1-3. ¿Tiko nety tsyiptäˈägäˈäny yajkäjpxwäˈkxët ja oybyë ayuk abëtsemy nyaxwinyëdë?

JESUKRISTË ojts ttukˈaneˈemy ja yˈëxpëjkpëty parë nëjkx tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk mä “tukëˈëyë nasionk”. Parë duˈun ttundët, tsojkëbë nety kyäjpxwäˈkxtët abëtsemy nyaxwinyëdë (Mateo 24:14, Traducción del Nuevo Mundo; 28:19). ¡Mëjwiin kajaa nety tyunäˈändë!

² Ja Jesusë yˈëxpëjkpëty mëkë nety tsyokëdë ets nan yˈoymyëdoodë ja oybyë ayuk diˈib kyäjpxwäˈkxtë. Per waˈan wyinmääytyë ko tsiptäˈägäämp tkäjpxwäˈkxtët abëtsemy nyaxwinyëdë. ¿Tiko? Taaˈäjtp kanäk pëky. Myëduˈuk, niwaanë nety. Myëmajtsk, yëˈë nety nyimaytyaktëp ko Jesus yëˈë Diosë yˈUˈunk, perë jäˈäy nyijäˈäwëdëbë nety ko të yˈooky. Myëdëgëëk, mayë netyë jäˈäy diˈib jäämˈijx nääxˈijxëdëp mët ko kyaj të yˈeskuelëˈattë (Apostʉlʉty 4:13). Ja wintsëndëjk jamë nety të yˈëxpëktë mä eskuelë oyatypyë, per ja Jesusë yˈëxpëjkpëty kyaj. Ets tijaty tukniˈˈijxëdëp, tim tëgatsyë nety mët ja kostumbrë diˈib ja judiyëtëjk myëdäjttëp, diˈibë nety tëëyëp  të tsyondaknë. Pääty, waˈan ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nyayajtëëwëdë: “Pën kyaj jäˈäy xymyëjˈijxëm, ¿wiˈix tmëdooˈittët ti ndukmëtmaytyakëm?”.

³ Myëmäjtaxk, ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nyijäˈäwëdëbë nety ko yaˈˈaxëkˈixandëp ets axtë yaˈooganëdëbë jäˈäy, duˈun extëmë netyë Jesus të jyënaˈany (Lukʉs 21:16, 17). Myëmëgoxk, nan nyijäˈäwëdëbë nety ko axtë näägë jyiiky myëguˈuk etsë myëtnaymyaayëbë kyëyakäˈänëdë. Myëdëdujk, nyijäˈäwëdëbë nety ko nääk ja myëguˈuktëjk yajtëkëyandëbë tukniˈˈijxën diˈib kyaj tyëyˈäjtënëty. Ets myëjëxtujk, nyijäˈäwëdëbë nety ko kyäjpxwäˈkxäˈändë mä it lugäär diˈib kutsëˈëgë (Matewʉ 24:10-12). Waˈan ko ja Jesusë yˈëxpëjkpëty twinmääytyë tukëˈëyë ja jotmay diˈib pyäädandëp, nyayajtëëwëdë wiˈix mbäät kyäjpxwäˈkxtë “mä tëgekyë naxwinyëdë” (Apostʉlʉty 1:8).

4. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy ko ojts kyäjpxwäˈkxtë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty?

⁴ Ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nyijäˈäwëdëbë nety ko tsiptäˈägäämp kyäjpxwäˈkxtët abëtsemy nyaxwinyëdë. Per ojts myëdowdë ets ojts kyäjpxwäˈkxtë jam Jerusalén, Samaria ets ok, ta mä wiinkpë paˈis. ¿Wiˈix wyimbëtsëëmy? Ko nyajxy 30 jëmëjt, të nety yˈotstë mä kanäägë paˈis, päätyë Pablo jyënany: “Tyäˈädë oybyë ayuk yajkäjxwaxy tyam yä naxwiiny oytyim määty”. Pääty mä kanääk ja it lugäär ojtsë netë jäˈäy tpanëjkxtë Jesus (Kolosʉ 1:6, 23). Extëm ko Pablo ojts nyijkxy mä tuˈugë isla jap Chipre, ta tuˈugë romanë jäˈäy diˈib anaˈamp, tmëbëjkyë Jesus ets ojts tpanëjkxy mët ko duˈunyë ojts “wyëˈëmë mët ja Nintsënˈäjtëmë yˈëxpëjkën” (käjpxë Apostʉlʉty 13:6-12).

5. 1) ¿Ti Jesus tyukwandak ja yˈëxpëjkpëty? 2) ¿Wiˈix tuˈugë liibrë tnimaytyaˈaky ja tiempë mä primer siiglë?

⁵ Ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nyijäˈäwëdëbë nety ko ak yëˈëjëty kyaj mbäät tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk abëtsemy nyaxwinyëdë. Per nan nyijäˈäwëdë ko Jesus ojts tyukwandäˈägëdë ko mëët yajpäädäˈändë ets ko pyudëkëyäˈänëdë Dios myëjää (Matewʉ 28:20). Per ¿tijaty ak pudëjkëdë? Tuˈugë liibrë diˈib nyimaytyakypy tijaty tëëyëp tuun jäjtë, jyënaˈany ko mä primer siiglë meerë nety ttiempëty parë tyëkëdët käjpxwäˈkxpë pënaty pyanëjkxtë Kristë. Nanduˈun jyënaˈany ko ja Jesusë yˈëxpëjkpëty duˈun ok wyinmääytyë ko yëˈë Dios yaˈˈawats ja nëˈë tuˈu ets yëˈë pudëjkëdë.

6. 1) ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä tyäˈädë artikulo? 2) ¿Ti nnijawëyäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo?

⁶ ¿Yëˈëdaa Jyobaa diˈib yajtëgäjts ja jukyˈäjtënë mä primer siiglë parë ojts kyäjpxwäˈkxtë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty? Kyaj yajnijawë, pesë Biiblyë kyaj tnigajpxy. Diˈib jeˈeyë yajnijäˈäwëp, yëˈë ko Jyobaa tsyejpyë nety ets pënaty mëduunëp kyäjpxwäˈkxtët. Ets ko Satanás kyaj myadaky parë yajtuˈuˈadukëdët. Mä tyäˈädë artikulo yëˈë nnijawëyäˈänëm tijaty pudëjkëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty parë ojts kyäjpxwäˈkxtë. Ets mä jatuˈukpë,  yëˈë nˈixäˈänëm tijaty tyam ëtsäjtëm xypyudëjkëm parë ngäjpxwäˈkxëm abëtsemy nyaxwinyëdë.

7. 1) ¿Ti yˈandijpy ko ja romanë jäˈäy yˈijttë jotkujk? 2) ¿Tiko tadë tiempë tyëgatsyëty mëdë wiinkpë?

⁷ Tuk pëky diˈib pudëjkëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty, yëˈë ko ja romanë jäˈäy jotkujkë nety yˈittë. Mä primer siiglë, Roma yëˈë nety nyitënaapy ja kajaabë it naxwinyëdë. Ets nuˈun ojts yˈanaˈamdë, jamˈäjtë jotkujkˈäjtën. Mä tadë tiempë, kyaj ijty ja gobiernë tnasˈixë parë ja nax käjpn nyibëdëˈëgëdët. Per jamˈäjt mumatyë “tsip” extëmë Jesus ojts tnaskäjpxë (Matewʉ 24:6). Extëm nˈokpëjtakëm, ja romanë jäˈäyëty ojts dyajkutëgoytyë ja Jerusalén mä jëmëjt 70. Ets nan ojts näägë käjpn tsyiptundë diˈib jagam yajpattëp. Mä kajaabë it naxwinyëdë jamˈäjtë jotkujkˈäjtën diˈib jajk naa 200 jëmëjtën. Tuˈugë liibrë jyënaˈany ko ninäˈänëmë nety duˈunë jäˈäy kyajotkujkˈattë jantsy jeky. Pääty ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ojts jyäˈttë jagambäät parë ojts kyäjpxwäˈkxtë.

8. ¿Wiˈix ttukˈoyˈäjttë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ko ja romanë jäˈäy yˈijttë jotkujk?

⁸ Ko nyajxy naa 250 jëmëjt mä netyë Jesus të myiny, ta tuˈugë ëxpëkyjyaˈay diˈib xyëˈäjtypy Orígenes tnimaytyaky wiˈix ja Jesusë yˈëxpëjkpëty pyudëjkëdë ko ja romanë jäˈäy yˈijttë jotkujk. Ko may ja nax käjpn yajpattë jotkujk, ta mbäät ojts nyëjkxtë käjpxwäˈkxpë mä tukëˈëyë it lugäär. Pes ja jäˈäyëty kyaj nety tsyiptundë, agujk jotkujkë nety yajpäättë mä jyëën tyëjk. Orígenes tnimaytyaˈaky ko pääty mayë jäˈäy tmëdooˈijttë ja oybyë ayuk diˈib tukmëtmaytyakëdë Jesusë yˈëxpëjkpëty. Ets oy näˈäty yajpajëdijttë, ojts yajxon dyajtundë tyäˈädë tiempë parë ojts kyäjpxwäˈkxtë oytyim määjëty (käjpxë Romanʉs 12:18-21).

9, 10. ¿Tiko kyaj ojts tsyiptakxëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nyëjkxtët wiink lugäär?

⁹ Ja tuk pëky diˈibë Jesusë yˈëxpëjkpëty pudëjkëdë parë kyäjpxwäˈkxtët, yëˈko mä tadë tiempë mbäädë nety pojënë muum nyëjkxtë. Ja romanë jäˈäyëty ojts dyaˈoyëdë kanäägë karreteerë ets ja tukëˈëyë wyinëˈäjty 80 mil kilometrë. Tyäˈädë karreteerë yëˈë ijty yajtuundëbë soldäädëtëjk parë pojënë jyäˈttë mä tuˈugë lugäär ets tnitsiptundë ja nyax o dyajxaamdët ja tsip mä jäˈäy nyaynyibëdëˈëgëdë. Ja Jesusë yˈëxpëjkpëty yajtuundë tyäˈädë karreteerë parë ojts kyäjpxwäˈkxtë, ttuknäjxtë ja yukˈit, lugäär diˈib äänëˈëk tëëtsëˈëk etsë tun kopk.

¹⁰ Per ja romanë jäˈäy kyaj yëˈëyë dyajtuundë karreteerë, nan ojts dyajtundë barkë. Mëgoˈpxˈam ijty jyamëtyë lugäär mä tsyoony jyaˈtyë barkë ets tmëdattë naxy 900 tuˈu mä nyaxtë. Pääty ja Jesusë yˈëxpëjkpëty nan jëdijttë barkoty parë ojts ttukˈyoˈoytyë ja it naxwinyëdë diˈib yˈaneˈembyë Roma. Ets kyaj tyimtsojkë pasaporte o neky parë tyëjkëdë wiink paˈis. Kyaj ijty kyutsëˈëgëty oy tyuˈuyoˈoytyët mä  karreteerë o mejnyoty. Mä ja karreteerë kyaj ijty nëgoo maˈtspë, mët ko nyijäˈäwëdëp ko ja soldäädëtëjk mëk tyëytyundë. Ets mä ja mejny may ijty ja soldäädëtëjk tmëdattë byarkë, pääty pënaty jëdijttëp barkoty kyaj ijty tsyëˈëk jyawëdë ko nyiminëdët ja jäˈäy barkoty diˈib maˈtstëp. Biiblyë jyënaˈany ko Pablo ojts jyaˈooky mejnyoty ets ko nan ojts yajpääty mä barkë diˈib kiin, per kyaj jyënaˈany ko nyimiinëdë maˈtspë mä nety nyëjkxtë barkoty (2 Korintʉ 11:25, 26).

11. ¿Tiko Jesusë yˈëxpëjkpëty ojts kyäjpxtë grieegë?

¹¹ Mayë it lugäär diˈibë Roma yˈanaˈam, yëˈë nety të tˈokˈanaˈambë tuˈugë jäˈäy diˈib Grecia, diˈib xëˈäjt Alejandro el Grande. Pääty mä tadë it lugäär yëˈë jäˈäy kyäjpxtë grieegë. Ets ja Jesusë yˈëxpëjkpëty mbäät ojts tmëtmaytyäˈäktë ja jäˈäy mä tyäˈädë ayuk. Nan mbäät ojts ttukwingugäjpxëdë extëm jyënaˈanyë Escrituras Hebreas, pes të nety yajkäjpxnaxy mä ayuk grieegë. Yëˈë kyäjpxnäjxtë ja judiyëtëjk diˈibë nety tsënääytyëp Egipto ets ja txëëmooytyë Septuaginta. Ets ok, ta yˈakˈyajjääyë Biiblyë mä ayuk grieegë, jantsy oyë tyäˈädë ayuk parë yajnimaytyaky tijaty tukniˈˈijxëbë Biiblyë, mët ko mayë ayuk dyajtuny. Nan yëˈë diˈib pudëjkëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty parë tuˈugyë yˈijttë ets ojts kyäjpx myaytyäˈäktë oy diˈibë lugäär tsyoondët.

12. 1) ¿Ti yajtijp códice? 2) ¿Tiko nety niˈigyë yˈoyëty ets kyaj dyuˈunëty ja nekyxyaatsy? 3) ¿Näˈä dyajtuuntsondaktë nimay ja Jesusë yˈëxpëjkpëty?

¹² ¿Ti ijty yajtuundëp ja Jesusë yˈëxpëjkpëty parë jäˈäy ttukniˈˈixëdë Biiblyë? Yëˈë ogäˈän yajtuundë nekyxyaatsy. Per tsiptakp ijty dyajtundët ets mumaty tmënëjkxtët. Tëgok tëgok ijty tkäjpxäˈändë tuk pëky, koonëm tkajtëëwdäˈäytyët ets ta jatëgok tˈaxäätstët, ets nan jeˈeyë nety jyaˈayëty winduuy. Tuˈukpë nekyxyaatsy yëˈëyë ijty mëët wyindujktäˈäyë tadë liibrë diˈib xyëˈäjtypy Mateo. Ko tiempë nyajxy, ta jäˈäy dyajtuundë diˈib yajtijp códice naa duˈun yˈixëty extëm tuˈugë liibrë. Tyäˈädë códice niˈigyë nety yˈoyëty, pes jeˈeyë ijty yajˈyaˈpnaxy parë yaˈëxtäˈäy diˈib yajkäjpxäämp. Ëxpëkyjyaˈay jyënäˈändë ko nimay ja Jesusë yˈëxpëjkpëty dyajtuundë tyäˈädë códice ko nety të nyaxy 100 jëmëjt mä Jesus të myiny.

13, 14. 1) ¿Wiˈixë Pablo ojts kyuwäˈänyëty ja ley diˈibë nety myëdäjttëp ja romanë jäˈäy? 2) ¿Wiˈix pyudëjkëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ja ley diˈibë nety myëdäjttëp ja romanë jäˈäy?

¹³ Ja tuk pëky diˈibë Jesusë yˈëxpëjkpëty  ojts pyudëkëdë, yëˈë ja ley diˈibë nety myëdäjttëp ja romanë jäˈäy. Extëmë Pablo nan romanë jäˈäyë nety, ets yëˈë diˈib kuwanë mäjaty ojts nyijkxy. Extëm tëgok, ojts myatsëdë ja soldäädëtëjk jam Jerusalén ets wopanëdëbë nety, per ta tˈanmääy ko yëˈë romanë jäˈäy ets ja ley jyënaˈany ko jawyiin yajpayoˈoyët mä kyajnëm yajtëytyuny. Pääty ja “soldäädë diˈibë naty wopanëp yëˈë Pääblë, net nyikaktääyëdë, es yëˈëbäät ja soldäädë wintsëngopk tsyëˈkë ko yëˈë Pääblë të tkëwëëny es romanë jäˈäy yëˈë” (Apostʉlʉty 22:25-29).

¹⁴ Pablo yajtsuum jam Filipos, per ta yajnasmäjtsë mët ko yëˈë romanë jäˈäy (Apostʉlʉty 16:35-40). Jam Éfeso, ojts tuk grupë jäˈäy ttukjotˈambëktë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ets tjaˈˈaxëktunandë, per ta ja alkaldë yaˈˈamoonëdë ets yˈanmääyëdë ko yëˈë nyinäjxtëp ja ley diˈibë romanë jäˈäy myëdäjttëp (Apostʉlʉty 19:35-41). Ets jam Cesarea, Pablo tˈanmääy ja gobernadoor parë yajmënëjkxët Roma ets jam tmëtmaytyäˈägäˈäny ja yajkutujkpë kopk ets tnitsiptunäˈäny ja oybyë ayuk diˈib kyäjpxwaˈkxypy (Apostʉlʉty 25:8-12). Extëm nˈijxëm, ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ojts pyudëkëdë ja ley diˈibë nety myëdäjttëp ja romanë jäˈäy parë ojts nyaynyitsiptunëdë ets parë ojts tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk (Filipʉs 1:7).

15. ¿Mä nety tsyëënëdë ja judiyëtëjk mä primer siiglë?

¹⁵ Parë ojts kyäjpxwäˈkxtë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty abëtsemy nyaxwinyëdë, waˈan nanduˈun pyudëjkëdë ko kyaj nety jamyë ja judiyëtëjk tsyëënëdë Israel, pes nan tsënääytyëbë nety mä kanäägë paˈis. ¿Tiko? Yëˈko të nety kyanäk mëgoˈpx jëmëjtëp myënëjkxëdë ja myëtsip jam Asiria. Ets ok, nan ojts yajmënëjkxtë Babilonia. Pääty ko ja jäˈäy diˈib Persia ojts tˈanaˈamdë Babilonia, tamë nety mayë judiyëtëjk tsyëënëdë mä kanäägë paˈis diˈibë Persia yˈaneˈempy (Ester 9:30). Ko Jesus jyukyˈajty yä Naxwiiny, ja nety jyamëtyë jäˈäy naa 60 miyongën mä tukëˈëyë it lugäär diˈibë Roma yˈaneˈempy. Ets waˈanë nety jyamëty naa taxk miyonk naxyën diˈib judiyë, diˈibë nety tsënääytyëp oymyääjëty, extëm Egipto, África, Asia Menor (Turquía), Grecia ets Mesopotamia (Irak). Extëm nˈijxëm, ja judiyëtëjk oymyääjëtyë nety tsyëënëdë, per duˈunyëmë nety tpadundë ja ryelijyonk (Matewʉ 23:15).

16, 17. 1) ¿Tiko yˈoyëty ko ja judiyëtëjk tsyënääytyë mä kanäägë paˈis? 2) ¿Tijaty nanduˈun ja Jesusë yˈëxpëjkpëty tyuundë extëm ja judiyëtëjk?

¹⁶ Ko ja judiyëtëjk tsyënääytyë mä kanäägë paˈis, ta nimayë jäˈäy diˈib kyaj jyudiyëty tnijäˈäwë wiˈix jyënaˈanyë Escrituras Hebreas ets wiˈix ja judiyëtëjk tmëdattë ja kostumbrë. Extëm nˈokpëjtakëm, të nety tmëdoyˈattë ko tam tuˈugë Dios diˈib tëyˈäjtën ets ko pënaty mëduunëdëp tsojkëp tmëmëdowdët ja yˈanaˈamën. Nan të nety tmëdoyˈattë ko Escrituras Hebreas jam tsyoony mä Dios ets ko myaytyakypy tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Mesías (Lukʉs 24:44). Pääty ko ja Jesusë yˈëxpëjkpëty ttukmëtmaytyaktë ja oybyë ayuk duˈun ja judiyë ets diˈib kyaj jyudiyëty, nyijäˈäwëdëbë nety tidën yajmaytyakp. Extëmë Pablo myëdäjtypy ijty ja kostumbrë parë nyijkxy mä ja judiyëtëjk tyuˈukmuktë ets dyajtuny ja Escrituras  Hebreas parë tmëtmaytyaˈaky ja jäˈäy (käjpxë Apostʉlʉty 17:1, 2).

¹⁷ Ja Jesusë yˈëxpëjkpëty, nanduˈunë nety tijaty ttundë extëm ja judiyëtëjk. Extëm nˈokpëjtakëm, tuˈukmujktëp ijty parë tˈawdattë Dios mä tuˈugë tëjk o winwäˈätstuuy, yˈëwdë, nyuˈkxtäˈäktë ets tˈëxpëktë ja Diosë jyaaybyajtën. Tyam nanduˈun ttundë niˈamukë Dios mëduumbë.

18, 19. 1) ¿Tiko mbäät ojts kyäjpxwäˈkxtë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty? 2) Ko të nˈëxpëjkëmë tyäˈädë artikulo, ¿wiˈixë net mijts mwinmay mä Jyobaa?

¹⁸ Extëm të nˈijxëm, kanäk pëky diˈib pudëjkëdë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty parë ojts tkäjpxwäˈkxtë ja oybyë ayuk diˈibë nety të yajtuknipëktë. Myëduˈuk, yëˈko ja romanë jäˈäy jotkujkë nety yˈittë. Myëmajtsk, yëˈko nimayë netyë jäˈäy kyäjpxtë grieegë. Myëdëgëëk, ja ley diˈibë nety myëdäjttëp ja romanë jäˈäy. Myëmäjtaxk, kyaj nety tsyiptaˈaky nyëjkxtët wiink paˈis. Ets myëmëgoxk, ja jäˈäyëty diˈib tsënääytyëp wiink paˈis nyijäˈäwëdëbë nety ja Escrituras Hebreas ets wiˈix ja judiyëtëjk tmëdattë kostumbrë.

¹⁹ Ja nety tyëgoyˈaty 400 jëmëjt parë myinëdë Jesus, ko tuˈugë filósofo jyënany ko tsip nˈixyˈäjtëmë Dios diˈib të xyajkojëm ets tsip parë niˈamukë jäˈäy ndukmëtmaytyakëm pënën yëˈë. Perë Jesus jyënany: “Diˈibë jäˈäyëty kyaj mbäät ttundë, yëˈë Dios mbäät ttuny” (Lukʉs 18:27). Mbäät nˈijtëm seguurë ko Jyobaa yëˈë pyudëjkë ja Jesusë yˈëxpëjkpëty parë ojts kyäjpxwäˈkxtë. Yëˈë tsyejpy ets abëtsemy nyaxwinyëdë jäˈäy tmëdowdët ja oybyë ayuk ets yˈixyˈatëdët (Matewʉ 28:19). Ets tyam, ¿wiˈix yajkäjpxwaˈkxy ja oybyë ayuk abëtsemy nyaxwinyëdë? Yëˈë nnijawëyäˈänëm mä jatuˈukpë artikulo.