1-3. Nĩkĩ ndwaĩ ũndũ mũvũthũ kwa amanyĩw’a ma Yesũ kũtavany’a ũvoo mũseo kwa “mbaĩ syonthe”?

YESŨ KLĨSTO nĩwanengie aatĩĩi make wĩa mwingĩ. Ameaĩe atĩĩ: “Endai . . . mũkatw’ĩkĩthye mbaĩ syonthe amanyĩw’a.” Maaĩlĩte kũtavany’a “ũvoo ũũ mũseo wa ũsumbĩ . . . nthĩ yonthe wĩthĩwe ũkũsĩ kwa mbaĩ syonthe.”—Mt. 24:14; 28:19.

² Amanyĩw’a ma Yesũ nĩmamwendete na nĩmendete wĩa wa kũtavany’a ũvoo mũseo. Ĩndĩ nĩmatonya kwĩthĩwa masaanĩaw’a nũndũ mesaa kwĩanĩsya wĩa ũsu manengiwe. Nĩkĩ? Ũndũ wa mbee, mayaĩ aingĩ. Kelĩ, Yesũ ũla matavanasya mayasya nĩ Mwana wa Ngai aĩ anooawa. Na ũndũ wa katatũ, moonekaa me andũ “matamanyĩĩtw’e, na mate na ũmanyi.” (Meko 4:13) Ĩndĩ nĩmaaĩlĩte kũtavany’a ũvoo ũtoosanaa na momanyĩsyo ma atongoi ma ndĩni ala moonekaa me ma kĩlasi kya ĩũlũ, na ala masomeete sukulunĩ ila syamanyĩasya syĩthĩo syaĩ vo kwa ĩvinda ĩasa. Ũndũ ũngĩ nĩ kana kũla maumĩte mayoonekaa ta andũ. Na eka ũu mbaĩ ya Isilaeli yaĩ kyaũ wamĩsianĩsya na Ũsumbĩ wa Lomi ũla waĩ nguma ĩvindanĩ yĩu?

 ³ Kwongeleela maũndũ asu, Yesũ nĩwaĩ atavisye amanyĩw’a make kana makamenwa na maithĩnw’a na amwe moo mayũawa. (Luka 21:16, 17) O na nĩwamatavisye kana makavũnyanĩwa, makomane na athani ma ũvũngũ, na kana ĩvinda yoo kũkeethĩawa wongeleku wa mothũku. (Mt. 24:10-12) O na keka nĩmeethukĩĩaw’a kĩla vandũ, mesaa kũtavany’a ata “kũvika itulu sya nthĩ”? (Meko 1:8) No nginya methĩwe maseng’aw’a nĩ ũndũ mesaa kwĩanĩsya wĩa ũsu kwĩ mathĩna ta asu.

4. Ũtavany’a wa amanyĩw’a ma tene waĩ na ũsyao mwaũ?

⁴ O na kau amanyĩw’a nĩmatonya kwĩthĩwa meemakĩaa mũno, nĩmatavanisye na kĩthito Yelusaleme na Samalia na kũla kũngĩ kw’onthe kweesĩkĩwe. Maitavany’a nĩmakomanie na mathĩna maingĩ, ĩndĩ myaka 30 ĩithela maĩ matavanĩtye “syũmbenĩ syonthe syĩ ĩtheo wa ĩtu,” na ũvoo mũseo ‘ũkasyaa ũsyao na ũkongeleka nthĩ yonthe.’ (Ako. 1:6, 23) Kwasũanĩa ngelekany’o ĩno: Ĩvinda yĩmwe mũtũmwa Vaulo e kĩthamanĩ kya Kuvolo nĩwaneenie na eeka maũndũ matumie mũnene ũmwe wa Lomi weetawa Selikio Vaulo etĩkĩla. Mbivilia yaĩtye ũũ: “[Selikio Vaulo] eetĩkĩla, aiseng’w’a nĩ ũmanyĩsyo wa Mwĩaĩi.”—Soma Meko ma Atũmwa 13:6-12.

5. (a) Yesũ aĩkĩĩthisye amanyĩw’a make ata? (b) Andũ amwe maĩtye ata nũndũ wa maũndũ ala maendeeie ĩvinda ya atũmwa?

⁵ Amanyĩw’a ma Yesũ nĩmeesĩ maitonya wĩa ũsu me oka. Ĩndĩ Yesũ nĩwamatavĩtye kana akeethĩwa vamwe namo na kana makatetheew’a nĩ veva mũtheu. (Mt. 28:20) O na ĩngĩ nĩvatonyeka ũkethĩa maũndũ amwe ala maĩ kw’o ĩvinda yĩu matumie wĩthĩa nĩ laisi kwa amanyĩw’a kũtavany’a ũvoo mũseo. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye atĩĩ: “No kwĩthĩwa vate ĩvinda yĩngĩ o na yĩva yesaa kwĩthĩwa yĩ ĩseo ya kwambĩĩsya Ĩkanisa ta [ĩvinda ya atũmwa] . . . Kũvikĩĩa mwaka wa 100 na kĩndũ, Aklĩsto . . . nĩmambĩĩe kwasya kana Ngai nĩwe watongoesye maũndũ wĩthĩe Ũklĩsto nĩwambĩĩw’a.”—Evangelism in the Early Church.

6. Twĩĩmanyĩsya kyaũ (a) ĩsomonĩ yĩĩ? (b) yĩla yĩatĩĩe?

⁶ Mbivilia ndĩtũtavĩtye kana Ngai nĩwaalyũlile maũndũ kũũ nthĩ ĩvindanĩ ya atũmwa nĩ kana wĩa wa kũtavany’a ũendeee nesa. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ atĩĩ: Yeova nĩwendaa ũvoo mũseo ũtavanw’e ĩndĩ Satani ndendaa. Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona maũndũ amwe ala matonya kwĩthĩwa matumie wĩa wa kũtavany’a wĩthĩwa wĩ laisi ĩvinda ya atũmwa. Nayo ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩeleetye maendeeo ala matũtetheesye ũmũnthĩ tũtavany’e ũvoo mũseo kũvika itulu sya nthĩ.

7. Nĩ kyaũ kyeetawa Pax Romana, na nĩkĩ kyaĩ kya ũsengy’o?

⁷ Ve o maũndũ amwe maĩ Ũsumbĩnĩ wa Lomi ala matetheeisye Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa. Kwa ngelekany’o, kwaĩ kĩla kyeetawa Pax Romana, kana Mũuo wa Lomi. Ũsumbĩ wa Lomi nĩwalasimĩthisye andũ onthe ala wamasumbĩkĩte mekale na mũuo. Kwa w’o ve o mavinda kweethĩawa “ũvoo wa makaũ na mawetango ma makaũ” o tondũ Yesũ wathanĩte. (Mt. 24:6) Kwa ngelekany’o, ita sya Lomi nĩsyaanangie Yelusaleme mwaka wa 70 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto na kwaĩ o makaũ mĩvakanĩ ya Ũsumbĩ ũsu wa Lomi. Ĩndĩ kwa kĩlungu kya myaka ta 200 kuma ĩvinda ya Yesũ, nthĩ ila syathyũlũlũkĩte Ũkanga wa Menditelenia syaĩ na mũuo wĩana ũna. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye ũũ: “Vai ĩvinda o na yĩva kwaaĩsa kwĩthĩwa mũuo ĩvinda ĩasavĩte  ũu, na kuma ĩvinda yĩu kũyaaĩthĩwa mũuo wa mũthemba ũsu katĩ wa andũ maingĩvĩte ũu.”

8. Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa matethekie ata nĩ mũuo ũla waĩ kw’o?

⁸ Mũsomi wa maũndũ ma ndĩni wa myaka ya 200 na kĩndũ ũla weetawa Origen nĩwaeleisye woni wake. Aandĩkie ũũ: “Kethĩwa kwaĩ mosumbĩ maingĩ momanyĩsyo ma Yesũ mayĩthĩwa maanyaĩĩkw’a nthĩ yonthe . . . nũndũ aũme kĩla vandũ methĩwa malasimĩkie kũlika kaũnĩ mokitĩe nthĩ syoo. . . . Mo momanyĩsyo asu, ala mamanyĩasya andũ kwĩthĩwa na mũuo na matetĩkĩlasya andũ meyĩĩvanĩsye kũla kwĩ amaitha moo, nĩmethĩwa maĩ na ũsyao keka maũndũ mayaavĩndũka nthĩ yonthe na ũyĩthĩa kwĩ na veva wa ũuu ĩvinda yĩla Yesũ wookie?” O na kau atavany’a ma Ũsumbĩ nĩmathĩniw’e nĩ ũsumbĩki wa Lomi, mo nĩmeethĩawa na mũuo na nĩmatonya kwĩthĩwa matethekie kumana na mũuo ũla waĩ kw’o ĩvindanĩ yĩu.—Soma Alomi 12:18-21.

9, 10. Nĩkĩ waĩ ũndũ wĩ laisi kwa amanyĩw’a kũthi kũndũ Ũsumbĩnĩ wa Lomi?

⁹ Aklĩsto nĩmatethekie mũno nĩ malelũ ala maĩ kw’o ĩla matavanasya ũvoo mũseo. Lomi yaĩ na ita syaĩ na vinya ila syamĩtetheeasya kũũngamĩa andũ mayo nesa. Nĩ kana asikalĩ asu mavike mĩtũkĩ kũla mendekaa, yaĩ no nginya kwĩthĩwe na malelũ maseo, namo Alomi nĩmeesĩ kũmaseũvya. Maingyinia ma Lomi nĩmaseũvĩtye malelũ me na ũasa wa maili mbee wa 50,000 (kĩlomita 80,000) ala malikĩte vakuvĩ isionĩ syonthe sya ũsumbĩ ũsu. Malelũ asu mesĩle ithekanĩ, weũnĩ, na iĩmanĩ.

¹⁰ Eka malelũ asu, kwaĩ mbũsĩ na mĩtaũ mĩnene ĩtonya kũendela masiwa. Syonthe syaĩ na ũasa wa maili ta 17,000 (kĩlomita 27,000). O na ĩngĩ kwaĩ na nzĩa sya ũkanganĩ ta 900 syesĩlaa meli. Nzĩa isu syaendete ilĩndĩnĩ maana maingĩ. Kwoou Aklĩsto maĩ matonya kũthi vala mekwenda ũsumbĩnĩ w’onthe wa Lomi. O na kau kwaĩ o na mathĩna, mũtũmwa Vaulo na ala angĩ maĩ matonya kũthi kũu kw’onthe matekwĩtw’a mavalũa ma kũthi nthĩ ingĩ, ta passport na visa. Mũndũ ndakũlaw’a kana kũsiw’a nĩ asikalĩ ma mĩvakanĩ aikĩlanĩlya athi nthĩ ingĩ. Nasyo ing’endilĩ nĩsyakĩaa kwosewa ĩtambya nĩ silikalĩ, kwoou kũyaĩ kũthũku mũno lelũnĩ. Ũu now’o kwailyĩ ũkanganĩ nũndũ asikalĩ ma kĩw’ũnĩ nĩmathyũũkaa kũla meli syesĩlaa ũkethĩa ndwona ing’endilĩ ũkanganĩ. O na kau mũtũmwa Vaulo nĩwakwatiwe nĩ mũisyo wa kwanangĩkĩwa nĩ ngalawa mavinda kauta na kwaĩ o mĩisyo ĩngĩ ũkanganĩ, Maandĩko maitũtavasya sanzũ atĩ ve ĩvinda maavithũkĩwa nĩ ing’endilĩ me ũkanganĩ.—2 Ako. 11:25, 26.

11. Nĩkĩ amanyĩw’a matũmĩaa kĩthyomo kya Kĩkiliki?

¹¹ Kĩthyomo kĩla kyaneenawa nĩ andũ aingĩ ĩvinda yĩu kyaĩ Kĩkiliki kyeetawa Koine. Kĩthyomo kĩu nĩkyatumie Aklĩsto methĩwa na ngwatanĩo na methĩwa matonya kũea ngewa nesa. Kyaumĩte va? Ũsumbĩ wa Lomi ũtaaĩsa kũsumbĩka, mũtongoi wa Akiliki ũla weetawa Alexander Ũla Mũnene, nĩwe wasumbĩkĩte nthĩ mbingĩ na kwoou Lomi ĩyĩsa kũsumbĩka kĩthyomo kĩu nĩkyeesĩkĩe nĩ andũ aingĩ, na nĩkyo kyatũmĩawa isionĩ mbingĩ sya Lomi. Nũndũ wa ũu athũkũmi ma Ngai maĩ matonya kũneena na andũ ma mĩthemba yonthe, na ũu nĩwamatetheeisye kũtavany’a ũvoo mũseo. O na eka ũu, Ayuti ala mekalaa Misili nĩmaalyũlĩte Maandĩko  ma Kĩevelania kwa kĩthyomo kya Kĩkiliki. Maandĩko asu meetawa Septuagint nĩmeesĩkĩe mũno nĩ andũ, na aatĩĩi ma Klĩsto nĩmamatũmĩaa mũno. Kĩthyomo kyu nokyo kĩla Aklĩsto matũmĩie kũandĩka mavuku ala angĩ ma Mbivilia. Ũseo wakyo nĩ kana kyaĩ na ndeto mbingĩ na nzeo ila syaĩ itonya kũtũmĩwa nĩ mũndũ aielesya ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ.

12. (a) Nĩ kyaũ kĩla kyeetawa codex, na nĩkĩ kyaĩ kĩseo kwĩ mavuku ma kũkũnzwa? (b) Nĩ ĩndĩĩ codex yambĩĩe kũtũmĩwa mũno nĩ Aklĩsto?

¹² Aklĩsto matũmĩaa kyaũ nĩ kana mamanyĩsye andũ Maandĩko ĩla meũtavany’a? Matũmĩaa mavuku meekaa kũkũnzwa na mavuku asu maĩ mĩnoo mũno. Yaĩ no nginya mũndũ amakũnzũe ĩla ũkũmasoma na aimakũnza amina, na meethĩawa maandĩkĩtwe o ngalĩ ĩmwe. Kwa ngelekany’o, Ũvoo Mũseo ũla waandĩkiwe nĩ Mathayo waĩ ũtonya kusũsya ĩvuku yĩmwe ya kũkũnzwa. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda nĩkweethĩiwe mavuku ma mũthemba ũngĩ meetawa codex. Asu nĩmo mavuku ma mbee meenda kwĩkala ala tũtũmĩaa ũmũnthĩ. Maseũvĩtw’e na mathangũ maingĩ makwatany’e. Kwoou mũndũ ayenda kũsoma aĩ atonya kũvua ĩandĩko yĩla ũkwenda mĩtũkĩ. O na kau kũyĩsĩkĩwe nesa nĩ ĩndĩĩ Aklĩsto mambĩĩie kũtũmĩa codex, ĩvuku yĩmwe yaĩtye atĩĩ: “Aklĩsto nĩmatũmĩaa codex mũno myakanĩ ya 100 na kĩndũ ũkethĩa no twasye mambĩĩe kũmĩtũmĩa mbee wa mwaka wa 100 [ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto].”

13, 14. (a) Vaulo atethekie ata nũndũ wa kwĩthĩwa e laiaa wa Lomi? (b) Mĩao ya Lomi yatethisye Aklĩsto ata?

¹³ Mĩao ya Lomi nĩyatũmĩkaa ngalĩko syonthe sya ũsumbĩ ũsu na Mũlomi eethĩawa asũvĩĩtwe nĩ mĩao ĩsu maũndũnĩ maingĩ. Vaulo nĩwatethekie mavinda maingĩ nũndũ aĩ laiaa wa Lomi. Ĩvinda yĩmwe mũtũmwa Vaulo e vakuvĩ kũkũnwa, akũlilye mũnene wa asikalĩ Mũlomi atĩĩ: “Nĩkwosana na mĩao kwenyu kũmũkũna mũndũ Mũlomi, o na ti mũsilĩle?” Ũu ndwaaĩlĩte. Kwoou ĩla Vaulo wawetie kana we asyaĩwe kĩsionĩ kya Lomi na aĩ laiaa wa Lomi, “ala makilĩlye kũmũkũlya [nĩmamũtiie], mathi: na mũnene ũsu akĩa amanya kana [Vaulo] nĩ Mũlomi, na nũndũ nũmwovie.”—Meko 22:25-29.

¹⁴ Vaulo nĩwatethekie ĩla waĩ Vilivi nũndũ kwosana na mĩao aĩ laiaa wa Lomi. (Meko 16:35-40) O na ĩvinda yĩngĩ e Eveso, mũandĩki wa ndũa nĩwawetie mĩao ĩsu  ya Lomi ĩtina wa kũkilĩthya ĩkomano ya andũ maĩ athatu. (Meko 19:35-41) Na ĩvinda yĩngĩ e Kaisalea nĩwekaĩle Kaisali na ũu watuma etĩkĩlw’a athi akatetee mũĩkĩĩo wake mbee wa mũsumbĩ ũsu. (Meko 25:8-12) Kwoou mĩao ya Lomi nĩyatetheeisye Aklĩsto “kũwũkitĩa na kũlũlũmĩlya ũla ũvoo mũseo.”—Avi. 1:7.

15. Ayuti manyaĩĩkĩte ata ĩvinda ya atũmwa?

¹⁵ Ayuti nĩmanyaĩĩkĩte mũno ũsumbĩnĩ wa Lomi na ũndũ ũsu nũtonya kwĩthĩwa watetheeisye Aklĩsto kũtavany’a. Nĩkĩ manyaĩĩkĩte ũu? Nũndũ myaka maana maingĩ mbee wa vau, Aasuli na Ambaviloni nĩmatavĩte Ayuti makamathamya. Kwa ngelekany’o, kũvikĩa myaka ya 400 na kĩndũ mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, kwaĩ Ayuti mekalaa ilungunĩ nene 127 sya Ũsumbĩ wa Velisia. (Est. 9:30) Ĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, Ayuti nĩmekalaa Misili na isionĩ ingĩ sya ngalĩ ya ĩũlũ ya Africa, vamwe na Ũkiliki, Asia Nini, na Mesovotamia. Kwosana na andũ amwe, Ũsumbĩnĩ wa Lomi, ũla waĩ na andũ 60,000,000, vakuvĩ mũndũ 1 katĩ wa andũ 14 aĩ Mũyuti. Nũndũ Ayuti manyaĩĩkĩte mũno wĩana ũu, nĩmanyaĩĩkisye mũĩkĩĩo woo kũla maendaa.—Mt. 23:15.

16, 17. (a) Kũnyaĩĩka kwa Ayuti kwatetheeisye ata ala mataĩ Ayuti? (b) Amanyĩw’a maatĩĩe maũndũ meva ala meekawa nĩ Ayuti?

¹⁶ Nũndũ Ayuti nĩmanyaĩĩkĩte mũno, andũ aingĩ mataĩ Ayuti nĩmeesĩ Maandĩko ma Kĩevelania. Kwa ngelekany’o, nĩmamanyie kana kwĩ Ngai ũmwe tũ wa w’o, na kana ala mamũthaithaa maĩle kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũseo vyũ. O na ĩngĩ Maandĩko ma Kĩevelania maĩ na wathani mwingĩ ũla wakonetye Masia. (Luka 24:44) Kwoou Ayuti na ala mataĩ Ayuti nĩmaeleawa nesa kana Maandĩko ma Kĩevelania maĩ maveveee nĩ Ngai, na ũu nĩwatumie Vaulo akwatĩanĩa na ala maĩ na ngoo nthalĩku aimatavya ũvoo mũseo. Nĩkyo kĩtumi Vaulo walikaa masinakokenĩ ma Ayuti aisũanĩa namo ũvoo kuma Maandĩkonĩ.—Soma Meko ma Atũmwa 17:1, 2.

¹⁷ Ayuti nĩmoombanaa kwondũ wa ũthaithi. Meekĩaa maũmbano asu moo masinakokenĩ kana o kũndũ kũngĩ nza. Me maũmbanonĩ asu nĩmainaa, makavoya, na makaneenea Maandĩko. O na ũmũnthĩ maũndũ ta asu nĩmekawa ikundinĩ sya Kĩklĩsto.

18, 19. (a) Maũndũ ala meekĩkie ĩvinda ya atũmwa matetheeisye ata? (b) Maũndũ ala tweemanyĩsya makũtetheesya ũmwone Yeova ata?

¹⁸ Nĩtwaneenea maũndũ ala matetheeisye kũtavanw’a kwa ũvoo mũseo. Maũndũ asu nĩ Pax Romana, nzĩa syĩ laisi sya kũthi kũndũ, kĩthyomo kyaneenawa nĩ andũ aingĩ, mĩao ya Lomi, na kũnyaĩĩka kwa Ayuti. Maũndũ asu nĩmatetheeisye amanyĩw’a ma Yesũ kũtethya wĩa ũla manengetwe nĩ Ngai.

¹⁹ Myaka 400 Aklĩsto matanambĩĩa kũtavany’a, mũsomi Mũkiliki weetawa Plato aandĩkie ũũ: “Nĩ ũndũ wĩ vinya kũmanya mũmbi na ĩthe wa nthĩ ĩno yitũ, ĩndĩ o na ethĩwa no tũmũmanye, vaitonyeka kũtavya andũ onthe ĩũlũ wake.” Ĩndĩ Yesũ aisye atĩĩ: “Maũndũ ala matatonyeka kwa andũ nĩmatonyeka kwa Ngai.” (Luka 18:27) Mũmbi wa nthĩ yonthe endaa andũ mamũmanthe na maimũmanya. O na ĩngĩ Yesũ atavisye amanyĩw’a make atĩĩ: ‘Endai mũkatw’ĩkĩthye mbaĩ syonthe amanyĩw’a.’ (Mt. 28:19) Wĩa ũsu twanengiwe nũtonyeka nũndũ Yeova Ngai nũtũtetheeasya. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩeleetye ũndũ wĩa ũsu ũtethaw’a ũmũnthĩ.