1-3. Ang’o momiyo ne ok yot mondo jopuonjre Yesu oland wach maber ne “ogendni duto”?

YESU KRISTO nomiyo jolupne tich moro maduong’. Nochikogi niya: “Dhiuru e ogendni duto mondo ulok ji obed jopuonjrena.” Kaka ne gidhi nyime timo tijno, gikone ‘wach maber mar Pinyruoth ne idhi yal e piny mangima mondo ochiw neno ne ogendni duto.’—Math. 24:14; 28:19.

² Jopuonjre Yesu nohere kendo ne gihero wach maberno. Kata kamano, nyaka bed ni ne gipenjore kaka ne gidhi timo tijno. Mokwongo, ne ginok. To Yesu ma ne gilando ni en Wuod Nyasaye nosenegi. Jopuonjrene be ne ineno kaka “ji ajia ma ok osomo.” (Tich 4:13) Ne dwarore ni giland ote ma nopogore chuth gi puonj ma jotend din ma nosomo ahinya nosebedo ka puonjo kuom higni miche. Jopuonjrego ne ocha nyaka e thuchegi. Kendo kopim piny Israel gi Loch Rumi ma ne locho e kindeno, Israel ne tin miwuoro.

³ E wi mano, noyudo Yesu osewacho ne jopuonjrene ni ji ne dhi sin kodgi, sandogi kendo moko kuomgi ne idhi negi.  (Luka 21:16, 17) Ne gidhi nyagore gi jo andhoga, jonabi mag miriambo, kendo ketho chik bende ne dhi medore mokalo. (Math. 24:10-12) Kata kapo ni ji ne dhi rwako ote ma gilando, ere kaka ne ginyalo chopo gi oteno “nyaka kuonde maboyo mogik e tung’ piny”? (Tich 1:8) Pekgo duto ne nyalo nyoso chunygi.

4. Tij lendo ma jopuonjre Yesu notimo nodhi maber e okang’ ma romo nade?

⁴ Kata bed ni ne en pek mane ma ne chando chunygi, jopuonjrego nodich ahinya e tij lando wach maber e Jerusalem kod Samaria kaachiel gi piny duto ma kindeno. Bang’ higni 30 wach maber ne “oseyal ne chuech duto manie bwo polo” kendo oteno ne ‘yudo nyak kendo ne medore e piny duto.’ (Kol. 1:6, 23) Kuom ranyisi, nikech gima Paulo nolando kendo timo e chula mar Saipras, jatend Jo-Rumi moro miluongo ni Sajio Paulas “ne orwako yie nimar ne ohum gi puonj mag Jehova.”—Som Tich Joote 13:6-12.

5. (a) Yesu nosingo ne jopuonjrene ang’o? (b) Buk moro nowacho ang’o e wi tij yalo ma Jokristo mokwongo notimo?

⁵ Jopuonjre Yesu nong’eyo maler ni ne ok ginyal yalo gi tekogi giwegi. Yesu nosenyisogi ni enobed kodgi kendo ni roho maler ne dhi konyogi. (Math. 28:20) Nitie gik mamoko e kindeno ma bende nyalo bedo ni nokonyogi lando wach Pinyruoth. Buk miluongo ni Evangelism in the Early Church leronwa ni mopogore gi kindego, “nenore ni onge kinde moro amora e histori mar piny ma ne ji nyalo rwakoe Kanisa ma eka ne chakoreno.” Bugno medo wacho ni ka nochopo higni mag 100, Jokristo “nochako wacho ni Nyasaye e ma noikonegi yo mar lando din mar Jokristo.”

6. En ang’o ma wabiro nono (a) e sulani? (b) e sula ma luwo mae?

⁶ Muma ok wach okang’ ma Nyasaye nokonyogo mondo tij lendo otimre e yo malach e kinde Jokristo mokwongo. Kata kamano gima ong’ere maler en ma: Jehova ne dwaro mondo wach maber olandi to Satan to ok ne dwar. E sulani, wabiro nono moko kuom gik ma ne nyalo miyo tij lendo obed mayot e kinde Jokristo mokwongo moloyo kinde mamoko mosekalo. Kae to e sula ma luwo, wabiro nono gik mosekonyowa e kindegi mondo waland wach maber nyaka tung’ piny.

7. Pax Romana ne en ang’o, to ang’o momiyo ne en gima kende?

⁷ Loch Rumi e kinde Jokristo mokwongo nokonyogi e yo moro. Kuom ranyisi, ne nitie gima iluongo ni Pax Romana, tiende ni Kuwe mar Rumi. E kinde Loch Rumi ne onge joma ne ng’anyo ne sirkandno. En adier ni seche moko ne nitie ripode mag “lwenje kod humb lwenje,” mana kaka Yesu nokoro. (Math. 24:6) Jolweny mag Rumi noketho Jerusalem e higa mar 70 E Ndalowa, kendo ne nitie lwenje moko matindo tindo machiegni gi tong’ mar lojno. Kata kamano, kuwe ne nitie kuonde mang’eny e bwo lojno kuom higni ma dirom 200 ka Yesu osedok polo. Buk moro wacho kama: “Onge kinde moro amora ma dhano nosebedoe gi kuwe kuom kinde malach kaka kindeno, kendo onge kinde machielo ma dhano nobedie ma onge tungni.”

8. Kuwe ma ne nitie Rumi nokonyo nade Jokristo mokwongo?

⁸ Higni 300 kama bang’ Kristo, jasomo  moro miluongo ni Origen nondiko kama e wi kinde ma ne nitie kuweno: “Ka dine loje mang’eny bedie, mano domiyo puonj mag Yesu kik olandre e piny ngima . . . nimar dine ochun ji mondo odonj e lweny kendo oked ne pinjegi. . . . Omiyo, ere kaka puonj ma ne jiwo kuwe kendo ma ne ok dwar ni ji ochul kuor ne wasikgi, dobedo gi nyak kapo ni piny ngima ok noketi mondo obed gi kuwe e kinde ma nochak land puonj mag Yesu?” Joland wach Pinyruoth ne osandi e kinde Loch Rumi. Kata kamano, ne gin joma ohero kuwe kendo ne gitiyo gi kinde mag kuwego e tiyo tij lendo.—Som Jo-Rumi 12:18-21.

9, 10. Ang’o momiyo ne yot mondo jopuonjre Yesu olend e alwora ma ne nie bwo Loch Rumi?

⁹ Nderni ma Jo-Rumi noloso maber nokonyo ahinya Jokristo. Mondo ne Jo-Rumi orit raia maggi duto kendo chikogi e yo maber, ne gin gi jolweny motegno kendo motieg maber. Mondo mi jolwenygo ochop kama ne idwarogie piyo, nderni ma poth ne dwarore, kendo Jo-Rumi nolony e loso nderni ma kamago. Ne giloso nderni ma borgi romo kilomita 80,000 ma ne tudo chiegni gwenge madongo duto. Ndernigo ne ng’ado ei bunge, thimbe kendo ne gondore e kind gode.

¹⁰ Mopogore gi nderni mabeyo ma ne gin-go, Jo-Rumi ne tiyo gi yiedhi. Ne ginyalo dhi kuonde maboyo ma dirom kilomita 27,000 ka ging’ado aoche madongo gi matindo. Ne nitie yore moko ma dirom 900 ma yiedhigi ne luwo kendo yorego ne tudo dho wedhe miche. Omiyo Jokristo ne nyalo chopo kuonde mopogore opogore e piny Rumi duto. Kata obedo ni ne nitie pek moko, jaote Paulo kaachiel gi jowetene ne nyalo dhi kamoro amora ma ok okwagi paspot gi visa. Ne onge gimoro ni ichungi mondo ononi ni ia kanye to idhi kanye. Jo mahundu noluoro kum ma sirkand Rumi ne golo ne ng’at moketho chik, omiyo ne onge timbe njore e nderni. Wuodh nam ne yot nikwop jolweny mag Jo-Rumi ne kedo gi joma kwelo e nam. Kata obedo ni yiedhi ne kethorega ka Paulo nie wuoth, kendo nojayudo chandruoge moko e nam, Ndiko ok nyiswa kata matin ni jo mahundu nosegachande e wuodhenego.—2 Kor. 11:25, 26.

11. Ang’o momiyo jopuonjre Yesu notiyo gi dho-Grik?

¹¹ Dhok-Grik miluongo ni Koine ma ne ji wacho kindeno, nokonyo ahinya mondo winjruok obedi e kind kanyakla mag Jokristo. Nikech jatend Grik miluongo ni Aleksanda Maduong’ noselocho e alwora ma Rumi ne lochoe, dhok ma ji nong’eyo ahinya ne en dho-Grik. Kuom mano, jotich Nyasaye ne nyalo wuoyo gi joma wuok kuonde mopogore opogore, to mano nomiyo wach maber omedo landore. E wi mano, Jo-Yahudi ma nodak Misri, noseloko Ndiko mag Dho-Hibrania e dho-Grik. Ndikogo niluongo ni Septuagint kendo ji mang’eny nolony kodgi kendo jolup Kristo ne tiyo kodgi ka gin thuolo. Jokristo ma nondiko Muma noyudo ni tiyo gi dho-Grik yot. Dhokno ne nigi weche mang’eny ma ne ng’ato nyalo lerogo weche Nyasaye e yo matut.

12. (a) Codex ne en ang’o, to ang’o momiyo nober moloyo buge modol? (b) Jokristo nochako tiyo gi codex karang’o?

 ¹² Jokristo ne yudo nade Ndiko monego gisom sama gipuonjo? Tiyo gi buge modol ne ok yot nikech ne nyaka ban-gi kendo yargi sa ka sa to bende kinde duto ne ondik mana e bathgi konchiel. Injili mar Mathayo kende ne nyalo pong’o buk achiel modol. Bang’e ne olos buk moro miluongo ni codex. Mano e ma ne en buk ma ok dol ma nokwongo betie e piny. Ne olose gi otese moriw kanyachiel. Jasomo ne nyalo ele mi oyud Ndiko modwaro e yo mapiyo. Kata obedo ni ok ong’e kinde sie ma Jokriso nochako tiye gi bugno, buk moro nyisowa kama: “Jokristo ne tiyo gi codex e okang’ malach ahinya e higni mag 100 ma nyaka bed ni ne gichako tiyo gi bugno kapok hignigo ochakore.”

13, 14. (a) Paulo notiyo nade gi ratiro mare mar bedo raia mar Rumi? (b) Chike mag Jo-Rumi nokonyo nade Jokristo?

¹³ Chike Rumi e ma ne itiyogo e alwora duto ma ne Loch Rumi lochoe, kendo raia maggi ne omi ratiro moko kendo ne oritgi. E kinde mathoth, Paulo ne tiyo gi ratiro mare mar bedo Ja-Rumi. Kane jolweny mag Rumi omake ka en Jerusalem, ka gichano rodhe, nopenjo jatend Ja-Rumi moro niya: “Be en gima owinjore gi chik ni uchwad ng’at ma en Ja-Rumi kendo ma pok oyal mi oyud gi ketho?” Chik nodagi. Kane Paulo owacho ni en Ja-Rumi nikech nonyuole kuno, “joma ne dwaro none ka sande ne oweye; kendo luoro nomako jatend-jolwenyno bang’ fwenyo ni Paulo ne en Ja-Rumi kendo ni nosemiyo otueye gi nyoroche.”—Tich 22:25-29.

¹⁴ Bedo ni Paulo ne en raia manie bwo loch Rumi, nomiyo jotelo gi askeche ma ne nie dala mar Filipi onyisogi luor e okang’ moro. (Tich 16:35-40) Jatelo ma nochung’ ne boma mar Efeso notiyo gi chik Rumi bang’ kueyo oganda ma ne goyo koko. (Tich 19:35-41) Kane en e dala mar Kaisaria, Paulo noramo ni nyaka winj ywakne e nyim Kaisar. (Tich 25:8-12) Omiyo, chik Rumi ne miyo ng’ato ratiro mar tiyo gi “chik sirkal e siro ratiro mar wach maber.”—Fili. 1:7.

15. Jo-Yahudi nokere e okang’ ma romo nade?

¹⁵ Wanyalo wacho ni Jokristo noyudo ka tijgi mar lando injili yot nikech Jo-Yahudi nokere e alwora duto ma Rumi ne lochoe. Higni miche motelo ne mano, Jo-Assuria kae to bang’e Jo-Babulon nodaro Jo-Yahudi e pinygi ma giterogi e tuech. Ka Jo-Persia noseloyo Jo-Babulon, Jo-Yahudi nodak e gwenge 127 ma ne nie bwo loch mar Jo-Persia. (Est. 9:30) Kinde ma ne Yesu nie piny, ne nitiere Jo-Yahudi moko ma nodak Misri kod kuonde mamoko e North Afirca, kaachiel gi Grik, Asia Matin, kod Mesopotamia. Wachore ni kuom ji 60,000,000 ma ne ni bwo Loch Rumi, chiegni ng’ato 1 kuom ji 14 ne en Ja-Yahudi. Kendo kamoro amora ma Jo-Yahudi ne dhiye, ne ok giwe kit lamo margi.—Math. 23:15.

16, 17. (a) Bedo ni Jo-Yahudi nodak kuonde mopogore opogore, nokonyo nade joma ok gin Jo-Yahudi? (b) Gin ang’o ma Jo-Yahudi ne timo ma Jokristo bende luwo sani?

¹⁶ Nikech Jo-Yahudi nodak kuonde mopogore opogore e piny, ji mang’eny ma ok Jo-Yahudi nochako tiyo gi Ndiko mag Dho-Hibrania. Ne gipuonjore ni nitie mana Nyasaye achiel kende madier kendo ni joma tiyone nyaka luw chikene makare. Ne gipuonjore bende ni Ndiko mag Dho-Hibrania noting’o weche mathoth mokor e wi Mesia. (Luka 24:44) Jo-Yahudi kaachiel gi Jokristo nong’eyo ni Ndiko mag Dho-Hibrania en Wach Nyasaye mondiki e bwo teko mar roho maler, kendo mano nomiyo Paulo tich mayot nikech ne nitie gik mathoth ma ne nyalo miyo owinjre gi joma chunygi noikore rwako adiera. Mano e momiyo Paulo ne siko donjo e sunagogi mag Jo-Yahudi mondo owuo kodgi e wi Ndiko.—Som Tich Joote 17:1, 2.

¹⁷ Jo-Yahudi ne nigi kit lamo margi. Ne gichokorega e sunagoke kata kuonde mamoko e lela. Ne giwer, gilemo, kendo wuoyo e wi Ndiko. To mago e gik mitimo e kanyakla mag Jokristo e ndalogi.

18, 19. (a) Chal ma ne nitie e kinde Jokristo mokwongo nokonyo nade? (b) Gik ma wapuonjore e sulani puonji ang’o e wi Jehova?

¹⁸ Nenore maler ni nitie gik mathoth ma nokonyo mondo tij lando wach maber obed gi nyak. Pax Romana, yot mar dhi kuonde mopogore opogore, dhok ma ne iwacho, chike Rumi, kaachiel gi kuonde mathoth ma Jo-Yahudi nodakie nokonyo jopuonjre Yesu odhi nyime tiyo tij yalo ma Nyasaye nomiyogi.

¹⁹ Chiegni higni 400 ka Yesu ne pok obiro e piny, jasomo moro miluongo ni Plato ma Ja-Grik nowacho kama: “Ne nyalo bedo tich matek ahinya mondo dhano ofweny jachuech ma en wuonwa ma nochueyo piny gi polo. To kata ka dine wang’eye, ne ok nyalre mondo wanyis ng’ato ka ng’ato wachne.” Kata kamano Yesu to nowacho kama: “Gik ma ok nyalre kuom dhano, nyalore kuom Nyasaye.” (Luka 18:27) Jachuech mar piny gi polo dwaro ni ji omanye kendo ong’eye. E wi mano, Yesu nonyiso jolupne niya: “Dhiuru e ogendni duto mondo ulok ji obed jopuonjrena.” (Math. 28:19) Gi kony mowuok kuom Jehova Nyasaye, chopo migawono en gima nyalore. Sula ma luwo mae biro nyiso kaka tijno itimo e kindewagi.