1-3. Ebẹbẹ vẹ ilele Jesu a rẹriẹ ovao dhe kpahe usiuwoma na nọ a te ta evaọ “erẹwho na kpobi”?

JESU KRISTI ọ kẹ ilele riẹ okpiruo jọ. Ọ vuẹ rae nọ: “Wha nyai wuhrẹ ahwo erẹwho kpobi re a zihe ruọ ilele.” Iruo nana u ti ru nọ ilele na a te rọ “ta usi uwoma Uvie na evaọ akpọ na soso re o jọ isẹri kẹ erẹwho na kpobi.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Ilele na a you Jesu, yọ usiuwoma Uvie na o were rae gaga. Ghele na o sae jọnọ a jẹ ruawa kpahe oghẹrẹ nọ a te sai ro ru iruo nọ a kẹ rai na, keme a tulo ho. Yọ Jesu nọ a bi whowho kẹ ahwo inọ Ọmọ Ọghẹnẹ na, a kpe rie no. A te je bi rri ilele na wọhọ ahwo nọ “a kpohọ isukulu hu yọ a viodẹ hẹ.” (Iruẹru 4:13) U te no ere no, oware nọ Jesu ọ vuẹ rai nọ a whowho na o wọso iwuhrẹ isu-egagọ nọ e viodẹ gaga, enọ i kpohọ obọdẹ isukulu nọ a re jo wuhrẹ otu-iwuhrẹ evaọ oke anwae. Yọ makọ evaọ ẹwho obọrai dede, amọfa a se ilele nana gb’ahwo ho. Kọ otẹrọnọ a jọ Izrẹl nọ ọ rrọ ẹwho obọrai se ae gbe ahwo ho, kọ ẹvẹ o te jọ nọ a te kpohọ iruo usiuwoma na evaọ ekwotọ uvie ulogbo Rom soso?

 ³ Whaọ, Jesu ọ vẹvẹ ilele riẹ unu no vẹre nọ a ti mukpahe ae, wọso ae, yọ a ti tube kpe ejọ dede. (Luk 21:16, 17) A te jẹ rẹriẹ ovao dhe otu eviẹwẹ, eruẹaro erue, gbe emuemu nọ o ti vihọ. (Mat. 24:10-12) O tẹ make rọnọ ahwo a te jọ oria kpobi nọ a nyate gaviezọ kẹ usiuwoma na, ẹvẹ a te sae rọ whae te “oria nọ o mai thabọ evaọ otọakpọ na”? (Iruẹru 1:8) Ababọ avro, ilele na a jẹ ruawa kpahe ebẹbẹ nana gaga.

4. Ẹvẹ ilele Jesu erọ ikpe-udhusoi ọsosuọ a ru iruo usiuwoma ota na kẹre te?

⁴ Ghelọ oware kpobi nọ a jẹ ruawa riẹ kẹhẹ, ilele na a duomahọ iruo usiuwoma ota na, orọnikọ evaọ Jerusalẹm gbe Sameria ọvo ho rekọ wariẹ akpọ na họ evaọ oke yena. Dede nọ ilele na a nyaku ebẹbẹ sa-sa, evaọ oware wọhọ ikpe 30 rono okenọ a ro mu iruo na họ, a ta usiuwoma na “evaọ udevie emama kpobi nọ e rrọ otọ odhiwu na” yọ usiuwoma na o jẹ “mọ ibi jẹ be nyaharo evaọ akpọ na soso.” (Kọl. 1:6, 23) Wọhọ oriruo, fiki oware nọ Pọl ukọ na ọ ta je ru evaọ okenọ ọ jọ ukoliko Saiprọs, ọba Rom nọ a re se Sẹjiọs Pọlọs o “zihe ruọ olele Jesu, keme eware nọ o wuhrẹ kpahe Jihova i gbe rie unu.”—Se Iruẹru Ikọ 13:6-12.

5. (a) Imuẹro vẹ Jesu ọ kẹ ilele riẹ? (b) Eme ahwo jọ a ta okenọ a roro kpahe oghẹrẹ nọ uyerakpọ ikpe-udhusoi ọsosuọ o jọ?

⁵ Ilele Jesu a riẹ nọ orọnọ ẹgba obọrai a te sai ro ru iruo usiuwoma ota na ha. Jesu ọ vuẹ rae vẹre nọ ọ te jọ kugbe ai, gbe inọ ẹzi ọfuafo na o ti fiobọhọ kẹ ae. (Mat. 28:20) Ma te rri rie, ma sae ta nọ o wọhọ nọ uyerakpọ oke yena u ru iruo usiuwoma ota Uvie na lọhọ ziezi. Obe na Evangelism in the Early Church o ta nọ: “O wọhọ nọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ na họ etoke nọ ọ mai kiehọ evaọ ikuigbe ohwo-akpọ nọ u gine ro fo nọ egagọ Ileleikristi na i re ro muhọ . . . Evaọ ikpe-udhusoi avivẹ, Ileleikristi . . . a jẹ ta nọ Ọghẹnẹ ọvo ọ ruẹrẹ eware họ nọ u ru nọ egagọ Ileleikristi e sae rọ dowọ muotọ evaọ akpọ na.”

6. Eme ma te ta kpahe (a) evaọ uzoẹme nana? (b) evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

⁶ Ebaibol na ọ ta ha sọ Ọghẹnẹ o ru nọ uyerakpọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ o rọ jọ epanọ o jọ na re iruo usiuwoma ota Uvie na e ruẹse nyaharo. Rekọ oware nọ ma riẹ họ, Jihova ọ gwọlọ nọ a ta usiuwoma na rekọ Setan ọ gwọlọ ere he. Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe eware nọ o wọhọ nọ i ru iruo usiuwoma ota na lọhọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ vi oghẹrẹ nọ o hae te jọ evaọ etoke ọfa kpobi evaọ ikuigbe ohwo-akpọ. Kẹsena evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma vẹ te ta kpahe ẹnyaharo sa-sa nọ ọ romavia no evaọ oke mai na nọ u bi fiobọhọ kẹ omai wha usiuwoma na te oka avọ oka akpọ na.

7. Eme a se Pax Romana, kọ fikieme o rọ jọ etoke oghẹrẹsa?

⁷ Ma sae jẹ ta nọ oghẹrẹ nọ uyerakpọ Rom o jọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ o wha erere se Ileleikristi na. Wọhọ oriruo, etoke jọ ọ jariẹ nọ udhedhẹ o jọ ẹkwotọ Rom soso, onọ a se Roman Peace hayo Pax Romana evaọ ẹvẹrẹ Latin. Oke yena, Uvie ulogbo Rom u fi uzi họ nọ o whaha oghẹrẹ ozighi omoma kpobi evaọ ẹkwotọ Rom. Dede na “emo gbe usi emo” e jọ otọ oke yena, wọhọ epanọ Jesu ọ ruẹaro riẹ. (Mat. 24:6) Ogbaẹmo Rom o raha Jerusalẹm evaọ ukpe 70 C.E., yọ evaọ iwhru okpẹwho na a jẹ hai fi ẹmo ototọ. Rekọ evaọ etoke ikpe egba ivẹ (200) nọ e ruemu rono okenọ Jesu o ro whu no, udhedhẹ o jọ ekwotọ uvie Rom na gaga. Obe na The Horizon Book of  Ancient Rome o ta nọ: “Udhedhẹ o re te jọ otọ kri tere ẹdẹvo ho evaọ ikuigbe ohwo-akpọ, yọ udhedhẹ o te gbẹ sae jọ udevie ahwo nọ a bu tenẹ kri tere ofa ha.”

8. Ẹvẹ udhedhẹ nọ o jọ ẹkwotọ Rom o rọ jọ oware erere kẹ Ileleikristi ọsosuọ?

⁸ Nọ Jesu o whu no, nọ ikpe egba esa (300) e jẹ ruemu no, ọgba uwuhrẹ-egagọ jọ nọ a re se Origen o kere nọ: “O hae jọnọ ekwotọ sa-sa i wo esuo obọrai evaọ etoke yena, o hae te jọ bẹbẹ re ilele na a vaha iwuhrẹ Jesu ruọ ekwotọ buobu . . . keme egọmeti sa-sa a hae te gba ahwo rai họ iruo isoja re a fi ẹmo rọ thọ orẹwho rai. . . . Ogbẹrọnọ udhedhẹ o jariẹ oke yena ha, inọ ẹmo-ofio ọ da oria kpobi fia, ẹvẹ ilele na a hẹ sai gine ro whowho iwuhrẹ Jesu nọ e wọso ẹmo-ofio na, iwuhrẹ nọ e tubẹ kuvẹ re ohwo o ru ọwegrẹ riẹ kele he?” Dede nọ a je kpokpo ilele na evaọ ẹkwotọ Rom, a je ru ozighi hi, onọ u ru nọ a ro wo erere no udhedhẹ nọ o jọ ẹkwotọ na soso ze evaọ oke yena.—Se Ahwo Rom 12:18-21.

9, 10. Fikieme erẹ-ọnya evaọ ekwotọ Rom o rọ dina lọhọ kẹ ilele Jesu?

⁹ Oghẹrẹ nọ a ru idhere sa-sa evaọ Rom u fiobọhọ kẹ Ileleikristi ọsosuọ na gaga. Ogbaẹmo Rom o jọ gaga, yọ o jẹ thomavẹre ẹsikpobi re o sae thọ orẹwho na. Re a sae fa isoja rai kpohọ ẹmo evaọ eria sa-sa ababọ oke oraha, o gwọlọ nọ a re wo emamọ idhere, yọ ahwo Rom a wo onaa nọ a je ro ru idhere ziezi. Ahwo Rom nọ a re ru idhere a ru idhere lafi eria sa-sa evaọ otọ esuo na, nọ a te ku uthethei rai kpobi kugbe u re te emaele idu udhuvẹ gbe ikpe (50,000). Idhere na e nya ewhawho, idhude, gbe ekwotọ igbehru vrẹ.

¹⁰ U te no idhere sa-sa nọ ahwo Rom a wo no, a wo ithẹ gbe iko-ame sa-sa nọ ekọ e rẹ sae dhẹ. Nọ a te ku uthethei rai kpobi kugbe, i te emaele idu ikpegbihrẹ (17,000). Ekọ ahwo Rom e jẹ hai bi ithẹ sa-sa nọ i bu vi egba izi (900), yọ inueri buobu e jariẹ nọ ekọ na e rẹ kpahe. Fikiere, Ileleikristi a jẹ hai kpohọ erẹ evaọ unuakpọ Rom lọlọhọ. Dede nọ ebẹbẹ jọ e jariẹ, Pọl ukọ na gbe amọfa nọ e jẹ hai kpohọ erẹ sa-sa evaọ uvie ulogbo Rom na a du gwọlọ epaspọto hayo ivisa ha. Yọ a jẹ hae kiẹ ahwo riwi hayo mi ahwo ugho jọ re a tẹ fa no ẹkwotọ jọ ruọ ẹkwotọ ọfa ha. Iji e jẹ hae dhozọ uye nọ egọmeti Rom a rẹ kẹ oji, onọ u ru nọ idhere ahwo Rom e rọ foma evaọ erẹ ọnya. Epọvona onya ethẹ o jọ re, isoja-ame e jẹ hai roro ithẹ na ẹsikpobi re iji e siọ ahwo ba ekpokpo. Dede nọ okọ u zue Pọl unuẹse buobu yọ ithẹ na e jọ yoyoma, Ikereakere na e ta gbiae he inọ iji e jẹ hae kẹ ahwo nọ a ruọ okọ bi kperẹ uye.—2 Kọr. 11:25, 26.

11. Eme ọ soriẹ nọ ilele na a jẹ mae rọ rehọ ẹvẹrẹ Griki ruiruo?

¹¹ Ẹvẹrẹ ahwo Griki nọ a re se Koine nọ a jẹ hae jọ oria kpobi ta oke yena u ru nọ Ileleikristi a jẹ hae rọ ta ẹme kugbe ohwohwo ziezi, u te je ru nọ a rọ jọ okugbe ọvo. Fikinọ Alẹkzanda Ologbo nọ ọ rrọ ohwo Griki ọ jẹ kaki su ikpewho buobu nọ e jọ otọ esuo Rom, u ru nọ ẹvẹrẹ Griki ọ rọ jọ ẹvẹrẹ nọ ahwo a jẹ mae ta. Fikiere Ileleikristi na a jẹ sai lele oghẹrẹ ahwo kpobi ta ẹme, yọ onana u ru nọ ovuẹ Uvie na o sai ro te eria buobu. U te no ere no, ahwo Ju nọ a jẹ rria Ijipti a fa Ikereakere Hibru na fihọ ẹvẹrẹ Griki no oke yena. Ahwo buobu a riẹ efafa nana nọ a je se Septuagint na, u te ru nọ Ileleikristi ọsosuọ na a jẹ hai ro se ẹme Ọghẹnẹ noi ze kẹ ahwo.  Ileleikristi na a tẹ jẹ ruẹ nọ o te mai woma re a rọ ẹvẹrẹ Griki na kere abọ Ikereakere na nọ o kiọkọ. Ẹvẹrẹ Griki na o wo eme buobu nọ Ileleikristi na a sai ro ru ẹme vẹ evaọ eware nọ i kiekpahe egagọ Ọghẹnẹ.

12. (a) Eme họ codex, kọ ẹvẹ u ro woma vi uko-obe? (b) Oke vẹ Ileleikristi a jẹ rọ rehọ codex na ru iruo ziezi?

¹² Ẹvẹ Ileleikristi na a jẹ sae rọ rehọ Ikereakere na ruiruo evaọ usiuwoma ota rai? Abọvo a jẹ hai kere eme fihọ evaọ iko-ebe, yọ o gwọlọ nọ ohwo o re dhe ae ekpekpiri je dhe ae ẹfẹfere nọ ọ tẹ gwọlọ se oria ikere. Onana u ru nọ ẹwha gbe eroruiruo rai o rọ dina jọ bẹbẹ. Wọhọ oriruo, obe Usiuwoma Matiu ọvo o rẹ vọ uko-obe ososo. Rekọ uwhremu na, a te ti ru ukulu-obe jọ nọ a je se codex. Ewẹ-obe sa-sa a re ko kugbe ro ru ukulu-obe nana. Ohwo ọ rẹ sai rovie codex jẹ ruẹ oria ikere nọ ọ be gwọlọ lọlọhọ. Dede nọ ma riẹ uzedhe oke nọ Ileleikristi a ro mu codex họ eroruiruo ho, obe na The Birth of the Codex o ta nọ: “Evaọ ikpe-udhusoi avivẹ, Ileleikristi a jẹ rọ codex ruiruo evaọ enwenọ oria kpobi, onọ u dhesẹ nọ obe nana o romavia taure ikpe-udhusoi ọsosuọ u te ti muhọ.”

13, 14. (a) Ẹvẹ ọmotọ Rom nọ Pọl ọ jọ u ro fiobọhọ kẹe? (b) Ẹvẹ uzi Rom u ro fiobọhọ kẹ Ileleikristi ọsosuọ?

¹³ A jẹ hai kru izi Rom gaga evaọ ẹkwotọ uvie ulogbo Rom soso, yọ u wo eware sa-sa nọ ohwo o re wo erere rai nọ ọ tẹ rrọ ọmotọ Rom. Ọmotọ Rom nọ Pọl ọ jọ u fiobọhọ kẹe evaọ idhere sa-sa. Nọ a jẹ te gwọlọ fa Pọl ukọ na evaọ obọ Jerusalẹm, ọ tẹ nọ ohwo nọ o wuzou ogbaẹmo Rom na nọ: “Kọ u fo re wha fa ohwo Rom ọnọ a ri bruoziẹ kpe he?” Uzi Rom o kẹ uvẹ oware utioye he. Nọ Pọl o dhesẹ kẹ ae nọ a yẹ ọyomariẹ ọmotọ Rom, “ezae nọ e jẹ te fae jẹ kiẹe riwi na a tẹ nwani zihe oma; ozọ u te mu ọnọ o wuzou ogbaẹmo na nọ ọ riẹ nọ ohwo Rom [Pọl] ọ rrọ, yọ ọ rehọ egbregba kare iẹe.”—Iruẹru 22:25-29.

¹⁴ Pọl yọ ọmotọ Rom yọ u wo erere sa-sa nọ ọmotọ o re wo no uzi Rom ze. Onana u kpomahọ oghẹrẹ nọ a ru Pọl evaọ okenọ ọ jọ obọ Filipai. (Iruẹru 16:35-40) Evaọ obọ Ẹfẹsọs, osu ẹwho o kie ofu otu-ugbarugba jọ okenọ ọ fodẹ oware nọ uzi Rom o gwọlọ. (Iruẹru 19:35-41) Okenọ Pọl ọ jọ obọ Sisaria, udu ọmotọ Rom nọ o wo nọ ọ rọ kpare ẹdhọ riẹ bru Siza, u  rovie uvẹ fihọ nọ ọ sae rọ ta kpahe ẹrọwọ riẹ kẹ Siza. (Iruẹru 25:8-12) Enẹ Uzi Rom u ro ru ei lọhọ kẹ “ẹthọ usi uwoma na je ru ei dikihẹ evaọ abọ egọmeti.”—Fil. 1:7.

15. Ẹvẹ ahwo Ju a vahabọ te evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ?

¹⁵ Ahwo Ju nọ a vahabọ ruọ eria sa-sa evaọ ekwotọ uvie ulogbo Rom o rehọ oghẹrẹ jọ ru iruo usiuwoma ota lọhọ kẹ Ileleikristi na. Evaọ ikpe buobu nọ i kpemu, ahwo Asiria a mu ahwo Ju no ẹwho rai kpohọ igbo, yọ ahwo Babilọn a te je mu ai kpohọ igbo uwhremu na re. Evaọ ikpe-udhusoi avọ isoi taure oke Kristi u te ti te, yọ ewho sa-sa nọ ahwo Ju a jẹ rria evaọ ekwotọ uvie Pasia i bu te udhozeza gbe ihrẹ (127) no. (Ẹsta 9:30) Okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, ahwo Ju a jẹ rria Ijipti gbe abọfa jọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Africa, je kugbe Grisi, Esia Minor, gbe Mẹsopotemia. Ekiakiẹ i dhesẹ nọ evaọ usu ahwo wọhọ ima udhosa (60,000,000) nọ e jọ ẹkwotọ uvie ulogbo Rom na, omọvo evaọ udevie ahwo 14 ọ jọ ohwo Ju. Ahwo Ju a jẹ hai ru iruẹru egagọ rai evaọ oria kpobi nọ a kpohọ.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Oghẹrẹ vẹ ẹvaha nọ ahwo Ju a vahabọ ruọ ekwotọ sa-sa na u ro fiobọhọ kẹ ahwo erẹwho efa? (b) Uruemu ahwo Ju vẹ Ileleikristi a rehọ aro kele?

¹⁶ Fikinọ ahwo Ju a jẹ rria ekwotọ sa-sa, u ru nọ ahwo erẹwho efa a rọ riẹ kpahe Ikereakere Hibru na. A tẹ te riẹ nọ Ọghẹnẹ uzẹme ọvuọvo ọ rrọ gbe inọ ahwo nọ a be gọe a re siomano oghẹrẹ egbegbe kpobi, yọ uruemu rai o rẹ jọ fuafo. Ofariẹ, eruẹaruẹ sa-sa kpahe Mesaya na e vọ Ikereakere Hibru na. (Luk 24:44) Ahwo Ju gbe Ileleikristi na a riẹ nọ Ikereakere Hibru na yọ Ẹme Ọghẹnẹ nọ Ọ rehọ ẹzi riẹ wọ ahwo kere. Onana u ru rie lọhọ nọ Pọl ọ jẹ sai ro mu usiuwoma ota họ lọlọhọ kugbe ahwo nọ a wo evezi. Fikiere, Pọl ukọ na ọ jẹ hai kpohọ uwou-egagọ ahwo Ju jẹ hae rọ Ikereakere na lele ai jiroro.—Se Iruẹru Ikọ 17:1, 2.

¹⁷ Ahwo Ju a wo omaa iruẹru egagọ rai. A jẹ hai kuomagbe kẹ egagọ evaọ iwou-egagọ rai hayo otafe gheghe. A jẹ hae so ile egagọ rai, lẹ, jẹ rọ Ikereakere na wuhrẹ omarai. Epọvona ma be jọ ukoko Ileleikristi na ru nẹnẹ.

18, 19. (a) Eme uyerakpọ ikpe-udhusoi ọsosuọ u ru lọhọ? (b) Ẹvẹ who rri Jihova rono eware nọ ma wuhrẹ no na ze?

¹⁸ Eware buobu i gine ru nọ iruo usiuwoma ota na o rọ dowọ muotọ. Udhedhẹ nọ o jọ ubrotọ Rom, onya erẹ nọ o jọ lọlọhọ, ẹvẹrẹ ọvo nọ a jẹ ta evaọ oria kpobi, uzi Rom, gbe ahwo Ju nọ a vahabọ ruọ ekwotọ sa-sa i fiobọhọ kẹ ilele Jesu ru iruo usiuwoma ota nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ rai na.

¹⁹ Ikpe egba ene nọ i kpemu taure oke Jesu u te ti te, ohwo Griki jọ nọ ọ rrọ ọgba-iroro nọ a re se Plato ọ ta evaọ obe jọ nọ o kere inọ: “O te jọ bẹbẹ re a riẹ ọnọ ọ ma hayo ọsẹ ehrugbakpọ mai na, yọ ma tẹ make riẹe dede, ma te sae ta kpahe iẹe kẹ ahwo kpobi hi.” Dede na, Jesu ọ ta nọ: “Eware nọ ahwo a rẹ sai ru hu, Ọghẹnẹ ọ rẹ sai ru ae.” (Luk 18:27) Ọghẹnẹ nọ ọ ma idhiwu gbe akpọ na ọ gwọlọ nọ ahwo a gwọlọ iẹe re a jẹ riẹe. U te no ere no, Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ: “Wha nyai wuhrẹ ahwo erẹwho kpobi re a zihe ruọ ilele.” (Mat. 28:19) Avọ obufihọ Jihova, idibo Ọghẹnẹ a bi ru iruo nana gba nẹnẹ. Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na ta kpahe epanọ a bi ro ru onana evaọ oke mai na.