1-3. Nĩkĩ ndwarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ arutwo a Jesu kũhunjia ũhoro mwega “kũrĩ ndũrĩrĩ ciothe”?

JESU KRISTO nĩ aaheire arũmĩrĩri ake wĩra mũnene mũno. Aamerire ũũ: “Thiĩi mũgatũme andũ a ndũrĩrĩ ciothe matuĩke arutwo akwa.” Maagĩrĩirũo gwĩka ũguo nĩguo ‘ũhoro mwega wa Ũthamaki ũhunjio thĩ yothe, ũtuĩke ũira kũrĩ ndũrĩrĩ ciothe.’—Mat. 24:14; 28:19.

² Arutwo acio nĩ meendete Jesu na makenda ũhoro ũrĩa mwega. Ĩndĩ, no kũhoteke nĩ meeyũragia kana nĩ mangĩahotire kũhingia wĩra ũcio. Ũndũ wa mbere nĩ atĩ maarĩ o gakundi kanini. Nake Jesu, ũrĩa maahunjagĩria andũ atĩ nĩ Mũrũ wa Ngai, nĩ oragĩtwo. Ningĩ arutwo ake moonagwo marĩ ‘andũ mataathomete wega, na andũ o ũguo.’ (Atũm. 4:13) Arutwo acio maagĩrĩirũo nĩ kũhunjia ndũmĩrĩri yarĩ mũgarũ na morutani ma atongoria a ndini arĩa maathomeire irĩra cia andũ iria ciakoretwo kuo mĩaka mĩingĩ mũno. Makĩria ma ũguo, tondũ arutwo acio matiatĩĩtwo bũrũri-inĩ wao wa Isiraeli, nĩ mangĩarigirũo kana kũrĩ mũndũ ũngĩamathikĩrĩirie mabũrũri-inĩ  marĩa maathamakagwo nĩ thirikari yarĩ hinya ya Roma.

³ Ũndũ ũngĩ nĩ atĩ, Jesu nĩ eerĩte arutwo ake atĩ nĩ mangĩkamenwo, manyarirũo, na amwe ao moragwo. (Luk. 21:16, 17) No mũhaka mangĩahiũranirie na akunyanĩri, anabii a maheeni, na wĩki-naĩ ũrĩa wathiaga ũkĩongererekaga. (Mat. 24:10-12) O na kũngĩatuĩkire atĩ andũ kũndũ guothe nĩ marathikĩrĩria ndũmĩrĩri yao-rĩ, kũngĩahotekire atĩa mahunjie “kinya ituri ciothe cia thĩ”? (Atũm. 1:8) No kũhoteke maũndũ macio nĩ maathumbũraga arutwo a Jesu.

4. Nĩ moimĩrĩro marĩkũ mega arutwo a karine ya mbere maagĩire namo wĩra-inĩ wa kũhunjia?

⁴ O na gũtuĩka arutwo nĩ maamenyaga atĩ wĩra ũcio ndwarĩ mũhũthũ, maahunjirie na kĩyo thĩinĩ wa Jerusalemu, Samaria, na ituri-inĩ ciothe cia thĩ ya hĩndĩ ĩyo. Arutwo acio nĩ maacemanirie na moritũ maingĩ. O na kũrĩ ũguo, mĩaka 30 ĩkiuga ĩthire, ũhoro ũrĩa mwega ‘wahunjagĩrio andũ othe a gũkũ thĩ’ na nĩ ‘wagĩaga na maciaro na ũkongerereka thĩinĩ wa thĩ yothe.’ (Kol. 1:6, 23) Kwa ngerekano-rĩ, nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa mũtũmwo Paulo aaririe na agĩka gĩcigĩrĩra-inĩ gĩa Kuporo, Serigio Paulo ũrĩa warĩ barũthi Mũroma nĩ ‘aagĩire na wĩtĩkio na akĩgega nĩ ũndũ wa ũrutani wa Jehova.’—Thoma Atũmwo 13:6-12.

5. (a) Jesu eerĩte arutwo ake atĩa? (b) Nĩ ũndũ wa ũrĩa maũndũ maatariĩ karine-inĩ ya mbere-rĩ, andũ amwe makoretwo na mawoni marĩkũ?

⁵ Arutwo a Jesu nĩ maamenyaga atĩ matingĩahotire kũruta wĩra wa kũhunjia na hinya wao ene. Jesu nĩ aamerĩte atĩ nĩ angĩgaakorũo hamwe nao na atĩ roho mũtheru nĩ ũngĩamateithĩrĩirie. (Mat. 28:20) O na kũrĩ ũguo, no kũhoteke nĩ kũrĩ maũndũ maarĩ kuo hĩndĩ ĩyo maatũmaga wĩra wa kũhunjia ũhũthahũthe. Ibuku rĩmwe rĩa historĩ riugaga atĩ no kũhoteke karine ya mbere nĩrĩo rĩarĩ ihinda rĩega biũ rĩa Akristiano kwambĩrĩria wĩra wa kũhunjia na atĩ kwambĩrĩria karine ya kerĩ Akristiano maarĩ na mawoni atĩ nĩ Ngai wamathagathagĩire ũndũ ũcio.

6. Tũgũthuthuria maũndũ marĩkũ (a) gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ? (b) gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

⁶ Bibilia ndĩtwĩraga Ngai aatabanirie maũndũ na gĩkĩro kĩrĩkũ hĩndĩ ya karine ya mbere nĩguo wĩra wa kũhunjia ũhoteke. No tũrĩ na ma atĩ, Jehova eendaga ũhoro ũrĩa mwega ũhunjio, no Shaitani ndeendaga. Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, tũkwarĩrĩria maũndũ mamwe marĩa mangĩkorũo maatũmire wĩra wa kũhunjia ũkorũo ũtarĩ mũritũ ta ũrĩa ũngĩarĩ mbere ĩyo. Thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire, tũgaathuthuria maũndũ marĩa marĩ kuo mahinda-inĩ maya marĩa matũhotithagia kũhunjia nginya ituri-inĩ ciothe cia thĩ.

7. Pax Romana nĩ kĩĩ, na rĩarĩ ihinda rĩa mwanya nĩkĩ?

⁷ Karine-inĩ ya mbere, hĩndĩ ya Wathani wa Roma, arutwo a Jesu nĩ maagunĩkire mũno. Kwa ngerekano, kwarĩ na ihinda rĩetagwo na Kĩlatini Pax Romana, kana Thayũ wa Roma. Ihinda-inĩ rĩu, Thirikari ya Roma yatigĩrĩire atĩ kũrĩa guothe yathamakaga kwarĩ na thayũ. Ma nĩ atĩ, rĩmwe na rĩmwe nĩ gwakoragwo na “mbaara, na mbugĩrĩrio ciacio,” o ta ũrĩa Jesu aarathĩte. (Mat. 24:6) Mbũtũ cia Roma nĩ cianangire Jerusalemu mwaka wa 70 na ningĩ nĩ ciarũire mbaara ingĩ nini mĩhaka-inĩ ya kũrĩa Roma yathamakaga. O na kũrĩ ũguo, kwa ihinda rĩa kĩndũ mĩaka 200 kuuma hĩndĩ ya Jesu, mabũrũri maingĩ marĩa maathamakagwo nĩ Roma maarĩ na thayũ. Ibuku  rĩmwe riugaga atĩ thĩinĩ wa ũtũũro wa andũ, gũtirĩ gwakorũo na ihinda inene ta rĩu rĩa thayũ rĩrĩa andũ maakeneire mũno.

8. Arutwo maahũthĩrire atĩa ihinda rĩa thayũ?

⁸ Kĩndũ mĩaka 300 thutha wa Kristo, mũthomi ũmwe wĩtagwo Origen nĩ aandĩkire ũhoro wa ihinda rĩu rĩa thayũ. Oigire atĩ tondũ Roma yathamakagĩra mabũrũri maingĩ mũno, arutwo a Jesu nĩ mangĩahotire kũhunjia mabũrũri-inĩ macio mothe. Aandĩkire atĩ, tondũ andũ matiabataraga kũrũa nĩguo magitĩre bũrũri wao, maaikaraga na thayũ matũũra-inĩ mao, na nĩ ũndũ ũcio maarĩ na mweke wa gũthikĩrĩria arutwo acio makĩmahunjĩria ũhoro wa wendo na thayũ. O na gũtuĩka arutwo a Jesu nĩ maanyariragwo, maahũthĩrire biũ ihinda rĩu rĩa thayũ kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega kũndũ guothe.—Thoma Aroma 12:18-21.

9, 10. Nĩkĩ warĩ ũndũ mũhũthũ arutwo gũthiĩ kũndũ na kũndũ mabũrũri-inĩ marĩa maathamakagĩrũo nĩ Roma?

⁹ Akristiano nĩ maahũthĩrire biũ barabara njega iria ciakĩtwo nĩ thirikari ya Roma, makĩhota kũhunjia kũndũ kũingĩ. Nĩguo ĩhote kũgitĩra na gwatha raiya ayo, Roma yarĩ na mbũtũ yarĩ na hinya na mĩtũkĩ. Nĩguo thigari ihote gũthiĩ na ihenya, nĩ kwabataranagia barabara njega, na Aroma maarĩ na ũũgĩ wa gũciaka. Roma yaakire barabara cia ũraihu wa kilomita 80,000 iria cianyitithanĩtie hakuhĩ icigo ciothe cia kũrĩa yathamakaga. Barabara icio ciatuĩkanagĩria mĩtitũ-inĩ, igakĩranĩria werũ-inĩ, na irĩma-inĩ.

¹⁰ Makĩria ma kũhũthĩra barabara, Aroma nĩ maahũthagĩra meri na tũtarũ. Maarĩ na njĩra cia maĩ-inĩ cia ũraihu wa kilomita 27,000. Meri ciao ciarĩ na njĩra 900 iria cianyitithanĩtie icukĩro nyingĩ cia meri. Nĩ ũndũ ũcio, Akristiano nĩ mangĩahotire gũthiĩ kũndũ guothe mabũrũri-inĩ marĩa maathamakagwo nĩ Roma. Kwarĩ na moritũ, ĩndĩ mũtũmwo Paulo na Akristiano angĩ nĩ maahotaga gũthiĩ kũndũ guothe matarĩ na pasipoti kana visa. Gũtiarĩ na wabici cia thirikari cia kũrora kana mũndũ arĩ na pasipoti kana visa. Barabara-inĩ gũtiarĩ na wĩki-naĩ mũingĩ tondũ eki-naĩ nĩ meetigagĩra iherithia rĩa thirikari ya Roma. Ningĩ ng’endo cia iria-inĩ o nacio ciarĩ na ũgitĩri tondũ thigari cia maĩ-inĩ cia Roma nĩ ciaigaga ũgitĩri. O na gũtuĩka Paulo nĩ aathũkĩirũo nĩ meri maita maigana ũna na kwarĩ na mogwati maingĩ iria-inĩ-rĩ, Maandĩko mationanagia atĩ meri iria aathiaga nacio nĩ ciatharĩkĩirũo nĩ njangiri cia iria-inĩ.—2 Kor. 11:25, 26.

11. Arutwo a Jesu maahũthĩrire rũthiomi rwa Kĩngiriki nĩkĩ?

¹¹ Rũthiomi rwa Kĩngiriki rũrĩa rwetagwo Koine nĩ rwateithagĩrĩria Akristiano kwaranĩria na gũkorũo na ũrũmwe thĩinĩ wa ciũngano. Nĩ ũndũ wa ũtoorania mũnene wa Aleksanda ũrĩa Mũnene, kũndũ kũingĩ andũ nĩ maaragia na magataũkĩrũo nĩ rũthiomi rũu. Nĩ ũndũ ũcio, ndungata cia Ngai nĩ ciahotaga kwaria na andũ a mĩthemba yothe, ũndũ ũrĩa watũmire ũhoro ũrĩa mwega ũthereme. Ningĩ Ayahudi arĩa maatũũraga Misiri nĩ maataũrĩte Maandĩko ma Kĩhibirania na rũthiomi rwa Kĩngiriki. Andũ aingĩ nĩ maamenyete Maandĩko macio marĩa meetagwo Septuagint, na arũmĩrĩri a Kristo a tene nĩ maamahũthagĩra mũno. Ningĩ Akristiano nĩ moonire rũthiomi rwa Kĩngiriki rũrĩ  rwega rwa kwandĩka gĩcunjĩ kĩu kĩngĩ kĩa Bibilia. Rũthiomi rũu rwarĩ na ciugo nyingĩ na njega iria ciamateithagia gũtaarĩria maũndũ ma kĩĩroho.

12. (a) Codex nĩ kĩĩ, na yarĩ njega gũkĩra ikũnjo nĩkĩ? (b) Codex yambĩrĩirie kũhũthĩrũo mũno rĩ nĩ Akristiano?

¹² Akristiano mangĩahotire atĩa kũhũthĩra Maandĩko ũtungata-inĩ wao? Ndwarĩ ũndũ mũhũthũ kũhũthĩra ikũnjo, tondũ no mũhaka mũndũ angĩambire gũkũnjũra acoke akũnje, na kaingĩ Maandĩko maakoragwo o mwena ũmwe tu. Injiri ya Mathayo ĩrĩ iki yarĩ gĩkũnjo kĩgima. No nĩ gwacokire gũgĩũka codex ĩrĩa yatariĩ ta ibuku. Codex yakoragwo ĩrĩ tũratathi tũingĩ tũnyitithanĩtio. Mũthomi nĩ angĩahotire kũmĩhumbũria na njĩra hũthũ na acarie Rĩandĩko. O na gũtuĩka gũtiũĩkaine biũ rĩrĩa Akristiano maambĩrĩirie kũhũthĩra codex, ibuku rĩmwe riugaga atĩ Akristiano matiaikarire mũno matambĩrĩirie kũhũthĩra mabuku, na atĩ thutha wa mwaka wa 100 Akristiano aingĩ maahũthagĩra mabuku.

13, 14. (a) Paulo aagunĩkire atĩa nĩ ũndũ wa gũkorũo na ũraiya wa Roma? (b) Akristiano maagunĩkaga atĩa nĩ watho wa Roma?

¹³ Watho wa Roma wahũthĩkaga kũrĩa guothe Roma yathamakaga, na nĩ wagitagĩra ihooto cia raiya ayo. Paulo nĩ aateithĩkire maita maigana ũna nĩ ũndũ wa gũkorũo na ũraiya wa Roma. Kwa ngerekano, rĩrĩa thigari cia Roma ciendaga kũmũhũũra iboko, Paulo oririe ũũ: “Watho nĩwĩtĩkĩrĩtie mũhũre mũndũ Mũroma na kĩboko atarĩ mũtuĩre ituĩro?” Ndwetĩkĩrĩtie. Rĩrĩa Paulo oigire atĩ aarĩ raiya wa Roma kuuma o gũciarũo, “andũ arĩa maakiriĩ kũmũhaara ũhoro wake magĩgĩtigana nake: o nake mũnene ũcio wa mbũtũ agĩĩtigĩra rĩrĩa aamenyire atĩ [Paulo] nĩ Mũroma, o na tondũ nĩaamuohete.”—Atũm. 22:25-29.

¹⁴ Paulo arĩ Filipi nĩ aagunĩkire nĩ Watho wa Roma nĩ ũndũ wa gũkorũo arĩ na ũraiya wa Roma. (Atũm. 16:35-40) Nakuo thĩinĩ wa Efeso, thutha wa karani wa kĩama gĩa itũũra kũhooreria kĩrĩndĩ kĩrĩa kĩarĩ na marakara, nĩ agwetire ũrĩa watho wa Roma woigĩte. (Atũm. 19:35-41) Narĩo Paulo arĩ Kaisarea nĩ aahotire gũcokia cira riko na ũndũ ũcio ũgĩtũma agĩe na mweke wa gũtetera wĩtĩkio wake mbere ya Kaisari. (Atũm. 25:8-12) Kwoguo, watho wa Roma nĩ wateithagia harĩ ‘kũrũĩrĩra  ũhoro-ũrĩa-mwega, o na kũwĩkĩra hinya.’—Afil. 1:7.

15. Ayahudi a karine ya mbere maahurunjũkĩte na gĩkĩro kĩrĩkũ?

¹⁵ Tondũ Ayahudi maahurunjũkĩire mabũrũri-inĩ mothe marĩa maathamakagwo nĩ Roma, no kũhoteke Akristiano maationaga wĩra wa kũhunjia ũrĩ mũritũ. Mĩaka mĩingĩ mbere ĩyo, thirikari ya Ashuri na thutha ũcio ya Babuloni nĩ ciarutĩte Ayahudi bũrũri-inĩ wao ikamatwara ithamĩrio. Thutha wa thirikari ya Perisia kũgũithia Babuloni, Ayahudi aingĩ nĩ maahurunjũkĩire mabũrũri-inĩ mothe marĩa maathamakagwo nĩ thirikari ĩyo. (Esit. 9:30) Rĩrĩa Jesu aarĩ gũkũ thĩ, kwarĩ Ayahudi maatũũraga Misiri na icigo-inĩ ingĩ cia Afrika ya Rũgongo, o hamwe na Ngiriki, Asia Nini, na Mesopotamia. Gũtuĩkaga atĩ harĩ andũ milioni 60 arĩa maatũũraga mabũrũri-inĩ marĩa maathamakagwo nĩ Roma, makĩria ma milioni inya maarĩ Ayahudi. Kũrĩa guothe Ayahudi maathiaga, matiatigaga kũrũmĩrĩra ndini yao.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Andũ aingĩ matarĩ Ayahudi maagunĩkire atĩa nĩ ũndũ wa kũhurunjũka kwa Ayahudi? (b) Nĩ mũtaratara ũrĩkũ wa Ayahudi Akristiano marũmagĩrĩra?

¹⁶ Nĩ ũndũ wa Ayahudi kũhurunjũkĩra mabũrũri-inĩ maingĩ, andũ aingĩ matarĩ Ayahudi nĩ maagĩire na ũmenyo wa Maandĩko ma Kĩĩhibirania. Nĩ meerutire atĩ kũrĩ Ngai o ũmwe tu wa ma na atĩ arĩa mamũthathayagia no mũhaka marũmĩrĩre ithimi ciake cia ũthingu. Makĩria ma ũguo, Maandĩko ma Kĩhibirania maarĩ na ũrathi mũingĩ wĩgiĩ Mesia. (Luk. 24:44) Ayahudi na Akristiano nĩ meetĩkĩtie biũ atĩ Maandĩko ma Kĩhibirania nĩ Kiugo kĩa Ngai. Ũndũ ũcio nĩ wahotithagia Paulo kũhunjĩria arĩa maarĩ na ngoro njega. Maita maingĩ mũtũmwo Paulo nĩ aathiaga thunagogi-inĩ cia Ayahudi na akamarutĩra ihooto ciumĩte Maandĩko-inĩ.—Thoma Atũmwo 17:1, 2.

¹⁷ Ayahudi maarĩ na njĩra yao ya gũthathaiya. Maamenyerete gũcemania thunagogi-inĩ kana ihaaro-inĩ, makaina nyĩmbo, makahoya, na makaarĩrĩria Maandĩko. Mũtaratara ta ũcio noguo ũrũmagĩrĩrũo nĩ ciũngano cia Gĩkristiano ũmũthĩ.

18, 19. (a) Maũndũ marĩa maarĩ kuo karine-inĩ ya mbere maateithirie atĩa? (b) Ũhoro ũrĩa twarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ wagũteithia kuona Jehova atĩa?

¹⁸ Karine ya mbere yarĩ ihinda rĩa mwanya mũno. Mabũrũri mothe marĩa maathamakagĩrũo nĩ Roma maarĩ na thayũ, andũ aingĩ nĩ mangĩahotire kwaria rũthiomi rũmwe, na watho nĩ wagitagĩra ihooto cia andũ. Warĩ ũndũ mũhũthũ gũthiĩ kũndũ na kũndũ, na andũ mabũrũri-inĩ maingĩ nĩ maamenyete ũhoro wa Ayahudi na Maandĩko ma Kĩhibirania. Maũndũ macio mothe nĩ maateithirie Akristiano kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega.

¹⁹ Kĩndũ mĩaka 400 mbere ya Jesu gũka gũkũ thĩ, Plato, mũthomi ũrĩa warĩ Mũngiriki, aandĩkire atĩ nĩ ũndũ mũritũ mũno harĩ andũ kũmenya Mũũmbi, na ningĩ atĩ o na mangĩmũmenya matingĩhota kwĩra andũ othe thĩinĩ wa thĩ ũhoro wake. O na kũrĩ ũguo, Jesu oigĩte ũũ: “Maũndũ marĩa matangĩhoteka nĩ andũ nĩmahotekaga nĩ Ngai.” (Luk. 18:27) Mũũmbi wa igũrũ na thĩ nĩ endaga andũ mamũmenye. Ningĩ, Jesu eerĩte arũmĩrĩri ake ũũ: ‘Thiĩi mũgatue andũ a ndũrĩrĩ ciothe arutwo akwa.’ (Mat. 28:19) Wĩra ũcio no ũhoteke kũgerera ũteithio wa Jehova Ngai. Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ kĩarĩrĩirie ũrĩa wĩra ũcio ũrarutwo mahinda-inĩ maya.