Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Kulumbuulwa kwa miilo bwa “bulambukishi bwa Yehowa”

Kulumbuulwa kwa miilo bwa “bulambukishi bwa Yehowa”

“Mutontshi bakuminyiine; mwanda bulambukishi bwa Yehowa bubaadi bumukume kwishimba.”​—BIK. 13:12.

1-3. Nkalakasho kinyi ifumankane nayo balondji ba Kidishitu bwa kulungula mukandu wibuwa “mu maumbo ooso”?

YESU KIDISHITU bapele balondji baaye mudimo ukata wa kukita. Bebalungwile shi: “Ndayi; mu miilo yooso nwibekashe bu balondji.” Anka bu bibabaadi na kyakukita wawa mudimo, “mukandu wibuuwa wa Bufumu [ubaadi na kya] kulungulwa pa nsenga yooso ishadiibwe, bwa kulesha bu kamonyi kwi maumbo ooso.”​—Mat. 24:14; 28:19, Kilombeeno kipya 2009.

2 Bolondji babaadi bafule Yesu na mukandu wibuwa. Anka, babaadi na kya kwiyipusha mushindo wabadi balombene kulombasha mudimo wabadi bebape. Kya kumpala, babaadi bapela. Na dingi, winyi Yesu abaabadi abalungula bantu shi nyi Mwan’Efile Mukulu, abaadi bamwipee. Na benyi balondji baaye abaadi abebamono bu ‘bantu bashi balongye mukanda, na be bu bantu booso.’ (Bik. 4:13) Kadi, babaadi na kya kulungula mukandu awitukeena na malongyesha a bakata ba bipwilo abaabadi balongye mu tulasa twa bipikwa bya kala. Mu kibalo kyaabo, tababaadi abebata na muulo nya. Bu bibaabadi na muulo upeela mu Isalele, balondji babaadi abeyipusha su mbalombene kwibateemesha kwi beena Looma.

3 Na dingi, Yesu baadi mubadiile kulungula balongi baaye shi abakebashikwa na kwibakyengesha na shi bamo abakepayibwa. (Luk. 21:16, 17) Abaadi na kya kufumankana na bantu abebadimbiila myanda, batemuki ba madimi, na kufiima kwa bubi. (Mat. 24:10-12) Sunga shi mukandu wabo abadya kwiukumiina kalolo mu ma mbalo ooso, mushindo kinyi ubaabadi balombene kwiutwala “mpaa na kufudiile nsenga”? (Bik. 1:8) Yaya nkalakasho ibaadi na kya kwibatshinyisha!

4. Beena Kidishitu ba kumpala babaapetele bipeta kinyi bibuwa mu mudimo wabo wa bulungudi?

4 Sunga myanda yooso kinyi ibaabadi na kya kufumankana nayo, balondji abaadi bepane ngofu mu kulungu kwa mukandu wibuwa kushi penda mu Yeelusaleme na mu Samariya nya, kadi mpa na mu ma mbalo ooso abaabadi abauku. Sunga byekala shi abaadi bafumankane na nkalakasho, munda mwa bipwa 30, mukandu wibuwa ubaadi “uwukishwe bipangwa byooso bi kuushi kweyilu” na ubaadi ‘aupa bikuba na kupalakana pa nsenga pooso.’ (Kol. 1:6, 23) Bu kileshesho: Pa mwanda wa bibaadi byakule Mpoolo mutumiibwa ku kyese kya Shiipre, mutontshi a mu Looma abetamina bu Segyuse Pauluse “baakuminyiine; mwanda bulambukishi bwa Yehowa bubaadi bumukume kwishimba.”​—Badika Bikitshino 13:6-12.

5. (a) Nkinyi kibaadi Yesu mulungule balondji baaye? (b) Ungi mukanda wa kala ubaadi wakule nkinyi pabitale bipwa lukama bya kumpala?

5 Balondji ba Yesu abaadi abauku shi tababaadi balombene kulombasha mudimo wa bulungudi mu’bo banabene. Yesu baadi mwibalungule shi akyebe kwikala naabo n’ashi kikudi kiselele akikebakwasha. (Mat. 28:20) Kushintuluka kwa myanda kubaadi kukwashe mu kupalakasha kwa mukandu wibuwa. Muyile abipatuula ungi mukanda wa kala, abimweneka shi bipwa lukama bya kumpala bibaadi kipungo kibuwa bukile bwa beena Kidishitu kubanga kulungula mukandu wibuwa, na shi kunyima beena Kidishitu abaadi bapushe shi Efile Mukulu baadi mwibalumbulwile eshinda.

6. Nkinyi kyatukyebe kutaluula (a) mu uno mwisambo (b) mu mwisambo aulondo?

6 Bible taakula pabitale bibaadi Efile Mukulu mukite bwashi myanda ilumbulukye mu bipwa lukama bya kumpala bwa kupalakasha kwa mukandu wibuwa. Kadi, twi balombene kushinkamisha shi: Yehowa baadi akumiina bwashi mukandu wibuwa ulungudiibwe, anka Satana tabaadi akumiina nya. Mu uno mwisambo, atukyebe kutaluula ingi myanda ibaadi ibofushe mudimo wa kulungula mukandu wibuwa mu bipwa lukama bya kumpala kukila angi mafuku ooso. Mu mwisambo aulondo, atukyebe kutaluula mushindo ukwete kwitukwasha kulumbuluka kwa myanda ya ano eetu mafuku bwa kulungula mukandu wibuwa mpa na ku nfudiilo ya nsenga.

MUSHINDO UBAADI UKWASHE BUTAALE BWA BEENA LOOMA

7. Pax Romana apushiisha kinyi, na mmwilekeene naminyi na bingi bipungo?

7 Mu ingi mishindo, butaale bwa beena Looma bubaadi bukwashe beena Kidishitu bwabadya kulungula mukandu wibuwa. Twate kileshesho kya bibaadi Pax Romana sunga butaale bwa beena Looma. Mu aa mafuku, bukunkushi bwa beena Looma bubaadi bwikashe butaale mu bantu. Nka bu bibambile Yesu, kubaadi nka “ngoshi na nkumo ya ngoshi.” (Mat. 24:6, Kilombeeno kipya 2009) Basalayi ba beena Looma abaadi babutule Yeelusaleme mu kipwa kya 70 K.Y.K., na kubaadi ngoshi ipeela ku mikalo ya nsenga yaabo. Byabya, munda mwa bipwa 200 kubanga mu mafuku a Yesu, nsenga ya Meditelanee tayibaadi na tulee nya. Ungi mukanda wa myanda ya kala awakula shi: “Kasha takwekeele kipungo kya kufukama ki bula bino, na takwabandile kwikala butaale bwibino munkatshi mwa bantu bebungi nya.”

8. Mushindo kinyi ubaadi kipungo kya butaale bwa beena Looma kikwashe beena Kishitu ba kumpala?

8 Pabaadi alesha aaye mweneno, ungi mwina teoloji a mu siekele a kasatu abetamina bu Origen bafundjile pabitale kipungo kya butaale bwa beena Looma, akula shi: Bu bibaadi Looma akunkusha maumbo ebungi, balondji abaadi balombene kulambukisha mu maumbo ooso. Mwanda bantu tababaadi abalu ngoshi bwa kukalwila maumbo aabo nya, abaadi bashale mu bibundji byabo mu butaale. Byabya Origen baadi mumone shi, pa mwanda wa byabya, bantu bebungi abaadi na mushindo wa kutemesha mukandu wa kifulo na wa butaale ubaadi nawo balondji. Sunga mbibabaadi abebakyengesha, balondji abamwene kino kipungo kya butaale bu mushindo wibuwa wa kulungula mukandu wibuwa mu ma mbalo ooso.​—Badika Beena-Looma 12:18-21.

MUSHINDO UBAADI UKWASHE MASHINDA EBUWA

9, 10. Bwakinyi bibaadi bipelepeele bwashi balongi ba Yesu batambukye nyendo mu bufumu bwa bena Looma?

9 Beena Kidishitu abaadi bafube kalolo ku bukwashi bwa mashinda a mu Looma. Bwa kukalwila na kutaluula bantu baabo, Bena Looma abaadi na biina ngoshi bibukome. Bwabadya kutambuka bukidi, bibaadi abitungu mashinda ebuwa, na beena Looma abaadi na ngobesha ya kwiakita. Bantu abauku kwibaka ba mu Looma abaadi balumbuule mashinda e bula bukile pa bilometre 80 000 abaadi aalungu bipindji byabo bya nsenga. Mashinda abaadi aakidila mu mitamba, aasambuka tubaaka, na kukaamina myengye.

10 Kukaasha mashinda aabo, beena Looma abaadi na mushindo wa kutambuka dingi bilometre bifikye ku 27 000 mu mashuwa a mema. Mashuwa a bena Looma abaadi aatambuka mu mashinda afikye ku 900 a mu mema akata abaadi na byeese nkama na nkama. Bena Kidishitu abaadi na mushindo wa kutambuka mu nsenga yooso ya bena Looma. Nkalakasho ibaadi kwanka, kadi Mpoolo mutumibwa na bangi abaadi balombeene kutambuka mwiumbo dyooso dishima kushii mukanda w’eshinda na viza. Takubaadi kutaluula bantu abatwele sunga abatuuku nya. Bu bibaadi bantomboshi abatshiinyi kunyokiibwa na miiya ya beena Looma, bantu abaadi abatambuka mu bulungantu. Sunga muntu atambukila mu mashuwa baadi nka mu bulungantu mwanda mu mashinda a mema a mu Looma tamubaadi bantu bebubi nya. Sunga Mpoolo baadi mupone na bwato misusa ibungi na bibaadi masaku mu mema, Bible talesha mbalo su ngimune shi Mpoolo abamukalakeeshe kwi ba ngifi.​—2 Kod. 11:25, 26.

MUSHINDO UBAADI UKWASHE LUDIMI

Kufuba na ma codex kubaadi kukwashe bwa kupeta maverse bipelepele (Tala paragrafe 12)

11. Bwakinyi balongi ba Yesu abaadi abafubu na kina Greke?

11 Koine, sunga kiina Greke kya bantu booso kibaadi kikwashe bwa kwipusheena kalolo na kutwesha buumune mu tukongye twa bena Kidishitu. Pamwanda wa kumunana kwa Aleksandre mukulu, bantu bebungi ababangile kwakula na kupusha kina Greke. Byabya, bafubi b’Efile Mukulu abaadi na mushindo wa kwisamba na bantu booso, na bino bibaadi bikwashe bwa kupalakasha mukandu wibuwa. Na dingi, bena Yuuda abaadi bashale mu Ejiipitu abaadi baalule bifundwe bya kina Ebreeyi mu kina Greke. Bantu bebungi abaadi beubidisheene na Bible a Septante, balondji ba Yesu ba kumpala abaadi abatemuna bishima bya mwanka. Na bena Kidishitu babamwene dingi shi kina Greke kibaadi buwa mu nfundilo aabo. Kibaadi na bishima bibungi na myaku ibungi ibaabadi balombeene kufuba nayo bwa kupatuula myanda ya mu kikudi.

12. (a) Codex nkinyi, na bwakinyi bibaadi bipelepele kufuba naye pe kufuba na mufungofungo? (b) Bena Kidishitu bababangile kufuba ngofu na codex mafuku kinyi?

12 Mushindo kinyi ubaadi ulombeene bena Kidishitu kufuba na Bifundwe mu mudimo wabo? Mifungofungo ibaadi bukata na bushito bukile, mwanda ibaadi ayitungu kufunga na kufunguula, na babaadi abafundu myanda nka lupese lumune lwa musokya. Penda Evanjile a Mateo baadi mulombeene kuula mufungofungo ushima. Kadi kunyima kubatuukile ma codex​—mushindo ubaadi mikanda ya kala. Abaadi masaki a mikanda abungye kumune. Muntu abadika baadi na mushindo wa kubuula codex na kupeta verse kushii lukalakasho. Byabya tatuuku kalolo mafuku ababangile bena Kidishitu kufuba na ma codex nya. Ungi mukanda awamba shi: “kufuba kwa bena Kidishitu na ma codex nkupalakane lubilo lukile mu siekele a kabidi na bino mbibangye kunyima kwa kipwa kya 100.”

MUSHINDO UBAADI UKWASHE MIYA YA BENA LOOMA

13, 14. (a) Mpoolo baadi mufube na matalwa aye a bu mwina Looma naminyi? (b) Mushido kinyi ubaadi miiya ya bena Looma ikwashe bena Kidishitu?

13 Miiya ya bena Looma ibaadi na bukome mu nsenga yabo yooso ishima, na ibaadi ayipa mwina eumbo matalwa na kumukalwila. Mpoolo baadi mufube na matalwa a bu mwan’eumbo misusa ibungi. Pabaabadi bamukyengyeshe mu Yeelusaleme, mutumibwa bayipwishe mukata a bena Looma shi: “Mwina-Looma, shii sunga musambishwe, nwi na matalwa a kumukupisha mfimbo su?” Ooo. Nsaa ibebalungwile Mpoolo shi nyi mwina Looma a butandwa, “baaba batababaadi pa kumupombesha nkumuleka nka paapa; mukata a basalaayi baadi mukwatshiibwe na moo, pa kusokola shi [Mpoolo] mmwina Looma abaadi mulame mwanyiibwe nkano.”​—Bik. 22:25-29.

14 Mpoolo baadi mutukye mu lukano mu Fidipe mwanda baadi na matalwa a bu mwina Looma. (Bik. 16:35-40) Na dingi pababakyebele kukyengyesha bangi bena Kidishitu kwi kisaka kya bantu kibaadi na nsungu mu Efeeze, mukata a guvernema baadi mwitule nsungu ya baaba bantu pa kwibadimusha shi bakwete kwipaa miiya ya bena Looma. (Bik. 19:35-41) Pabaadi ku Kezaree, Mpoolo baadi mufube na matalwa aye a bu mwan’eumbo bwa kwakwila lukumiino lwaye kumpala kwa Keezare. (Bik. 25:8-12) Byabya, miiya ya bena Looma ibaadi ikwashe bwa “kukalwila na kupalakasha kwa mukandu wibuwa.”​—Fid. 1:7.

BUKWASHI BWA KUPALAKANA KWA BENA YUUDA

15. Mushindo kinyi ubaadi upalakane bena Yuuda ba mu bipwa lukama bya kumpala?

15 Mu ungi mushindo, bena Kidishitu babamwene shi mudimo wabo ubabofula mwanda bena Yuuda bebungi babaadi bapalakane mu nsenga yooso ya bena Looma. Bipwa nkama kumpala, bena Asiriya na bena Babilone babaadi bakwate bena Yuuda mu bupika mu maumbo aabo. Kumbangilo kwa siekele a Katano eb.Y.K., kubaadi bena Yuuda bapalakane mu bipindji bya nsenga 127 bya bufumu bwa bena Perse. (Est. 9:30) Pabaadi Yesu pa nsenga, kubaadi bena Yuuda bashaale mu Ejiipitu na mu angi maumbo a ku Afrique a kunundu bu mu Grece, mu Asie Mineure, na mu Mesopotamie. Babaadi bapwandikishe shi mu bantu 60 000 000 babaadi mu bufumu bwa bena Looma, muntu 1 mu bantu 14 baadi mwina Yuuda. Mbalo yooso ibaadi ayende bena Yuuda, babaadi abatwala kipwilo kyabo.​—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Kupalakana kwa beena Yuuda kubaadi kukwashe bantu bashi beena Yuuda mu kipaso kinyi? (b) Beena Kidishitu bakwete kulonda kileshesho kya beena Yuuda mu mushindo kinyi?

16 Bu bibaadi bena Yuuda bapalakane mu bibundji bibungi, bantu bashi bena Yuuda babaadi beubidisheene na Bifundwe bya kina Ebreeyi. Babaadi balongye shi kwi nka penda Efile Mukulu umune a binyibinyi na shi baaba abamufubila abitungu balonde miiya yaye ya kululama. Na dingi, mu Bifundwe bya kina Ebreeyi mubaadi matemuki ebungi atale Masiya. (Luk. 24:44) Bena Yuuda na bena Kidishitu booso abaadi bashingule shi Bifundwe bya kina Ebreeyi nyi Eyi dy’ Efile Mukulu difundibwe ku bukome bwa kikudi ki selele, dibaadi dikwashe Mpoolo bwa kukimba bya kwipusheena na baaba babaadi na mashimba atadiile mu kululama. Mu kwipusheena na byabya, mutumibwa baadi na kipikwa kya kutwela mu bitumbwilo bya bena Yuuda na kunangusheena nabo mu Bifundwe.​—Badika Bikitshiino 17:1, 2.

17 Bena Yuuda babaadi balekye kileshesho kibuwa bwa lulangwilo. Babaadi na kyubishi kya kwibunga mu bitumbwilo sunga pa mbalo ya kwibungila i patooka. Babaadi abayimbi misambo, abeele nteko na kwisambila pabitale Bifundwe. Ino myanda nyi yabakwete kulonda kwi tukongye twa beena Kidishitu lelo uno.

MBIKITSHIKYE KU BUKWASHI BWA YEHOWA

18, 19. (a) Myanda ibaadi ikitshikye mu siekele a kumpala ibaadi ikwashe ku kinyi? (b) Uno mwisambo ubatulongo ubakutakula bwa kupusha naminyi pabitale Yehowa?

18 Byabya myanda ibaadi ikitshikye mu bipwa lukama bya kumpala ibaadi ikwashe bwa kupalakasha mukandu wibuwa. Pax Romana, mashinda ebuwa, ludimi lwabakula kwi bantu bebungi, miiya ya bena Looma, na kupalakana kwa bena Yuuda bibaadi bikwashe balongi ba Yesu bwa kulombasha mudimo ubaadi wibape Efile Mukulu wa kulungula mukandu wibuwa.

19 Siekele inanka eb.Y. K., ungi mutu sha binangu a mu Greke abetanyina bu Platon bafundile bino mu umune wa ku mikanda yaye: “Bibukopo bwa shi bantu bafikye mu kuuka mupangi na bibukopo bwashi bantu belungusheene pabitale Efile Mukulu mu nsenga.” Anka, Yesu bambile shi: “kyakya kii bukopo kwi bantu, nkibofule kwi Efile Mukulu.” (Luk. 18:27) Mupangi a eyilu na nsenga akumina shi bantu bamutundule na bafikye mu kumuuka kalolo. Na dingi, Yesu balungwile balondji baaye shi: “Mu miilo yooso nwibekashe [bantu] bu balondji.” (Mat. 28:19) Na kukidila ku Bukwashi bwa Yehowa Efile Mukulu, mbibofule bwa kulombasha uno mudimo. Mu mwisambo aulondo atukamono mushindo ukwete kukitshibwa uno mudimo mu ano eetu mafuku.