1-3. Ki kabakalañi ha ne ku li taata kwa balutiwa ba Jesu ku kutaza taba ye nde kwa “macaba kamukana”?

JESU KRESTE naa file balateleli ba hae musebezi o mutuna wa ku eza. Naa ba laezi kuli: “Mu ye, mi mu lute batu ba macaba kaufela ku ba balutiwa.” Ne ba tokwa ku kutaza “taba ye nde ye ya Mubuso” kwa batu “mwa lifasi kaufela kuli ibe bupaki kwa macaba kamukana.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Balutiwa ne ba lata Jesu ni taba ye nde. Kono mwendi ne ba ipuzize kuli: ‘Lu kona ku eza cwañi za lu laezi Jesu?’ Kakuli balutiwa ne li ba banyinyani. Hape ne ba luta batu kuli Jesu ki Mwanaa Mulimu, kono Jesu naa bulailwe. Ku tuha fo, batu ba bañata ne ba nahana kuli balutiwa ne li “batu-tu feela ba ba si ka ituta.” (Lik. 4:13) Baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda ne ba itutile kwa likolo za bulapeli, kono balutiwa bona ne ba si ka ya kwa likolo ze cwalo. Mi hape lushango lo ne ba luta balutiwa, ne lu sa lumelelani ni lizo za Majuda ze ne ba lutile baeteleli ba bulapeli ka lilimo ze ñata-ñata. Kabakala kuli balutiwa ne ba sa kutekiwi mwa Isilaele, mwendi ne ba ikutwile kuli ha ku na mutu  ya naa ka teeleza kwa lushango lwa bona mwa Mubuso wa Maroma o maata.

³ Jesu naa lemusize balutiwa ba hae kuli ne ba ka toiwa ni ku nyandiswa, ni kuli ba bañwi ku bona ne ba ka bulaiwa. (Luka 21:16, 17) Ne ba ka betekiwa ki balikani ni mabasi a bona. Hape batu ba bañwi ba ne ba ka ipiza balutiwa ba Kreste, ne ba ka luta lituto za buhata. Balutiwa ne ba ka kutaza mwa libaka mo ku atile mifilifili ni bukebenga. (Mat. 24:10-12) Ne ba ka kona cwañi ku kutaza “ku yo fita kwa mafelelezo a lifasi”? (Lik. 1:8) Balutiwa ba lukela ku ba ba ne ba nahanile ka za mo ne ba ka konela ku eza musebezi wo ku si na taba ni miinelo yeo ye taata.

4. Ki lika mañi ze ne zwile mwa musebezi wa ku kutaza?

⁴ Nihaike kuli balutiwa ne ba ziba kuli musebezi wo ne u si ke wa ba o bunolo, ne ba latelezi taelo ya Jesu mi ne ba kutalize mwa Jerusalema, mwa Samaria, mane ni mwa linaha ze ñwi. Hamulaho wa lilimo ze bato ba 30, ne ba fitile mwa libaka ze ñata kuli mane muapositola Paulusi naa bulezi kuli taba ye nde “ne kutalizwe mwa pupo kamukana ye mwatasaa lihalimu.” Mi batu ba ne ba zwa mwa macaba a shutana-shutana ne ba bile balutiwa. (Makolo. 1:6, 23) Ka mutala, muapositola Paulusi ha naa kutalize mwa sioli sa Sipera, nihaiba mubusisi Sergiusi Paulusi naa bile mulutiwa bakeñisa kuli “naa komokisizwe hahulu ki tuto ya Jehova.”—Mu bale Likezo 13:6-12.

5. (a) Jesu naa sepisizeñi balutiwa ba hae? (b) Buka ye ñwi ye bulela za litaba ze ne ezahezi kwaikale, ne i buleziñi ka za linako za baapositola?

⁵ Balutiwa ne ba ziba kuli ne ba si ke ba kona ku kutaza mwa lifasi kaufela ka i li bona. Kono hape ne ba ziba kuli Jesu naa ba sepisize kuli u ka ba ni bona ni kuli moya o kenile ne u ka ba tusa. (Mat. 28:20) Miinelo ye miñwi ye ne li teñi ka nako yeo ni yona i lukela ku ba ye ne tusize balutiwa. Buka ye ñwi ye bulela za litaba ze ne ezahezi kwaikale, i talusa kuli, ku bonahala kuli linako za baapositola ne li zona ze nde hahulu ze ne ba swanela ku kalisa ka zona Bakreste ku kutaza, mi hamulaho Bakreste ne ba ikutwile kuli Mulimu naa ba lukiselize nzila.

6. Ki lika mañi ze lu ka nyakisisa mwa taba ye ni ye tatama?

⁶ Kana Jehova naa cincize miinelo ya lifasi mwa linako za baapositola kuli Bakreste ba kone ku kutaza? Bibele ha i buleli se siñwi ka za taba yeo. Kono lwa ziba kuli Jehova naa bata kuli batu ba hae ba kone ku kutaza taba ye nde ni kuli Satani naa si ke a kona ku ba palelwisa ku eza cwalo. Mwa taba ye, lu ka nyakisisa lika ze ñwi ze ne li teñi mwa linako za baapositola ili ze ne tahisize kuli balutiwa ba kutaze ka bunolo. Mwa taba ye tatama, lu ka nyakisisa lika ze ñwi za mwa linako za cwale, ze lu tusa ku kutaza taba ye nde mwa lifasi kaufela.

7. Mwa linako za baapositola, ki miinelo mañi ye ne li teñi mwa Mubuso wa Roma, mi ki kabakalañi nako yeo ha ne i shutana ni linako ze ñwi?

⁷ Mwa linako za baapositola, ne ku na ni miinelo ya kozo mwa Mubuso wa Roma. Mi miinelo yeo ne i tahisize kuli balutiwa ba kutaze ka bunolo. Ka nako yeo, Mubuso wa Roma ne u kaulelize batu kaufela ba ne ba tahisa mifilifili. Ki niti kuli ne ku na lindwa li sikai sina feela mwa naa polofitezi Jesu kuli lindwa ne li ka ba teñi. (Mat. 24:6) Maroma ne ba sinyize Jerusalema ka silimo sa 70 C.E., mi ne ba lwanile lindwa ze ñwi ze nyinyani mwa libaka ze ne li bukaufi ni miseto ya Mubuso wa bona. Kono ne ku na ni kozo mwa libaka ze ñata za Mubuso mi balutiwa ne ba kona ku zamaya ni ku kutaza  ka bunolo. Nako ya kozo yeo ne i tandile lilimo ze bato ba 200. Buka ye ñwi i bulela kuli mwa litaba ze ezahezi mwa bupilo bwa batu, ha ku si ka ba kale ni nako ye telele cwalo ya kozo ili ye ne amile batu ba bañata hahulu.

8. Kozo ye ne li teñi mwa Roma ne i tusize cwañi balutiwa?

⁸ Lilimo ze bato ba 300 hamulaho wa lifu la Kreste, caziba ya bizwa Origen naa ñozi ka za nako yeo ya kozo. Caziba yo naa bulezi kuli bakeñisa kuli Maroma ne ba busa linaha ze ñata, balutiwa ne ba kona ku kutaza mwa linaha zeo kaufelaa zona. Batu ne ba sa lwani kuli ba sileleze linaha za bona, kono ne ba ipilela ka kozo mwa minzi ya bona. Bakeñisa taba yeo, Origen naa ikutwile kuli batu ne ba na ni kolo ya ku teeleza kwa balutiwa ba ne ba kutaza za lilato ni kozo. Nihaike kuli balutiwa ne ba nyandiswa, ne ba itusisize nako ye ne ku na ni kozo ka nzila ye nde hahulu ka mo ne ba konela kaufela kwa ku kutaza taba ye nde kai ni kai.—Mu bale Maroma 12:18-21.

9, 10. Ki lika mañi ze ñwi ze ne konisize balutiwa ku zamayanga ka bunolo?

⁹ Maroma ne ba ezize mikwakwa ya butelele bo bu fitelela likilomita ze 80,000 ye ne i kopanya libaka kaufela za mubuso wa bona. Masole ba mwa mpi ye maata ya Roma ne ba kona ku zamaya mwa mikwakwa yeo ka bubebe kuli ba sileleze libaka za bona ni kuli ba zamaise batu ba mwa libaka zeo. Bakreste ne ba zamayanga mwa mikwakwa yeo ye ne i fita mwa mishitu, mwa mahalaupa, ni fa malundu kuli ba yo kutaza mwa libaka ze ñata.

¹⁰ Kwandaa mikwakwa, Maroma hape ne ba zamayanga ka lisepe. Ne ba fuluhanga mwa linuka, mwa maabwa, ni mwa mawate ku liba kwa makamba a mañata-ñata a naa fumaneha mwa mubuso kaufela. Mane Maroma ne ba itusisanga linzila za mwa mawate ze fitelela 900. Kacwalo, Bakreste ni bona ne ba kona ku ya kwa libaka ze shutana-shutana ka ku itusisa lisepe. Ne ba sa tokwangi mapampili a mulao a ba lumeleza ku kena mwa linaha ze ñwi. Bakeñisa kuli Maroma ne ba fanga likoto ze tuna kwa likebenga, ne ku na ni feela masholi ba sikai mwa mikwakwa. Mi bakeñisa kuli ne ku na ni lisepe ze ñata za masole ba Roma ze ne fuluhiwa mwa mawate, bazamai ne ba sa sabi ku tasezwa ki masholi ba ne ba zamayanga ka lisepe. Nihaike kuli Bibele i bulela kuli Paulusi naa zamaile mwa lisepe ze ne sinyehezi mwa liwate, ni kuli naa bile mwa likozi za mwa liwate ka linako ze ñwi, ha i buleli kuli naa kile a tasezwa ki masholi ba ne ba zamayanga ka lisepe. Kacwalo, ku zamaya mwa mikwakwa ni mwa lisepe hañata ne ku sa tahisezangi batu ku tasezwa ki masholi.—2 Makor. 11:25, 26.

11. Ki kabakalañi balutiwa ha ne ba itusisanga puo ya Sigerike?

¹¹ Libaka ze ñata ze ne busiwa ki Maroma, sapili ne li hapilwe ki mubusi wa Mugerike ya bizwa Alexandere yo mutuna. Kacwalo, batu ba ne ba pila mwa libaka zeo ne ba itutile ku bulela puo ya Sigerike ye bizwa Si-Koine. Kabakaleo, balutiwa ne ba kona ku kutaza ku bona ka ku itusisa puo yeo. Mi ne ba kona ku ba bulelela manzwi a mwa Mañolo A Siheberu kakuli naa tolokilwe mwa puo ya Sigerike. Batu ba bañata ne ba ziba toloko ye bizwa Septuagint ye ne tolokilwe ki Majuda ba ne ba pila mwa Egepita. Bañoli ba Bibele ne ba itusisize Sigerike ha ne ba ñola Mañolo a mañwi a mwa Bibele. Puo ya Sigerike ne i na i manzwi a mañata, ki lona libaka ha ne i itusisizwe hahulu kwa ku talusa litaba ze tungile za  niti ya mwa Bibele. Hape puo ya Sigerike ne i tusize batu mwa liputeho ku ambolisananga ka bunolo ni ku swalisana.

12. (a) Codex ki buka ye cwañi, mi ki kabakalañi ha ne i li bunolo ku itusisa yona ku fita muputo? (b) Buñata bwa Bakreste ne ba kalile lili ku itusisa libuka?

¹² Bakreste ba mwa linako za baapositola ne ba lutanga batu Bibele ka ku itusisañi? Pili, ne ba itusisanga miputo. Kono miputo ne i si bunolo ku itusisa yona kamba ku i shimba. Nako kaufela Bakreste ha ne ba batanga ku bala liñolo, ne ba na ni ku putulula muputo ni ku u puta hape hamulaho wa ku bala. Hañata miputo ne i ñolwanga feela kwa lineku li li liñwi. Buka feela ya Evangeli ya Mateu ne i kwahezi muputo mutumbi. Hamulaho wa fo, mwa lilimo za ma 100 C.E., batu ne ba kalile ku itusisanga buka ye bizwa codex, ili mufuta wa buka ya pili, ye ne i ñolwanga ka mazoho. Mubali naa kona ku apula makepe a buka yeo ka bunolo ni ku fumana liñolo la bata. Licaziba ba litaba za kwaikale, ba bulela kuli kapili-pili Bakreste ba kalisa ku itusisa libuka, mi hamulaho wa lilimo za ma 100 C.E., buñata bwa bona ne se ba itusisa libuka.

13, 14. (a) Paulusi naa itusisize cwañi tukelo ya hae ya ku ba Muroma? (b) Bakreste ne ba tusizwe cwañi ki mulao wa Siroma?

¹³ Bakreste ba mwa linako za baapositola ne ba tusizwe ki mulao wa Siroma. Ka mutala, Paulusi na li Muroma, mi naa silelezwanga ki mulao ha naa zamayanga. Masole ba mwa Roma ha ne ba tamile Paulusi ni ku bata ku mu shapa, naa ba bulelezi kuli na li Muroma. Naa hupulisize yo muhulu wa sikwata sa masole kuli Muroma ha swaneli ku shapiwa pili a si ka atulwa kale. Kacwalo, “batu ba ne ba li ba mu tikitibe ka ku mu nata kiha ba mu siya; mi muzamaisi wa masole a saba ha mano lemuha kuli Paulusi ne li Muroma mi naa mu tamile mawenge.”—Lik. 22:25-29.

¹⁴ Paulusi naa ezizwe hande ha naa li mwa Filipi bakeñisa kuli ne li Muroma. (Lik. 16:35-40) Ñumbili ye filikani ha ne i bata ku nata Bakreste mwa muleneñi wa Efese, mubusisi wa Siroma a kuzisa ñumbili yeo ka ku i lemusa kuli ne i loba mulao wa Siroma ka ku eza cwalo. (Lik. 19:35-41) Hamulaho wa fo, Paulusi ha naa li mwa Sesarea, a ikupela ku itusisa tukelo ya hae ya ku ipileza ku mubusi wa Roma. Teñi ko a yo lwanela taba ye nde. (Lik. 25:8-12) Kacwalo, Bakreste ne ba itusisanga mulao  wa Siroma kwa “ku lwanela taba ye nde ni ku i paka ka mulao.”—Mafil. 1:7.

15. Jesu ha naa li fa lifasi, Majuda ba bañata ne ba pila kai?

¹⁵ Ku na ni nto ye ñwi ye ne tusize Bakreste ba mwa linako za baapositola ku kutaza mwa lifasi kaufela. Ka nako yeo ne ku na ni Majuda ba ne ba pila mwa linaha ze ñata, isiñi feela mwa Isilaele. Libaka? Lilimo-limo kwamulaho, Majuda ne ba isizwe mwa butanga kwa Asirya, mi hamulaho, ba bañwi ne ba isizwe mwa butanga kwa Babilona. Maperesia ha se ba bitile muleneñi wa Babilona, ne ku na ni Majuda ba ne ba pila mwa Mubuso kaufela wa Peresia. (Est. 9:30) Jesu ha naa li fa lifasi, ne ku na ni Majuda ba ne ba pila mwa Mubuso kaufela wa Roma, ili mwa linaha ze cwale ka Asia Minor, Egepita, Greece, Mesopotamia, ni mwa likalulo ze ñwi za kwa Mutulo wa Africa. Ku akalezwa kuli kwa batu ba 60 milioni ba ne ba pila mwa Mubuso wa Roma, ba ba fitelela 4 milioni ne li Majuda. Nihaike kuli Majuda ne ba hasanezi mwa libaka ze ñata, ne ba zwezipili mwa bulapeli bwa bona.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Bakeñisa kuli ne ku na ni Majuda mwa linaha ze ñata, batu ba ne ba si Majuda ne ba tusizwe cwañi? (b) Bakreste ne ba likanyisize Majuda ka linzila lifi?

¹⁶ Bakeñisa kuli ne ku na ni Majuda mwa linaha ze ñata, batu ba bañata ba ne ba si Majuda ne ba ziba Mañolo a Siheberu, mi ne ba itutile ka za litumelo za Majuda. Ka mutala, ne ba itutile kuli ku na ni Mulimu a li muñwi feela wa niti ni kuli ba ba mu sebeleza ba swanela ku mamela milao ya hae. Ne ba itutile kuli Mañolo a Siheberu naa zwa ku Mulimu, ni kuli naa kopanyeleza bupolofita bo buñata bo bu ama Mesia. (Luka 24:44) Kacwalo, Bakreste ha ne ba kutaza taba ye nde, Majuda hamohocwalo ni batu ba ne ba si Majuda ne ba ziba lika ze ñwi ze ne ba kutaza Bakreste. Paulusi naa bata ku fumana batu ba ne ba ka teeleza kwa taba ye nde. Hañata naa yanga mwa masinagoge mo ne ba lapelela Majuda mi naa nyakisisanga ni bona ku zwelela mwa Mañolo.—Mu bale Likezo 17:1, 2.

¹⁷ Majuda ne ba kopananga kamita mwa masinagoge kamba mwa mapatelo ku lapelela teñi Mulimu. Ne ba opelanga lipina, ku lapela, ni ku nyakisisa Mañolo. Bakreste ne ba likanyisize muezezo wo, mi ni luna kacenu ki mona mo lu ezezanga mwa liputeho za luna.

18, 19. (a) Miinelo ye ne li teñi mwa linako za baapositola ne i petileñi? (b) Mu ikutwa cwañi ka za Jehova ka ku ya ka ze lu nyakisisize mwa taba ye?

¹⁸ Linako za baapositola ne li ze ipitezi. Mwa Mubuso wa Roma, ne ku na ni kozo, batu ba bañata ne ba bulela puo i liñwi, mi mulao ne u sileleza batu. Ku zamaya ne ku li bunolo, mi batu mwa linaha ze ñata ne ba ziba ka za litumelo za Majuda, ni Mañolo a Siheberu. Lika zeo kaufela, ne li tusize Bakreste ku eza musebezi wa naa ba file Mulimu.

¹⁹ Lilimo ze bato ba 400 pili Jesu a si ka taha kale fa lifasi, Caziba wa litaba za Sigerike ya bizwa Plato naa ñozi kuli ne ku li taata hahulu kuli batu ba zibe Mubupi mi ne ba sa koni ku taluseza mañi ni mañi ka za Mubupi. Kono Jesu naa bulezi kuli: “Ze sa konahali kwa batu, ku Mulimu za konahala.” (Luka 18:27) Kwa iponahalela hande kuli musebezi wa ku kutaza u zwezipili ku petiwa bakeñisa tuso ya Jehova. Jehova u bata kuli “batu ba macaba kaufela” ba utwe taba ye nde ni kuli ba mu zibe. (Mat. 28:19) Taba ye tatama, i ka talusa mo taba ye nde i sweli ku kutalezwa mwa lifasi kaufela kacenu.