1—3. Исаның шәгиртлери нәхили кынчылыклара дучар болды?

ИСА МЕСИХ шәгиртлерине ваҗып юмуш табшырды. Ол: «Гидиң-де, бүтин миллетлери шәгирт эдиң» дийди. Олар бу иши ыхласлы ерине етирдилер. Шейлеликде, «Патышалык барадакы бу Хош Хабар хемме миллетлере гүвәлик хөкмүнде дүнйәниң әхли еринде вагыз эдилмелиди» (Мат. 24:14; 28:19).

² Хава, шәгиртлер Исаны ве Патышалык барада вагыз этмеги говы гөрйәрдилер. Эмма олар бүтин ер йүзүнде хош хабары яйратмага яйданярдылар. Себәби шәгиртлер азды ве «окувсыз, гарамаяк адамларды» (Рес. иш. 4:13). Үстесине-де, Худайың Оглы дийип вагыз эдилйән Иса Месих өлүме хөкүм эдилди. Оларың айдян хабары абрайлы дини ёлбашчыларың таглыматларына ве дәп-дессурларына гаршы гелйәрди. Хатда догдук меканындакы адамлар хем олары сыламаярдылар. Онсоңам, Рим империясының  янында ысрайыл халкы өрән эҗиз гелйәрди.

³ Иса шәгиртлерине адамларың йигренҗекдигини, ызарлаҗакдыгыны, хатда кәбириниң өлүме хөкүм эдилҗекдигини айдыпды (Лука 21:16, 17). Олар имандан дәненлере, ялан пыгамберлере ве дүнйәниң эрбет тәсирине гаршы дурмалыдылар (Мат. 24:10—12). Онда шәгиртлер «ериң тә соңуна ченли» нәдип вагыз этмели? (Рес. иш. 1:8). Бу олара баша бармаҗак иш ялы болуп гөрнендир.

4. Исаның шәгиртлери нәдип үстүнликли вагыз этдилер?

⁴ Исаның шәгиртлери хош хабары диңе бир Иерусалимде ве Самарияда дәл, эйсем, бүтин ер йүзүне яйрадярлар. Олар пәсгелчиликлере гарамаздан, 30 йылың ичинде «гөк астындакы бүтин ярадылыша» вагыз эдйәрлер. Шейдип, хош хабар «бүтин дүнйәде миве берип» башлады (Кол. 1:6, 23). Меселем, Павлус ресул Пафос адасында вагыз эденде, Рим хәкими Серҗиус Реббиң таглыматына хайран галып «иман этди» (Ресулларың ишлери 13:6—12-нҗи аятлары окаң).

5. a) Иса шәгиртлерини нәмә ынандырды? б) I асырдакы ягдай барада нәме дийсе болар?

⁵ Шәгиртлер өз гүйҗи билен вагыз эдип билмеҗекдиклерине дүшүнйәрдилер. Эмма Иса олары хемише голдаҗакдыгыны ве мукаддес рухуң көмек этҗекдигини ынандырды (Мат. 28:20). I асырдакы кәбир ягдайлар вагыз ишиниң үстүнликли амала ашырылмагына көмек этди. «I асырдакы христианларың хош хабары» атлы китапда шейле дийилйәр: «Христиан дининиң дөремеги үчин I асыр ялы аматлы пурсат тарыхда хич хачан болманды... Шол себәпли II асырда яшан адамлар христиан дининиң яйрамагына Худайың бүтин дүнйәни тайярландыгыны айдярдылар».

6. Биз шу ве индики макалада нәме барада гүррүң эдерис?

⁶ Ехова I асырда вагыз ишиниң үстүнликли берҗай эдилмеги үчин дүнйәниң ягдайына тәсир этдими? Бу барада Мукаддес Язгыларда хич зат айдылмаяр. Шейтаның гаршы чыкмагына гарамаздан, Ехова хош хабарың вагыз эдилмегини ислейәрди. Шу макалада I асырда хош хабарың үстүнликли вагыз эдилмегине нәмәниң көмек эдендиги барада гүррүң эдерис. Индики макалада болса, хош хабарың ериң тә соңуна ченли нәдип яйраҗакдыгы барада билерис.

7. Рим парахатчылыгы нәме ве онуң бейлеки дөвүрлерден нәмеде тапавутланяр?

⁷ I асырда месихчилер Рим империясының дөреден говы шертлеринден пейдаланярлар. Меселем, Бейик Рим империясы өз раятлары үчин парахатчылыгы дикелдйәр. Бу дөвре Рим парахатчылыгы дийилйәр. Рим хәкимлиги әхли питнелери тогдатды. Эмма Исаның пыгамберлигине гөрә, кәте «уруш туранлыгы барада хабарлар эшидилйәрди» (Мат. 24:6). Б. э. 70-нҗи йылында Рим гошуны Иерусалими дерби-дагын этди ве  юрдуң чәклеринде кичирәк чакнышыклар болярды. Бу дөвүр 200 йыл довам этди. Бир китапда: «Адамзат тарыхында хич хачан шейле парахатчылыклы дөвүр чалт дикелдилип, узага чекмәндир» дийилйәр.

8. Месихчилер I асырдакы парахатчылыкдан нәдип пейдаланярлар?

⁸ III асырда яшан дини таглыматчы Ориген шейле язды: «Эгер Рим империясының ерине көп патышалыклар болан болса, онда Исаның айдан таглыматларыны яйратмак кын боларды... Себәби әхли эркек адамлар гошун гуллугына гидип, өз юрдуны горамалы... Халкара гатнашыкларың асуда боландыгы үчин, Исаның парахатчылык ве душманыңдан ар алмазлык барада өвредйән таглыматлары чалт яйрады». Месихчилер ызарлансалар-да, парахатчылыгы саклаярдылар (Римлилер 12:18—21-нҗи аятлары окаң).

9, 10. Рим империясының чәклеринде вагыз этмек нәме үчин аматлыды?

⁹ Рим ёллары вагыз этмәге өрән аматлыды. Римиң раятларыны гораян ве тертип-дүзгүни саклаян берк хем гүйчли гошуны барды. Рим ёллары эсгерлере чалт йөриш этмәге көмек эдйәрди. Римлилер говы ёллары гурмага укыплыдылар. Олар велаятлары бирлешдирйән 80 мүң километрден говрак болан ёллары гурдулар. Бу ёллар токайларың, чөллериң ве дагларың ичи билен гечйәрди.

¹⁰ Шейле-де Римде гәми гатнав ёллары ве узынлыгы 27 мүң километр болан дерялардыр каналлар барды. Оларда йүзлерче портлары бирлешдирйән 900 саны сувүсти ёллары хем барды. Шейлеликде, Павлус ресул ве бейлеки месихчилер Римиң әхли велаятларына паспортсыз хем-де визасыз аркайын сыяхат эдип билйәрдилер. Ол ерде иммиграция гуллугы ве гүмрүкхана хем болмандыр. Адамлар Рим хөкүметиниң җезаларындан горкуп, кануны бозмаярдылар. Сувүсти ёллары хем гөзегчилик астына алнып, гаракчылардан горалярды. Мукаддес Язгыларда Павлус ресулың бирнәче гезек гәми хеләкчилигине учрандыгы агзалса-да, гаракчылар тарапындан таланандыгы барада айдылмаяр (2 Кор. 11:25, 26).

11. Месихчилер грек дилинден нәдип пейдаландылар?

¹¹ Грек (койне) дили арагатнашык сакламага ве бирек-бирек билен дүшүнишмәге көмек эдйәрди. Исгендер Зүлкернейниң көп ерлери басып аландыгы үчин грек дили гиңден яйраяр. Шейлеликде, месихчилер дүрли адамлар билен геплешип, хош хабары чалт яйрадярдылар. Мүсүрде яшаян ехудылар Еврей язгыларыны грек дилине терҗиме этдилер. Бу терҗимә Септуагинта дийилйәрди. Исаның шәгиртлери хем оңа салгыланярлар. Шейле-де грек дили сөзе бай боланы үчин, месихчилере бу дилде язмак ве рухы затлары дүшүндирмек аңсат болупдыр.

12. a) Йыгынды нәме ве онуң голязмалардан нәхили тапавуды бар? б) Йыгындыны хачан гиңден уланып башланыляр?

 ¹² Мукаддес Язгылар вагызда нәдип уланылярды? I асырда дериниң йүзүне язылан улы ве узын голязмалар барды. Матта китабының өзи улы голязмады. Олары йыгнамак үчин бирнәче гезек дүйрлемели болярды. Соңра голязмалар китап гөрнүшинде чыкяр. Оңа «Йыгынды» дийилйәрди. Ол бири-бирине беркидилен сахыпалардан ыбаратды. Окыҗы олардан Язгыларың герекли бөлегини аңсатлык билен тапып билйәрди. Месихчилериң олары хачан уланып башландыгы анык белли дәл. Йөне бир ылмы китапда: «Голязмаларың йыгындысы б. э. 100-нҗи йылындан өңем барды. Себәби ол эййәм II асырда гиңден уланылярды» дийилйәр.

13, 14. a) Павлус Римиң раяты боландыгындан нәдип пейдаланды? б) Рим кануны месихчилере нәхили пейда берйәрди?

¹³ Рим кануны империяның әхли ерлерине дегишлиди. Рим раятларына көп хукук берйәрди ве гораярды. Павлус ресул хем Рим раятлыгындан бирнәче сапар пейдаланыпды. Ол Иерусалимде туссаг эдиленде йүзбаша: «Римли хем-де хөкүм эдилмедик бир адамы дүррелемәге хакыңыз бармы?» дийди. Элбетде, ёкды. Павлус өзүниң Рим раятыдыгыны айданда, «оны сорага чекҗек болуп дуранлар деррев янындан чекилдилер; мүңбашы хем Павлусың римлидигини биленде горкды, чүнки оны баглапды» (Рес. иш. 22:25—29).

¹⁴ Павлус ресул Филипиде туссаг эдиленде, ол Римиң канунына гөрә бошадылды (Рес. иш. 16:35—40). Шейле-де Эфесос шәхериниң кәтиби гозгалаң турзан халайыга Рим кануныны ятладып, олары көшешдирйәр (Рес. иш. 19:35—41). Павлус Римиң раяты боланы үчин кайсарың өңүнде өз иманыны горады (Рес. иш. 25:8—12). Шейлеликде, Римиң кануны «хош хабары горап тассыкламага»  говы мүмкинчилик берйәрди (Флп. 1:7).

15. I асырдакы ехудылар ниреде яшапдырлар?

¹⁵ Ехудыларың Рим империясына яйрамагы вагыз ишине көмек эдйәрди. Шондан бирнәче асыр өң ашурлылар ве бабыллылар ехудыларың юрдуны басып алярлар. Б. э. өң V асырда ехудылар Парс патышалыгының 127 этрабында месген тутупдырлар (Эст. 9:30). Исаның дөврүнде болса, олар Орта Азияда, Мүсүрде, Грецияда, Месопотамияда ве Демиргазык Африкада яшаярдылар. Рим империясында 60 миллион адам яшаярды ве оларың он дөрт адамдан бири ехудыды. Ехудылар ниреде яшасалар-да, өз динине уйярдылар (Мат. 23:15).

16, 17. a) Ехудыларың яйрамагы башга халклара нәхили пейда гетирйәр? б) Месихчилер билен ехудыларың сеждесиниң нәхили меңзешлиги бар?

¹⁶ Ехудыларың әхли ере яйрамагы өзге халклара Еврей язгыларыны билмәге көмек эдйәр. Шейдип, ехуды дәл адамлар еке-тәк хак Худайың бардыгыны ве онуң гуллукчыларының ёкары ахлак кадалар боюнча яшамалыдыгыны билдилер. Еврей язгыларында Месихе дегишли пыгамберликлер хем барды (Лука 24:44). Шол себәпли ехудылар ве башга халклар месихчилериң айдян хабары билен танышдылар. Павлус ресул хем хакыкаты кабул этҗек адамлары гөзлейәрди. Ол хатда ехудыларың синагогаларына барып, Язгылардан гүррүң берйәрди (Ресулларың ишлери 17:1, 2-нҗи аятлары окаң).

¹⁷ Ехудылар синагогаларда я-да ачык мейданларда ызыгидерли йыгнанышып, айдым айдярдылар, дога эдйәрдилер ве Мукаддес Язгыларың эсасында пикир алшып, Худая сежде эдйәрлер. Шу гүнлер месихчилер хем шейле сежде эдйәрлер.

18, 19. a) I асырдакы ягдайлар нәхили мүмкинчилик дөредйәр? б) Шу макала Ехова болан ынамыңызы нәдип беркидйәр?

¹⁸ I асырдакы ягдайлар хош хабарың чалт яйрамагына мүмкинчилик дөредйәр. Рим парахатчылыгы, ёллары, грек дили, Рим кануны ве ехудыларың яйрамагы вагыз ишиниң үстүнликли амала ашмагына гошант гошяр.

¹⁹ 400 йыл мундан өң дини таглыматчы Платон: «Әлем-җаханың ярадыҗысыны ве ойлап тапыҗысыны танамак җуда кын. Биз оны танасак-да, әхли адамлара ол барада гүррүң бермек мүмкин дәл» диййәр. Эмма Иса: «Ынсан үчин мүмкин дәл затлар, Худай үчин мүмкиндир» дийип ынандыряр (Лука 18:27). Бүтин әлемиң Ярадыҗысы өзүни танамагымызы ислейәр. Шейле-де Иса шәгиртлерине: «Бүтин миллетлери шәгирт эдиң» дийип табшырды (Мат. 28:19). Биз муны Ехованың көмеги билен ерине етирип билерис. Индики макалада шу гүнлер нәдип вагыз эдилйәндиги барада гүррүң эдерис.