1-3. A mavya ci yano asambi yaali nu kukomaanya pa kusimikila ilandwe lisuma “ku antu amu nko zyonsi”?

 YESU KLISTU wapeezile alondezi yakwe umulimo ukalamba sana. Wayapeezile isunde lya kulenga “antu amu nko zyonsi kuya alondezi.” Yaalondekwanga ukusimikila ‘ilandwe lisuma ilya Wene’ uku yantu “mu nsi yonsi kuya umboni ku antu amu nko zyonsi.”—Mate. 24:14; 28:19.

² Asambi yaatemilwe Yesu alino ni landwe lisuma. Nomba, yafwile yaazungwike umu myenzo iyati, ‘Uzye tungaomba uli ukulingana ni sunde lino Yesu watupeezile?’ Icakutandikilako, asambi yaali anono sana. Nupya, yaasambilizyanga yakuti Yesu a Mwana Leza, nomba pa nsita iiyo ala Yesu yaamukoma. Cuze naco icakuti, antu aingi yelenganyanga ukuti asambi yaali antu “atali asambilile.” (Mili. 4:13) Yasimapepo ya ciYuda yene yaasambiliile vyakwe usimapepo uku masukulu ya mipepele, nomba asambi yene foo. Nupya vino yaasimikilanga vituuvwananga ni ntambi zya ciYuda zino yasimapepo yaasambiliizye antu pa myaka iingi. Vino asambi yataacindikwe  umu Izlaeli, limwi cayataliile sana ukwelenganya ukuti kungaya umwi aanguvwa, pa yantu yano yaasimikilangako amu Uteeko wamaka sana uwa ciLoma.

³ Yesu wacelwile asambi yakwe ukuti yaali nu kupatwa nu kuti yaali nu kuzunyiwa nupya yamwi pali aliyo yaali nu kukomwa. (Luka 21:16, 17) Ya cuza yao na yalupwa yao yali nu kuyasenuka. Nupya, antu yamwi aali nu kuitaka ukuti aasambi yakwe Klistu yaali nu kulasambilizya ivya ufi. Asambi yaali nu kulasimikila umu vifulo umwali upondo nu lukakala. (Mate. 24:10-12) Yaali nu kusimikila uli “kufika na kuno insi yapela”? (Mili. 1:8) Cifwile capezizye sana asambi amano pali vino yaali nu kuomba umulimo uu apa nsita iitale.

4. Uzye ivyani ivyafumile umu mulimo wa kusimikila?

⁴ Nanti icakuti asambi yaamanyile ukuti umulimo utaali nu kuya uwangupale, yuvwiliile isunde lyakwe Yesu nu kusimikila umu Yelusalemu, umu Samaliya, alino nu mu mpanga zyuze. Lino papisile imyaka umupiipi na 30, asambi ala yaapita umu vifulo ivingi sana icakuti umutumwa Paulo walanzile nu kuti ilandwe lisuma “lyakosozilwe ku antu yonsi pano nsi.” Nupya antu amunko izipusane-pusane iizile yaya asambi. (Kolo. 1:6, 23) Wakwe vino cali lino Paulo wayile asimikila pa cilila ca kupulo, kateeka wa ciLoma, kulikuti umulasi, wizile aya umusambi ‘pano wazungwike cuze pa vintu vino yasambilizyanga vyakwe Yeova.’—Welengini Milimo 13:6-12.

5. (a) I vyani vino Yesu walavile asambi yakwe? (b) Uzye ibuku lya malyasi yampiti lyalondolwile vyani pa nsita ya atumwa?

⁵ Asambi yaamanyile ukuti yataali nu kukwanisya ukusimikila umu nsi yonsi uku maka yao. Nomba yaamanyile nu kuti Yesu wayalavile ukutwalilila ukuya nayo nu kuti umupasi wamuzilo wali nu kuyazwa. (Mate. 28:20) Navyuze ivyacitikanga pa nsita iiya vifwile vyavwile sana asambi. Ibuku limwi ilya malyasi yampiti (Evangelism in the Early Church) lyalondolwile ukuti, “insita ya atumwa yaali insita isuma sana iyakutandika umulimo wakusimikila, nupya umukuya kwa nsita Aina Klistu izile iyamanya ukuti Leza wayapekanyizizye inzila.”

6. I vyani vino tuli nu kusambilila (a) umwilyasi lii? (b) umwilyasi ililondeliilepo?

⁶ Uzye Yeova wasenwile ivyacitikanga umu nsi pakuti Aina Klistu yaomba ningo umulimo wakusimikila? Baibo itaalandapo. Nomba twamanya ukuti Yeova walondanga antu yakwe yakosoola ilandwe lisuma, alino nu kuti Satana wafizilwe ukulesya umulimo wakusimikila. Umwilyasi lii, tumasambilila pali vimwi-vimwi ivyalenzile ukuti umulimo wakusimikila wangupale umu nsita ya atumwa. Umwilyasi lilondeliilepo, tuli nu kusambilila pali vimwi ivyatwazwa ndakai ukukosola ilandwe lisuma umu nsi yonsi.

7. Uzye umutende wa ciLoma wali i cani, nupya u mulandu ci uno insita ii yaiyeliile?

⁷ Umu nsita ya atumwa, pa nsita ino kwali umutende umu Uteeko wa ciLoma, calenzile ukuti asambi yaakosola ukwaula intazi. Iciputulwa ca nsita kwene iiya yacamanga yakuti Umutende wa ciLoma (nanti Pax Romana umu lulimi lwa ciLatini). Pa nsita iiya, uteeko wa ciLoma utazumilizyanga nanti panono ucipondoka. Ukuya kwene inkondo zimwi zyacitikanga, wakwe vino Yesu wasoowile ukuti avino cilaya. (Mate. 24:6) Aina Loma yononyile Yelusalemu umu mwaka wakwe 70 C.E., nupya yaalwanga inkondo nazyuze izinono umu piipi ni mipaka ya uteeko wao. Nomba umu ncende izingi zino uteeko wa ciLoma wateekanga mwali umutende, nupya citatalilanga asambi ukuya uku ncende zizyo nu kukosola. Iciputulwa ca nsita kwene ii iya mutende caliko pa myaka umupiipi na 200. Ibuku limwi likati umu wikalo wa yantu,  kutaatala kwaya insita itali ndi ii iyamutende lino antu aingi wakwe cimwi yaipakizyanga.

8. Uzye umutende wa mu mpanga ya Loma wavwilizye uli Aina Klistu?

⁸ Lino papisile apiipi ni myaka 300 ala Klistu waloleka, umuntu umwi uwali umusambilile sana (Origen) walemvile vimwi apa nsita kwene ii iyamutende uwali umu mpanga ya Loma. Pa mulandu wakuti aina Loma yateekanga impanga izingi, asambi yasimikilanga umu mpanga zyonsi zizyo. Antu yataalwanga inkondo kuti yacingilile impanga yao, lelo ikalanga umutende umu mizi yao. Fwandi kalemba wiyo (Origen) welenginye ukuti, antu aingi yaakweti isyuko lya kuuvwa kuno asambi yaasimikilanga pa kutemwa nu mutende. Nanti i cakuti asambi yaazunyiwanga, yaomvizye insita ya mutende ukufika pano yangapezya nu kusimikila ilandwe lisuma konsi.—Welengini Loma 12:18-21.

9, 10. I vyani vimwi ivyalenzile ukuti imipitile iye iyangupale uku yasambi?

⁹ Aina Loma yaakuzile imiseo ukucila pa ma kilomita 80,000, fwandi umupiipi ni mpanga zyonsi izyateekwanga nu uteeko wa ciLoma zyali ni miseo isuma sana. Aasilika aali umu vita vya ciLoma ivya maka cuze yaayanga zuwa-zuwa konsi kuno impanga yao yaatekanga ukupita pa miseo ukuya-cingilila impanga yao, nu kulesya ateekwa ukucita ivingonoona umutende. Aina Klistu yaomvyanga imiseo kwene iiyo ukupita umu miteengo, umu lwanga, na papela ya myamba pakuti yakasimikile uku ncende izingi.

¹⁰ Imipitile yuze ino aina Loma yaomvyanga ukucila pa miseo, u kupita ukuomvya uwato. Yaomvyanga amato ukupita umu nguzi nu mu mifolo ino iimbanga iyakupitamo amato, nanti pali viyemba ukuya uku vituntu ivipusane-pusane umu ncende ino impanga yao yaateekanga. Aina Loma yaomvyanga inzila ukucila pali 900 izya pali yemba. Fwandi Aina Klistu nayo yaomvyanga uwato ukuya uku ncende izipusane-pusane. Yataalondekwanga ukusenda ivitupa, wakwe ya pasipoti, pakwingila umu mpanga zipusane-pusane. Nupya, ivipondo vitaavuzile pa miseo pano antu yaamanyile ukuti aina Loma yaacuzyanga sana ivipondo ndi yavilema. Nupya vino kwali asilika aomvyanga amato, antu yatatiinanga ukuti yamwi yangayazanza lino yali umu mato. Nanti icakuti Baibo ikati Paulo waomvyanga mato aononekanga pa manzi insita zimwi nu kuti wali umu uzanzo pa manzi pa nsita zyuze, Baibo itaalandapo ukuti ivipondo vyatazile ivimuzanzapo lino wali pa lwendo umu wato. Fwandi kutaali intazi ukupita pa museo nanti ukuomvya uwato.—2 Kol. 11:25, 26.

11. U mulandu ci uno asambi yaomvezyanga ululimi lwa ciGliki?

¹¹ Impanga izingi izyateekwanga na ina Loma zyacimviwepo kuli kateeka wa ciGliki Alekizanda Mukalamba imyaka ya kucisila ala zitatala zyatandika ukuteekwa na ina Loma. Fwandi antu aikalanga umu mpanga zizyo yaasambiliile ukulanda ululimi lwa ciGliki luno yaamanga yakuti ciGliki ca ciKoini. Icafumilemo i cakuti, asambi yaasimikilanga antu yaayo umu lulimi kwene luulo. Nupya yaayaneenanga na mazwi ya mumalembelo ya ciYebulai pano ala malembelo yaayo yasenulwa nu mu ciGliki. Antu aingi yaamanyile amalembelo kwene yaayo aasenwilwe, yano yaamanga yakuti Seputuwaginti, aasenwilwe na aYuda aikalanga uku Eguputo. Ya kalemba yakwe Baibo nayo yaomvizye iciGliki ukulemba amabuku yamwi aaya muli Baibo. IciGliki cakweti amazwi aingi aakuomvya pa kulemba, fwandi lwali ululimi ulusuma ulwa kuomvya pa kulondolola icumi icaya muli Baibo icizike. Nupya iciGliki calenzile kuti Aina  Klistu aali umu vilongano ivipusane-pusane yaalanzyanya nu kuya alemenkane.

12. (a) Uzye kodekisi i cani, nupya u mulandu ci uno kodekisi ataataliile ukuomvya ukucila ulupapulo lwa kupoomba? (b) A lilaci lino Aina Klistu aingi yaatandike ukuomvya mabuku?

¹² I vyani vino Aina Klistu yakutandikilako yaomvyanga pa kusambilizya Baibo? Pakutandika, yaomvyanga impapulo zya kupoomba. Nomba citangupiile ukuomvya impapulo zizyo. Lyonsi pa kuti Aina Klistu yazane amalembelo, yaapombololanga impapulo zizyo nu kuzipoomba nupya ndi yata ukuziomvya. Ilingi, impapulo zya kupoomba zyakwatanga ivilembo uku mbali yonga sile. Pa nsita imwi ilandwe lyakwe Mateo lyali u lupapulo longa sile ulupoombwe. Lyene, antu izile iyatandika ukuomvya ulupapulo luno yaamanga yakuti kodekisi, lupapulo luulo lwali ali buku lyakutandikilako ukupangwa. Cangupile kuli yakawelenga ukusapatula amapepala nu kuzana zuwa-zuwa amalembelo. Aasambilila ilyasi lyampiti yakaati Aina Klistu yaatandike ukuomvya amabuku kwene yaa ukwaula ukusumba ni nsita nu kuti pa cisila ca mwaka wakwe 100, aingi yaomvyanga amabuku.

13, 14. (a) U munzila ci muno Paulo waomvyanga insambu zyakwe izyakuya umwina Loma? (b) Uzye amasunde ya ina Loma yaavwilizye uli Aina Klistu?

¹³ Amasunde ya ina Loma yaavwilizye sana Aina Klistu yakutandikilako. Paulo wali umwina Loma, nupya wacingililwanga na masunde ya ina Loma ndi ali pa lwendo. Aasilika aina Loma yalemile Paulo umu Yelusalemu nupya yaalondanga ukumucapa, wayanenyile ukuti wali umwina Loma. Wacinkwileko musika mukalamba ukuti umwina Loma ataalinzile ukucapwa ukwaula umulandu. Acino “asilika apalime kuti yatandike kuma Paulo nu kumuuzya mauzyo yaafumilepo. Lyene musika mukalamba auvwa intete pa kumanya vino Paulo umwina Loma, nu kuti watanyepa Paulo mu minyololo.”—Mili. 22:25-29.

¹⁴ Vino Paulo wali u mwina Loma calenzile ukuti acingililwe lino wali umu Filipi. (Mili. 16:35-40) Nupya lino iumba lya yantu ilisoke cuze lyalondanga ukuzanza Aina Klistu umu musumba wa Efeso, umuomvi wa mu uteeko wateekizye iumba lilyo lino wayacelwile ukuti ukucita vivyo kwali u kutama isunde lya ina Loma. (Mili. 19:35-41) Pa nsita yuze, lino Paulo wali umu musumba wa Kesaliya, Paulo waleenzile ukuti aomvye insambu zino wakweti pakuti akalolekele kuli Kesa kateeka wa ina Loma. Lino yamutwazile kuuku, Paulo wasimikiile ilandwe lisuma.  (Mili. 25:8-12) Fwandi Aina Klistu yaomvizye amasunde ya ina Loma ‘ukucingililila’ insambu zyao izya kusimikila ilandwe lisuma.—Filipi 1:7.

15. Uzye aYuda aingi ikalanga kwi umu nsita ya atumwa?

¹⁵ Kuli na cuze cino nalimwi cavwilizye Aina Klistu yakutandikilako ukusimikila umu nsi yonsi. Pa nsita iiya, aYuda iikalanga umu mpanga izingi, asi sile umu mpanga ya Izlaeli. U mulandu ci? Imyaka ingi ukucisila, aYuda yasenzilwe uzya uku ina Asilya, nupya lino papisile imyaka, yauze yasenzilwe uku Babiloni. Lino aina Pelesi yacimvizye Babiloni, kwali aYuda aingi wakwe cimwi aikalanga umu uteeko wa Pelesi. (Esita 9:30) Pa nsita ino Yesu wali pano nsi, kwali aYuda aikalanga umu mpanga izyateekwanga na ina Loma, wakwe impanga ya Asia Minor, ku Eguputo, ku Greece, ku Mesopotamia, nu ku North Africa. Yakaati pa yantu 60 milyoni yonsi aikalanga umu mpanga zino uteeko wa ina Loma wateekanga, antu ukucila pali 4 milyoni yaali aa Yuda. Nanti icakuti yasalangine umu vifulo ivipusane-pusane, aYuda yaatwaliliile ni mipepele yao.—Mate. 23:15.

16, 17. (a) Uzye vino umu mpanga izingi mwali aYuda, cavwilizye uli antu aataali aYuda? (b) Uzye Aina Klistu yaalondelanga uli vino aYuda yaacitanga?

¹⁶ Pa mulandu wakuti kwali aYuda aingi umu mpanga izingi, antu aingi aataali aYuda yamanyile Amalembelo ya ciYebulai nupya yaasambiliile vino aYuda yaazumiilemo. Yaasambiliile ukuti kwaya sile Leza wenga uwa cumi nu kuti yaayo aakamuombela yalinzile ukuvwila amasunde yakwe. Yaasambiliile ukuti Amalembelo ya ciYebulai yaafumile kuli Leza nupya mwali amausoowelo aingi aalandanga pali Mesiya. (Luka 24:44) Fwandi lino Aina Klistu yaasimikilanga ilandwe lisuma, aYuda pamwi na yaayo aataali aYuda ala yaamanya mpiti vimwi pali vino Aina Klistu yasimikilanga. Paulo walondanga ukuzana antu alondanga ukuvwa ilandwe lisuma. Paulo ilingi wayanga umu mang’anda ya mapepo, muno aYuda yapepelanga, nupya waomvyanga Amalembelo pa kulanzyanya nayo.—Welengini Milimo 17:1, 2.

¹⁷ Ilingi aYuda yakomaananga umu kupepa, umu mang’anda yakupepelamo nanti pa nzi sile. Iimbanga inyimbo, yaapepanga kuli Leza, nupya yaalanzyanyanga amalembelo. Aina Klistu nayo avino yaacitanga, na ndakai kwene avino umu vilongano vya Ina Klistu caaya.

18, 19. (a) Uzye mungalandapo uli pali vino vyacitikanga umu nsita ya atumwa? (b) Uzye ilyasi lii lyaamulenga ukuti mwauvwa uli pali Yeova?

¹⁸ Insita ya atumwa yaali iyiyele. Umu mpanga zyonsi zino aina Loma yaateekanga mwali umutende, antu aingi yaavwanganga ululimi ululilumwi, nupya amasunde yaacingililanga antu. Imipitile yaali iyangupale, nupya antu aingi umu mpanga izingi yaamanyile aYuda nupya yaamanyile Amalembelo ya ciYebulai. Ivintu vii vyonsi vyavwilizye sana Aina Klistu ukutwalilila ukuomba umulimo uno Leza wayapiile.

¹⁹ Lino kwasiile apiipi ni myaka 400 ukuti Yesu aize pano nsi, kasambilizya wa mano ya untuze umwina Gliki uwizina lyakuti Pulato, walemvile ukuti, caali icitale sana ukuti antu yamanye Kaumba nupya citaali nu kucitika ukuti yaneene antu yonsi umu nsi pali Leza. Nomba Yesu walanzile ati: “Cino umuntu atangacita, Leza wene angacita.” (Luka 18:27) Ukwaula nu kutwisika, umulimo wakusimikila wacitika pa mulandu nu kwazwa kwakwe Yeova. Akaalonda “antu amu nko zyonsi” yuvwe ilandwe lisuma nu kumumanya. (Mate. 28:19) Umwilyasi lilondeliilepo tulasambilila pali vino ilandwe lisuma likusimikilwa umu nsi yonsi ndakai.