1-3. O ā luʻi na fesagaʻia e soo o Iesu a o talaʻia atu le tala lelei i “atunuu uma”?

E LĒ laʻitiiti le galuega sa tuuina atu e Iesu i ona soo. Sa ia faatonuina i latou: “Ia outou ō atu e fai tagata o nuu uma lava ma soo.” A o latou faia lenei galuega, e tatau ona “talaʻiina atu lenei tala lelei o le malo i le lalolagi atoa e fai ma molimau i atunuu uma.”​—Mata. 24:14; 28:19.

² Sa alolofa soo o Iesu iā te ia ma naunau i le tala lelei. Ae atonu na latou taumānatu, pe e faapefea ona latou faataunuuina lenei galuega telē. E toʻaitiiti i latou, ma ua fasiotia foʻi Iesu lea sa latou folafolaina atu o le Alo o le Atua. Sa vaai foʻi tagata i ona soo o ni ē “e leʻi lava ni aʻoaʻoga ma e faatauvaa.” (Galu. 4:13) Sa latou folafolaina atu foʻi se feʻau sa feteenaʻi ma aʻoaʻoga a taʻitaʻi lotu, lea sa aʻoaʻoina i tū ma aganuu mai anamua. E leʻi lauiloa foʻi soo o Iesu i lo latou lava atunuu. Ae na faatauvaa le atunuu o Isaraelu pe a faatusatusa atu i le emepaea malosi o Roma.

 ³ Na lapataʻia foʻi e Iesu ona soo o le a inosia ma sauāina i latou, ma e iai nisi o le a fasiotia. (Luka 21:16, 17) O le a latou feagai ma ē taufaalata, o perofeta pepelo, ma le faateteleina o le amioleaga. (Mata. 24:10-12) E tusa foʻi pe e talileleia la latou feʻau, ae atonu na latou taumānatu pe e mafai ona oo atu lenei feʻau i “tuluʻiga uma o le lalolagi.” (Galu. 1:8) Sa matuā faigatā na luʻi.

4. Na faapeʻī le taulau manuia o le talaʻiga a le ʻausoo i le uluaʻi senituri?

⁴ Po o ā lava mea sa mamafa i mafaufau o le ʻausoo, ae sa latou maelega e folafola le tala lelei i Ierusalema, Samaria ma isi vaega o le lalolagi. E ui i faafitauli na fesagaʻia e le ʻausoo, ae i totonu o le 30 tausaga, na “talaʻiina atu [le tala lelei] i foafoaga uma i lalo o le lagi” ma ʻfua mai ma faateleina i le lalolagi uma.’ (Kolo. 1:6, 23) O se faaaʻoaʻoga, na mafai e le sui konesula o Sekio Paulo ona ʻtalitonu ma ofo i aʻoaʻoga a Ieova,’ ona o le lauga ma mea na faia e Paulo i le motu o Kuperu.​—Faitau le Galuega 13:6-12.

5. (a) O le ā le faamautinoaga na avatu e Iesu i ona soo? (e) O le ā na taʻua i se tasi o tusi e faatatau i le uluaʻi senituri?

⁵ Na iloa e soo o Iesu e lē mafai ona faia la latou galuega i so latou lava malosi. Na fetalai Iesu o le a ia faatasi ma i latou, ma o le a fesoasoani mai le agaga paia. (Mata. 28:20) I nisi taimi, o tulaga sa iai i le lalolagi i lenā vaitaimi na mafai ona fesoasoani i le galuega talaʻi o le Malo. Na taʻua i se tasi o tusi: “E leai se isi vaitaimi i le talafaasolopito o le lalolagi, na sili atu ona talafeagai mo le oo mai o le faa-Kerisiano, nai lo o le uluaʻi senituri T.A. . . . E oo ane i le senituri lona lua . . . ua amata ona fefinauaʻi Kerisiano e faapea, o le finagalo o le Atua na mafai ai ona taliaina le faa-Kerisiano.”​—Evangelism in the Early Church.

6. O le ā o le a iloiloina (a) i lenei mataupu? (e) i le mataupu o loo sosoo mai?

⁶ E lē o taʻua i le Tusi Paia auala uma na fesoasoani mai ai le Atua e faalautele atu le galuega talaʻi i le uluaʻi senituri. Peitaʻi, o le manatu autū lenei: E finagalo le Atua e folafola atu le tala lelei, peitaʻi e tetee i ai Satani. I lenei mataupu, o le a iloiloina ai nisi o vala na sili ai ona faigofie le faataunuuina o le galuega talaʻi i le uluaʻi senituri nai lo o se isi lava taimi. Ae i le mataupu o loo sosoo mai, o le a iloiloina ai mea ua tutupu i aso nei, ua fesoasoani e folafola atu ai le tala lelei i tuluʻiga o le lalolagi.

7. O le ā le Pax Romana, ma aiseā e mataʻina ai lenā vaitaimi?

⁷ E iai nisi o auala na maua ai e Kerisiano i le uluaʻi senituri aogā mai i pulega a Roma. O se faaaʻoaʻoga, o le Pax Romana, po o le filemu o Roma. Sa mautū tulaga o mea i vaipanoa uma sa pulea e le Emepaea o Roma, e ui lava na iai taimi sa iai “taua ma tala o taua” e pei ona valoia e Iesu. (Mata. 24:6) Na faaumatia e Roma Ierusalema i le 70 T.A., ma na iai foʻi ni nai fetauaʻiga i tuaoi o le emepaea. Peitaʻi, sa filemu le tele o vaipanoa o le emepaea, ma na faigofie ai ona femalagaaʻi ma talaʻi le ʻausoo. Sa iai lenā filemu i le pe ā ma le 200 tausaga. Na taʻua i se tasi tusi, e  leai se isi vaitaimi i le talafaasolopito, na umi ai faapena le filemu ma aafia ai le toʻatele o tagata.

8. Na faapefea ona maua e uluaʻi Kerisiano aogā ona o le filemu o lenā vaitaimi?

⁸ I le pe ā ma le 300 tausaga talu ona mavae le maliu o Iesu, na tusi ai le faitofā o Origen e faatatau i lenā vaitaimi o le filemu. Na ia faapea mai o le puleaina e Roma o le tele o atunuu, na faigofie ai ona talaʻi atu le ʻausoo i na vaipanoa. E leʻi tau tagata e puipuia o latou atunuu, ae na latou nonofo lava ma le filemu. O lea na manatu ai Origen, o le māfuaaga lea na maua ai e le toʻatele le avanoa e faalogo ai a o talaʻi atu le ʻausoo e faatatau i le alofa ma le filemu. E ui sa sauāina le ʻausoo, ae na latou faaaogā lelei lenā vaitaimi o le filemu e talaʻi atu ai le tala lelei i so o se vaipanoa.​—Faitau le Roma 12:18-21.

9, 10. Aiseā na faigofie ai ona faimalaga Kerisiano i le emepaea o Roma?

⁹ Sa faaaogā tatau e Kerisiano le lelei o auala tetele a Roma. Sa malosi ma maopoopo le vaegaʻau a Roma ina ia pulea ma saogalemu ai ona tagatānuu. O lea, ina ia vave ona fegasoloaʻi fitafita, sa manaʻomia ni auala lelei, ma sa lelei tomai o Roma i le fausiaina o nei auala. Sa fausia e inisinia a Roma auala e silia i le 50,000 maila (80,000 km) le mamao e fesootaʻi ai i so o se vaipanoa. Sa ui atu auala i vaomatua, toafa ma luga o atumauga.

¹⁰ E lē gata i lea, sa faaaogā lelei foʻi e Roma le pe ā ma le 17,000 maila (27,000 km) o vaitafe ma alāvai tetele. Sa faimalaga vaa a Roma i le pe ā ma le 900 alāvaa lea e fesootaʻi atu i le tele o uafu. O lea, sa mafai ona femalagaaʻi Kerisiano i so o se vaipanoa o le emepaea o Roma. Sa iai toʻatugā, peitaʻi sa mafai ona faimalaga Paulo ma isi i so o se vaipanoa e aunoa ma ni visa ma tusi folau. E leʻi faia foʻi ni siaki mo faigāmalaga i uafu. Sa fefefe tagata solitulafono i faasalaga a Roma, o lea sa saogalemu ai auala. Sa faapena foʻi le saogalemu o le sami, ona sa leoleoina e fuāvaa tau le sami mai i tagata faomea. E ui sa afātia nisi o faigāmalaga a Paulo, ae e lē o taʻua i le Tusi Paia se taimi na osofaʻia ai e tagata faomea sana faigāmalaga.​—2 Kori. 11:25, 26.

11. Aiseā na faaaogāina ai e soo le gagana Eleni?

¹¹ O le gagana taatele a Eleni o le Koine, sa fesoasoani i le lelei o fesootaʻiga ma le autasi o faapotopotoga Kerisiano. O le pulega a Alesana le Sili na māfua ai ona toʻatele tagata na tautatala ma malamalama i le gagana Eleni. O lea na mafai ai e tagata o le Atua ona fesootaʻi ma so o se ituaiga o tagata, ma saosaolaumea ai i le salalau atu o le tala lelei. E lē gata i lea, na faaliliu foʻi e tagata Iutaia na nonofo i Aikupito Tusitusiga Paia Eperu i le gagana Eleni. Sa masani tagata i lenei faaliliuga na taʻua o le Septuagint, ma na masani ona faaaogāina e uluaʻi soo o Keriso. Sa iloa foʻi e Kerisiano le tāua o le faaaogāina o le gagana Eleni mo tusitusiga. Sa ʻoa lenei gagana ma e lē oge upu foʻi i le faamatalaina o mataupu faaleagaga.

12. (a) O le ā le codex, ma aiseā na sili atu ai nai lo o le tusi tāʻai? (e) O anafea na faaaogāina ai e Kerisiano tusi e iai itulau?

 ¹² Na faapefea ona faaaogā e Kerisiano Tusitusiga Paia i le faiva? E leʻi faigofie le faaaogāina o tusi tāʻai ona o le auala e tatala ai, ma e masani e na o le tasi foʻi le itu e tusia ai faamatalaga. O le tusi a Mataio e mafai ona faatumulia ai le tusi tāʻai e tasi. Na sosoo ai ma le faaaogāina o tusi e iai itulau (codex), o le ituaiga tusi muamua lea na iai. Sa faigofie ona faaaogā e se tagata faitau ma faigofie foʻi ona suʻe mau. E leʻi iloa tonu le taimi na amata ai ona faaaogā e Kerisiano tusi e iai itulau. Na taʻua i se tasi o tusi: “Ua faaaogāina e Kerisiano i le senituri lona lua tusi e iai itulau, ae atonu na latou faaaogāina a o leʻi oo i le 100 T.A.”

13, 14. (a) Na faapefea ona faaaogā e Paulo lona tulaga o se tagatānuu Roma? (e) Na faapefea ona aogā tulafono a Roma i Kerisiano?

¹³ Na faaaogāina tulafono a Roma i so o se vaipanoa o le emepaea, ma na faatāuaina ai aiā tatau a tagatānuu o Roma. E iai taimi na faaaogā ai e Paulo lona tulaga o se tagatānuu o Roma. I le taimi na ia feagai ai ma sauāga i Roma, na ia fesili atu i se fitafita Roma: “Pe tusa ma le tulafono, lo outou sasaina o se tagata Roma ae e leai sana sala?” E leai. I le taimi na faailoa atu ai e Paulo o ia o se tagatānuu o Roma, ona “ō ese loa lea o tagata na tuu e suʻesuʻeina ma le sauā o ia; ma ua fefe foʻi le alii e pule i ʻau ina ua iloa o ia o se tagata Roma, ae ua ia saisaia o ia.”​—Galu. 22:25-29.

¹⁴ A o iai Paulo i Filipi, sa iai se aafiaga lelei iā te ia o lona tulaga o se tagatānuu i lalo o le tulafono a Roma. (Galu. 16:35-40) I Efeso, na taʻua e le pulenuu le tulafono a Roma ina ua māeʻa ona ia faatoʻafilemu se motu o tagata tetee. (Galu. 19:35-41) A o iai Paulo i Kaisareia, sa ia faia se talosaga apili ina ia mafai ai ona ia tū i luma o Kaisara e puipuia ona talitonuga. (Galu. 25:8-12) O lea, sa faaaogāina tulafono a Roma e ʻfaamautū faaletulafono ai le tala lelei.’​—Fili. 1:7.

15. O le ā le mamao na taapeape atu ai tagata Iutaia i le uluaʻi senituri?

¹⁵ Na iloa e Kerisiano le faigofie o la latou galuega talaʻi, ona o le taapeape solo o tagata Iutaia i le emepaea o Roma. I senituri na muamua atu, na ave faatagataotaua ai e Asuria ma Papelonia tagata Iutaia. E oo ane i le senituri lona lima T.L.M., ua nonofo tagata Iutaia i vaipanoa e 127 o le emepaea o Peresia. (Eseta 9:30) I le taimi na iai Iesu i le lalolagi, na nonofo tagata Iutaia i Aikupito ma isi vaega o Aferika i Mātū, faapea Eleni, Asia Itiiti, ma Mesopotamia. E pe ā ma le 60 miliona tagata sa iai i le emepaea o Roma, a o le silia i le 4 miliona o i latou o tagata Iutaia. Po o fea lava na malaga ma faamautū ai tagata Iutaia, sa faatino ai foʻi ma a latou tapuaʻiga.​—Mata. 23:15.

16, 17. (a) O ā aogā o le taapeape solo o tagata Iutaia i ē e lē o ni Iutaia? (e) O ā auala na faia ai tapuaʻiga a tagata Iutaia na faaaʻoaʻo i ai le ʻausoo?

¹⁶ O le taapeape solo o tagata Iutaia, na amata ai ona masani tagata e lē o ni Iutaia i Tusitusiga Eperu. Sa latou aʻoaʻoina e toʻatasi le Atua moni, ma o i latou e auauna iā te ia e ola e tusa ai ma tapulaa maualuluga tau amio. E lē gata i lea, e anoanoaʻi valoaga i Tusitusiga Eperu e faatatau i le Mesia. (Luka 24:44) Sa malamalama tagata Iutaia ma Kerisiano o Tusitusiga Eperu o Afioga faagaeeina a le Atua, lea na faigofie ai i le aposetolo o Paulo ona maua se manatu e ioe faatasi ai ma tagata lotofaamaoni. Sa fai foʻi ma masani a Paulo le ulufale atu i sunako a tagata Iutaia e fetufaaʻi ma i latou i Tusitusiga Paia.​—Faitau le Galuega 17:1, 2.

¹⁷ Sa masani ona potopoto faatasi tagata Iutaia i sunako po o se isi nofoaga e fai a latou tapuaʻiga. Na usu a latou pese, tatalo, ma iloilo Tusitusiga Paia. O auala foʻi na o loo mulimuli ai faapotopotoga Kerisiano i aso nei.

18, 19. (a) O le ā na mafai ona faataunuu ona o tulaga eseese na tutupu i le uluaʻi senituri? (e) O ā ni ou faalogona e faatatau iā Ieova ona o faamatalaga na tatou talanoaina?

¹⁸ E tele tulaga eseese na saosaolaumea i le taulau manuia o le talaʻiina o le tala lelei. O le Pax Romana po o le filemu o Roma, o le lelei o auala o femalagaaʻiga, o le gagana faavaomalo, o tulafono a Roma, ma le taapeape solo o tagata Iutaia na fesoasoani i soo o Iesu e faataunuu ai la latou galuega talaʻi mai i le Atua.

¹⁹ I le fa senituri na muamua atu, na taʻua ai i se tusi na tusia e le faifilosofia Eleni o Plato: “E lē faigofie ona iloa lē na foafoaina le vateatea, ma e tusa pe e maua o ia, e lē mafai ona tatou talanoa i tagata uma e faatatau iā te ia.” Peitaʻi, na fetalai Iesu: “O mea e lē mafaia e tagata, e mafaia ia e le Atua.” (Luka 18:27) E finagalo Lē na foafoaina le vateatea e iloa ma maua o ia e tagata. E lē gata i lea, na fetalai Iesu i ona soo: ʻIa fai tagata o nuu uma lava ma soo.’ (Mata. 28:19) O le fesoasoani a le Atua, ua mafai ai ona faataunuuina lenei galuega. I le mataupu o loo sosoo mai, o le a faailoa mai ai le auala ua faia ai lenei galuega i o tatou aso.