaki mwanangana irouia taani kimoa.—2 Kor. 11:25, 26.

11. Bukin tera bwa a kabongana te taetae ni Kuriiti taan rimwini Kristo?

¹¹ E a tia te taetae ae ataaki bwa te Koine ke te taetae ni Kuriiti, ni buoka aron te itoman ae raoiroi i marenaia ekaretia nako ao katiteuanaakia. E taabangaki kabonganaana ao a ota iai aomata n ana tai n tautaeka Alexander te Kakannato. Ngaia are a a kona ana toro te Atua n itoman ma aeka n aomata nako ao e boutokaaki naba iai kabutan te rongorongo ae raoiroi. E ngae n anne, a a tia Iutaia ake i Aikubita n raira te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera nakon te taetae ni Kuriiti. A taneiai aomata ma te rairai anne ae te Septuagint ao a kakabongana taan rimwini Kristo rimoa, n akea aia kangaanga. A kunea naba Kristian bwa e raoiroi te taetae ni Kuriiti ibukin aia koroboki. E kakanoa n taeka aika bati ao n rangi ni  manena ibukini kabwarabwaraani koaua aika nano man te Baibara.

12. (a) Tera te codex ao tera raoiroina nakon te nira ni boki? (b) N ningai ae taabangaki iai kamanenaana irouia Kristian?

¹² A kangaa Kristian ni kabongana te Koroboki ae Tabu n aia mwakuri ni minita? E kangaanga kabonganaan nira ni boki bwa a riai n taakinaki ao ni manga rukumaki, ao e tii kona n noraki te koroboki n iteranibaana are teuana. E kona te nira ni boki anne ni kabane n tii kaona ana Euangkerio Mataio. Ma imwina, e a manga roko te codex ae te moani boki teuana rimoa. Bon te boki ae bwanin imwin ikotani baana. E kona te tia wareware ni kaukia ao ni kai nora te kibu i nanona. E ngae ngke e aki rangi n ataaki bwa n ningai are a moani kamanena iai Kristian, ma e taekinaki n te kakaaei teuana ni kangai: “E rangi n taabangaki kabonganaan te codex irouia Kristian n te kauoua n tienture, are nanona bwa e moani kabonganaaki imwain A.D 100.”

13, 14. (a) E kangaa Bauro ni kabongana rikina bwa te I-Rom? (b) A kangaa ni kakabwaiaaki Kristian n te tua n Rom?

¹³ E kabonganaaki te tua n Rom n ana embwaea ni kabutaa ao a anganaki inaomataia kaain Rom ao kamanoaia ae riai. E kabongana rikina bwa te I-Rom Bauro n taai aika bati. Ni motikan taekana i aon Ierutarem bwa e na kataereaki, e taku nakon te mataniwi n tautia n Rom: “E kariaiakaki n te tua bwa kam na kataerea te I-Rom ae e tuai moa ni kaboowiaki taekana?” E aki. Ngke e taekinna bwa ngaia te I-Rom, “a rina ni kerikaaki mairouna mwaane ake a na kammarakia n neneria, ao e a maaku te mataniwi n te taanga ni buaka ngke e a ataia bwa te I-Rom Bauro ao e a tia ni kabaea.”—Mwa. 22:25-29.

¹⁴ E kabongana rikina bwa te I-Rom Bauro i aan te tua n Rom are e a rotaki iai n aron te baere karaoaki nakoina i Biribi. (Mwa. 16:35-40) Ngke a un te koraki ae uanao iroun te tia koroboki n te kaawa ae Ebeto ao ngke e a tia ni karaui nanoia Bauro, e a kauringia taekan te tua n Rom. (Mwa. 19:35-41) E bubutii naba i aan te tua ni menana i Kaitareia bwa e na kaekaa bukinana ni kaota ana koaua i matani Kaitara. (Mwa. 25:8-12) Ngaia are e a riki te tua n Rom bwa “kateani bukin te rongorongo ae raoiroi ao ni  kamatoaa i matan te tautaeka.”—IBir. 1:7.

15. Tera aroni kamaenakoaia I-Iutaia ake n te moan tienture?

¹⁵ A bae Kristian n nora bebeten riki aia mwakuri n uarongorongo n itera tabeua, ibukina bwa a bati I-Iutaia ake a kamaeakinako ni kabutaa te Embwaea n Rom. N tienture aika nako riki ao a kanakoaki Iutaia mai abaia irouia moa I-Aturia ao imwina kaaini Baburon. Ni moan te ka-nimaua n tienture B.C.E., a bati I-Iutaia ake a maeka n aonon te Embwaea ni Botia aika 127. (Etita 9:30) Ni menan Iesu i aon te aba ao iai naba I-Iutaia i Aikubita ao tabeua aban Aberika Meang n ikotaki ma Kuriiti, Asia Minor ao Metobotamia. E a tia ni katautauaki mwaitiia aomata aika 60,000,000 ake a maeka n te Embwaea n Rom, ao e raka i aon 4 te mirion I-Iutaia ake iai. E noraki te Aro n I-Iutaia n taabo ake a mena iai.—Mat. 23:15

16, 17. (a) N aaro raa are a kakabwaiaaki iai aika tiaki I-Iutaia aika bati, mani kamaeakinako I-Iutaia? (b) Baikara aia waaki I-Iutaia ake a kakairi iai taan rimwini Kristo?

¹⁶ Ibukina bwa e korakora mwaitiia ni butanako kaain Iutaia, a bati aika tiaki I-Iutaia ake a moanna n taneiai ma te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera. A reiakinna bwa tii temanna te Atua ni koaua ao a kantaningaaki naake a beku irouna bwa a na kakaraoa ae eti ao ni bwaina te aroaro ni maiu ae riai. Irarikin anne, iai taetae ni burabeti ibukin te Mesia n te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera. (Ruka 24:44) A ota Iutaia ao Kristian bwa e kairaki te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera n ana Taeka te Atua, are e a kona iai Bauro ni katea aana ae kinaaki ma naake a raoiroi nanoia ni kakaraoa ae raoiroi. Ngaia are, e taneiai te abotoro n rin n aia tinakoka Iutaia ao n reirei ma ngaiia man te Baibara.—Wareka Mwakuri 17:1, 2. 

¹⁷ A tia I-Iutaia ni kaota aron te taromauri. A katoatai ni botaki i nanon tinakoka ke n taabo ni botaki aika tangaina. A a anene, a tataro ao a maroroakini kiibu man te Baibara. A kakaraoaki aekaki akanne n ekaretia ni Kristian ni boong aikai.

18, 19. (a) Baikara iango ake a rio ni baika a riki n te moan tienture? (b) Tera am namakin ibukin Iehova n te kaongora ae imwina?

¹⁸ E onoti te moan tienture n rongorongona rimoa ibukini boutokaan nakoraoin te mwakuri n tataekina te rongorongo ae raoiroi. E a tia te Pax Romana, nakoraoin te mwamwananga, te taetae ae tii teuana n te tai arei, te tua n Rom ao kamaenakoaia Iutaia ni buokiia taan rimwini Iesu bwa a na waakina te mwakuri n uarongorongo are e mwiokoiia te Atua.

¹⁹ Aua te tienture n nako riki ao e taekina ana taeka temanna ana aomata te tia karioiango mai Kuriiti ae Plato ni kangai: “E rangi ni kangaanga kakaaean te tia karaoa ao taman ara iuniweeti aei, e ngae naba ngkana ti kunea ma e na rangi ni kangaanga taekinana nakoia aomata nako.” E ngae n anne, e taku Iesu: “Baike a aki konai aomata, ao e konai te Atua.” (Ruka 18:27) E tangiriia aomata te tia Karika te iuniweeti bwa a na ukeria ao ni kinaa. Irarikin anne, e tuangia Iesu taan rimwina ni kangai: “Reireinia aomata mai buakoia botannaomata nako bwa a na riki bwa taan rimwiu.” (Mat. 28:19) E kona ni kakororaoaki te mwioko anne n ana ibuobuoki Iehova. N te kaongora ae imwina, e na kaotaki bwa e kaanga ni karaoaki anne n ara bong aikai.