A chhûng thu-ah lût rawh

A chhûnga thuawmte-ah lût rawh

‘Jehova Zirtîrna’ Atâna Hnamte Buatsaihna

‘Jehova Zirtîrna’ Atâna Hnamte Buatsaihna

“Lal aiawhtu chuan . . . Lalpa zirtîr thu chu mak a ti hle a, a ring ta a.”—TIRH. 13:12.

1-3. Isua zirtîrte chuan “hnam zawng zawng” hnêna chanchin ṭha hril tûrin eng ang harsatnate nge an hmachhawn?

ISUA KRISTA’N a hnungzuite hnênah hna thawh tûr tê nau lo tak a pe a. An hnênah: “Kal ula, hnam tina mi zirtîrahte siam ula,” tiin thu a pe a ni. Chu hna an thawh chuan, a tâwpah ‘Ram chanchin ṭha chu hnam zawng zawng hriattîrna tûrin khawvêl zawng zawnga hrilh a ni ang.’—Mt. 24:14; 28:19.

2 Zirtîrte chuan Isua leh chanchin ṭha chu an ngaina hle a. Mahse, a mihring an tlêm êm avângin an thawh chhuah theih dân tûr chu an ngaihtuah mai thei a ni. Pathian Fapa tia an puan Isua lah chu tihhlum a ni tawh bawk si. A zirtîrte lah chu “lehkha thiam lo, mi mâwl tak” anga thlîr an ni a. (Tirh. 4:13) Mahse, hmân lai hnam dân zirtîrna dawng sakhaw hruaitu hmingthang takte zirtîrna nêna inkalh thuchah chu an puang chhuak dâwn a ni. An awmna ramah zirtîrte chuan ngaihsân an hlawh si lo. Tin, Rom Lalram ropui tak nêna khaikhin chuan, Israel ram chu eng mah tham a ni lo bawk.

3 Chu bâkah, Isua chuan a zirtîrte chu huat leh tihduhdah an ni ang a, ṭhenkhat chu tihhlum hial an ni ang tih a sawi a. (Lk. 21:16, 17) Phatsanna te, zâwlnei derte, sual punna te an hmachhawn a ngai ang. (Mt. 24:10-12) An thuchah ken chu ṭha taka chhân lêt pawh lo ni tehrêng se, engtin nge chu chu ‘kâwlkil thlenga’ an hrilh theih ang? (Tirh. 1:8) Chutiang harsatnate hmachhawn chu a huphurhawm ngei ang le!

4. Kum zabi khatnaa zirtîrte thu hrilhna chu eng ang khawpin nge a hlawhtlin?

4 Eng ang lungkhamna pawh nei se, zirtîrte chuan Jerusalem leh Samari khuaah mai ni lovin, chutih hun laia khawvêl pumpuiah chanchin ṭha an hril a ni. Zirtîrte chuan harsatna an tâwk chung pawhin, a hnu kum 30 chhûngin chanchin ṭha chu ‘vân hnuaia thil siam zawng zawngte zîngah an tlângaupui’ a, chu chu “khawvêl zawng zawngah rahin a pung zêl” a ni. (Kol. 1:6-7, 23) Entîr nân: Kupra thliarkâra tirhkoh Paula thusawi leh thiltih avângin Rom ram aiawhtu Serjia-Paula chuan “Lalpa zirtîr thu chu mak a ti hle a, a ring ta a.”—Tirhkohte 13:6-12 chhiar rawh.

5. (a) Isua’n a zirtîrte hnênah eng thutiam nge a pêk? (b) Kum zabi khatna dinhmunte ngaihtuahin ṭhenkhatin eng thu tlûkna nge an siam?

5 Isua zirtîrte chuan anmahni ngawt chuan thu hrilhna an hlen chhuak thei lo tih an hria a. Isua chuan an hnêna a awm zêl tûr thu leh thlarau thianghlimin a ṭanpui tûr thu a hrilh a ni. (Mt. 28:20) Kawng ṭhenkhatah chuan, chu mi hun laia khawvêl dinhmun chu Lalram thu hrilh nân a ṭha hle a ni thei ang. Evangelism in the Early Church tih lehkhabu chuan: “Mihring chanchinah hian AD kum zabi khatna aia Kohhran thar dawnsawn nâna hun ṭha zâwk a awm lo a ni mai thei,” tiin a sawi.

6. (a) He thuziakah eng nge kan bih chian ang? (b) A dawta thuziakah eng nge kan bih chian ang?

6 Pathianin thu hrilhna zauh tûrin kum zabi khatnaa thil awm dân eng ang khawpin nge a thunun tih Bible chuan a sawi lang lo va. Mahse, thil chiang tak pakhat chu: Jehova chuan chanchin ṭha hrilh chu a duh a, Sentana erawh chuan a duh lo, tih hi a ni. He thuziakah hian, mihring chanchinah hun dang aia kum zabi khatnaa thu hrilhna tiawlsamtu ni mai thei thil ṭhenkhat kan ngaihtuah ang a. A dawta thuziakah chuan, tûn lai hmasâwnnate’n kâwlkil thlenga chanchin ṭha puang tûra min ṭanpui dân kan bih chiang ang.

PAX ROMANA-IN A ṬANPUI MAI THEIH DAN

7. Pax Romana chu eng nge ni a, engvângin nge chu chu chhinchhiah tlâk tak a nih?

7 Kum zabi khatnaa Rom khawvêl chuan Kristiante tân kawng ṭhenkhatin hlâwkna a thlen a. Entîr nân, chutih lai chuan Pax Romana, a nih loh leh Rom Inremna hun chu a awm a ni. Rom Lalram zau tak chuan a khua leh tuite chu râlmuang takin a awmtîr thei a ni. Isua sawi lâwk angin, a châng chuan “indo thu leh indo thuthang” a awm ngei mai a. (Mt. 24:6) Rom sipaite chuan C.E. 70-ah Jerusalem an tichhia a, ram rî-ahte chuan indonate pawh a chhuak bawk. Mahse, Isua hun lai aṭanga kum 200 vêl chu Mediterranean tuipui chhehvêl chu a râlmuang thawkhat hle a. Lehkhabu pakhat chuan: “Mihring chanchinah kum rei tak chhûng hetianga râlmuang taka awm hi a la awm ngai lo va, mi tam tak zînga chutianga remna vawn ṭhat chu a awm leh ngai tawh lo,” tiin a sawi.

8. Engtin nge Kristian hmasate chuan remna hun chu an hlâwkpui?

8 A thil thlîr dân chu târ langin, kum zabi pathumnaa theologian Origen-a chuan: “Khawvêl hi ram tam takah inṭhen darh sela chuan . . . mahni ram vênghim tûra tihluihnaa sipaia ṭantîr an nih dâwn avângin Isua zirtîrna chu khawvêl pumah a darh zau thei dâwn lo va. . . . Chutiang chuan, khawvêl hmun tina dinhmun inthlâk a, Isua lo kal laia dinhmun ṭha zâwk a awm a nih nghâl loh chuan, engtin nge hmêlmate chunga phuba lâk pawh phal lo he remna zirtîrna hian hlawhtlinna a neih tehrêng ang?” tiin a sawi a ni. Rom khawvêlah hian Lalram chanchin puangtute chu tihduhdah ni mah se, anni chu remna siamtu an ni a, remna hun chhûng chu an hmang ṭangkai niin a lang a ni.—Rom 12:18-21 chhiar rawh.

AWLSAM TAKA ZINVAH THEIHNAIN A ṬANPUI DAN

9, 10. Engvângin nge Rom Lalrama zinvah vêl chu zirtîrte tân a awlsam?

9 Kristiante chuan Rom mite kawng siam chu an ṭangkaipui hle a. Rom chuan a khua leh tuite vênghim tûr leh thunun tûrin sipai chak tâwk leh ṭhahnem tâwk tak a nei a. Sipaite’n rang taka an tlawh pawh theih nân kawng ṭha an mamawh a, Rom mite chuan kawng siam an thiam hle a ni. Rom engineer-te’n kawngpui mêl 50,000 (80,000 km) chuang an siam a, chu chuan an ram chhûng zawng zawng deuhthaw a pawh a. Kawngpuite chuan ramngawte, thlalêrte, leh tlângte a pal tlang a ni.

10 Kawngpuite chungchâng bâkah, Rom mite chuan mêl 17,000 (km 27,000) a sei zinvah nâna hman theih luipui leh tui kawngte chu an hmang ṭangkai bawk. Rom lawngpuite chu lawng chawlhhmun za têlte zawm khâwmtu tuipui zin kawng 900 vêlah an zin bawk. Chuvângin, Kristiante chuan Rom ram chu an fang chhuak thei a ni. Harsatnate chu awm mah se, tirhkoh Paula leh mi dangte chu passport leh visa ngai lovin ram pumah an zin thei a. Immigration leh custom-te check lah a awm hek lo. Rom mite hremna chu suamhmangte tân a hlauhawm hle avângin, kawngpuia zin chu a him tâwk hle a ni. Chutiang bawkin, tuipuia zin pawh suamhmangte laka Rom lawng sipaite’n an vênhim avângin a him hle bawk. Paula chuan vawi thum lai lawng chhiatnate tâwkin, tuipuia hlauhawmte tâwk mah se, lawng suamhmangte’n an tihbuai thu erawh Bible-in a sawi lo a ni.—2 Kor. 11:25, 26.

ṬAWNG HMANIN A ṬANPUI DAN

Kut ziak lehkhabu hmanna chuan Bible châng zawnhmuh a ti awlsam hle (Paragraph 12-na en rawh)

11. Engvângin nge zirtîrte chuan Grik ṭawng an hman ṭangkai?

11 Koine an tih mi nâwlpuite hman Grik ṭawng chuan inbiakpawhna ṭha nei tûr leh Kristian kohhranah inpumkhatna awm tûrin a ṭanpui a. Alexander Ropuia hnehna avângin, Grik ṭawng chu hmun zau takah hman leh hriat thiam a ni tlângpui a ni. Chuvângin, Pathian chhiahhlawhte chuan mi chi hrang hrangte an be pawh thei a, chu chuan chanchin ṭha thehdarhna a thlen a ni. Chu bâkah, Aigupta rama Juda mite chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu chu Grik ṭawngin an letling a. Mite chuan chu Septuagint ṭawng lehlin chu an hre bel a, chu chu Krista hnungzui hmasate chuan zalên takin an sawi chhâwng ṭhîn a ni. Kristiante chuan thu ziah nân Grik ṭawng chu duh thusâm niin an hre bawk. Chu chuan thu mal leh ṭawngkam bungrua a ngah avângin thlarau lam thilte hrilhfiah nân a ṭangkai hle a ni.

12. (a) Eng nge kut ziak lehkhabu chu ni a, engtin nge lehkhazial aia a ṭangkaina? (b) Eng hunah nge Kristiante chuan kut ziak lehkhabu hi an lo hman nasat tawh?

12 Engtin nge Kristiante chuan rawngbâwlnaah Bible an hman theih? Lehkhazialte chu pharha zial leh ṭhin a ngaih bâkah, a leh lampang chauhva ziah a nih ṭhin avângin hman a awlsam lo. Chanchin Ṭha Matthaia ziak chauh chu lehkhazial pakhatah a khat dâwn a ni. Mahse, codex an tih kut ziak lehkhabu a awm ta—lehkha a bu anga siam hmasa ber chu. Chu chu lehkha phêkte ṭhuikhâwm a ni a. A chhiartu chuan Pathian Thu a duhna lai chu kut ziak lehkhabu-ah awlsam taka keuvin a zawng hmu thei a ni. Kristiante’n kut ziak lehkhabu an hman ṭan hun chu hriat chian ni lo mah se, lehkhabu pakhat chuan: “Kum zabi pahnihnaah Kristiante’n kut ziak lehkhabute an hman nasat tawh êm avângin, A.D. kum 100-na hmâ daih aṭangin an hmang ṭan a ni ngei ang,” a ti a ni.

ROM MITE DAN HMAN ṬANGKAI A NIH DAN

13, 14. Engtin nge Paula chuan Rom khua leh tui a nihna chu a hman ṭangkai? (b) Engtin nge Kristiante chuan Rom dân chu an hlâwkpui?

13 Rom mite dân chu Rom ram awp chhûng zawng zawnga kenkawh a ni a, Rom kua leh tui nihna chuan dikna leh vênhimna a pe a ni. Paula chuan Rom khua leh tui a nihna chu vawi tam tak a hmang a. Jerusalema vuak an tum khân, Paula chuan Rom sipai lal hnênah: “Rom mi rêng rêng in vaw thei em ni, thiam loh chantîr hnu pawh ni leh nghâl si lo?” tiin a zâwt a. Chu chu thil theih a ni lo. Paula chuan Rom mi rênga piang a nih thu a han hrilh chuan, “nghaisa chunga chhâl tumte chuan ani chu an kalsan ta nghâl a; sipai hotu lal ber pawhin Rom mi a ni tih a hriat chuan a hlau va, a phuar avângin a hlau bawk a.”—Tirh. 22:25-29.

14 Rom khua leh tui a nihna chuan Paula chu Philippi khuaa sawisakna a pumpelhtîr a ni. (Tirh. 16:35-40) Ephesi khuaah chuan, khaw lehkhaziaktu chuan mipui thinrim a bengdaih hnuah Rom sawrkâr dân kalhmang chu a hriattîr a. (Tirh. 19:35-41) Kaisari khuaa a awm laia Paula’n dân ṭanchhana ngenna a siam avângin, Kaisara hmaa a rinna humhim theihna kawng a hawnsak a ni. (Tirh. 25:8-12) Chuvângin, Rom dân siam chuan “chanchin ṭha humhimna leh dân ang taka tihnghehna” a awmtîr a ni.—Phil. 1:7, NW.

HMUN TINA JUDA MITE DARHNAIN A NGHAWNG

15. Kum zabi khatnaa Juda mite chu eng ang takin nge an darh?

15 Kawng ṭhenkhatah chuan, Rom khawvêlah hian Juda mite chu an darh avângin Kristiante tân chanchin ṭha hrilhna a awlsam phah thei a. A hma kum zabi engemaw zâtah khân, Assuria leh Babulon chuan Juda mite chu rûnin salah an hruai chhuak a. B.C.E. kum zabi pangana aṭang tawh khân, Juda mite chu Persia ram bial ṭhen 127-ah an awm tawh a ni. (Est. 9:30) Isua leia a awm lai khân, Juda mite chu Aigupta ramah te, Africa Hmâr lamah te, leh Grik te, Asia Minor te, leh Mesopatamia-ahte chuan an awm tawh bawk. Rom Lalramah hian mi 60,000,000 vêl an awmnaah mi 14-ah 1 zêl chu Juda mi nia chhût a ni. Juda mite chuan an awmna apiangah, an sakhaw biakna chu an chhawm zêl a ni.—Mt. 23:15.

16, 17. (a) Eng kawngin nge hmun tina Juda mite darhna chu Juda ni ve lote’n an hlâwkpui? (b) Zirtîrte’n Judate thil tih dân eng nge an zui?

16 Judate chu an darh nasat avângin Juda ni lo tam takte chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu chu an hriat phah a. Anni chuan Pathian dik pakhat chauh a awm tih leh a rawngbâwltute chuan nungchang lama tehna sâng tak an nei tûr a ni tih an hria a ni. Chu bâkah, Hebrai Pathian Lehkha Thu chu Mesia chungchâng hrilh lâwknain a khat a. (Lk. 24:44) Judate leh Kristiante chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu chu Pathian thâwk khum a ni tih an hre thiam a, chu chuan Paula chu felna ngainatute hnêna an pawm tlân theih thute a sawitîr thei a ni. Chutiang a nih avângin, ani chuan Juda inkhâwmna inahte lûtin Pathian Lehkha Thute aṭangin a chhûtpui ṭhîn a ni.—Tirhkohte 17:1, 2 chhiar rawh.

17 Judate chuan Pathian biak dân nghet an nei a. Anni chu inkhâwmna inahte, a nih loh leh tualahte an inhmukhâwm ṭhîn a. Hlate sain, an ṭawngṭai a, Pathian Lehkha Thute an sawiho a ni. Chutiang tih dân chu tûn lai Kristian kohhrante pawhin an zui a ni.

JEHOVA ṬANPUINA NEN A TIH THEIH

18, 19. (a) Kum zabi khatna dinhmunte chuan eng nge a awmtîr theih? (b) Kan sawiho tâk thute chuan Jehova chungchângah eng ngaih dân nge a neihtîr che?

18 Dinhmun chhinchhiah tlâk chi hrang hrangte’n chanchin ṭha hrilhna a hlawhtlintîr a ni. Pax Romana te, awlsam taka zinvah theihna te, ṭawng chi khat hmanna te, Rom mite dân siam te, leh hmun tina Juda mite darhnate chuan Isua zirtîrte chu Pathian hna pêk thu hrilh rawngbâwlna thawk zêl tûrin a ṭanpui a ni.

19 A hma kum zali vêlah, Grik mifing Plato-a chuan a lehkhabua mi pakhat chu: “Kan awmna lei leh vân siamtu leh pa ber hmuh chhuah chu a harsa hle ang; kan hmuh pawhin a chanchin mi tin hnêna hrilh hriat theih a ni lo vang,” tiin a sawitîr a. Mahse, Isua chuan: “Mihring tih rual loh hi Pathian tih theih a ni,” tiin a sawi a ni. (Lk. 18:27) Lei leh vân Siamtu chuan mite’n amah an hmuh a, an hriat chu a duh a. Chu bâkah, Isua chuan a zirtîrte hnênah: “Hnam tina mi zirtîrahte siam ula,” tiin a hrilh a ni. (Mt. 28:19) Pathian Jehova ṭanpuinain, chu hna chu thawh chhuah theih a ni a. A dawta thuziak chuan kan hun laia chu hna thawh chhuah a nih dân chu a târ lang ang. (w15-E 02/15)