1-3. Ano nga mga ulang an gin-atubang han mga disipulo ni Jesus ha pagsangyaw han maopay nga sumat ha “ngatanan nga nasud”?

GINTAGAN ni Jesu-Kristo an iya mga sumurunod hin daku nga buruhaton. Ginsugo niya hira: “Kadto kamo ha mga tawo han ngatanan nga nasud ngan tutdui hira basi magin akon mga disipulo.” Samtang ginbubuhat nira ito, an “maopay nga sumat han Ginhadian [maisasangyaw] ha bug-os nga inuukyan nga tuna sugad nga pamatuod ha ngatanan nga nasud.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Hinigugma han mga disipulo hi Jesus ngan an maopay nga sumat. Pero posible nga naghunahuna hira kon paonan-o nira matutuman ito nga sugo. Siyahan, gutiay la hira. Ngan an ira iginpapasamwak nga Anak han Dios nga hi Jesus, ginpatay. Dugang pa, gintatagad hira nga “ordinaryo la . . . ngan diri edukado.” (Buh. 4:13) Pero isasangyaw nira an mensahe nga naiiba gud ha katutdoan han kilala nga mga lider han relihiyon nga natutdoan mahitungod han mga tradisyon nga tikang pa ha kadaan nga panahon. Dugang pa, an mga disipulo diri ginrirespeto ha ira kalugaringon nga nasud, salit bangin nahunahuna nira kon may  mamamati ba ha ira ha gamhanan nga Imperyo han Roma.

³ Ginpahamangnoan liwat ni Jesus an mga disipulo nga mapupungot ha ira an mga tawo ngan pagtitimarauton hira ngan papatayon pa ngani an iba ha ira. (Luc. 21:16, 17) Tatrayduron hira han ira kasangkayan ngan kapamilya, magkakaada buwa nga mga propeta, ngan magsasangyaw hira ha mga lugar nga kalyap an karaotan. (Mat. 24:10-12) Ngan bisan kon karawaton an ira mensahe ha ngatanan nga lugar, paonan-o nira ito maipapasamwak “tubtob ha pinakahirayo nga lugar ha tuna”? (Buh. 1:8) Tungod hini nga mga ulang, bangin naghunahuna an mga disipulo kon paonan-o nira matutuman an ira buruhaton.

4. Mationan-o kamalampuson an pagsangyaw han siyahan-siglo nga mga disipulo?

⁴ Anoman an ginkakabarak-an han mga disipulo, madasigon nga iginsangyaw nira an maopay nga sumat diri la ha Jerusalem ngan Samaria kondi pati ha iba nga mga nasud. Bisan pa han mga kakurian nga ira naeksperyensyahan, ha sulod hin 30 ka tuig, an maopay nga sumat “iginsangyaw ha ngatanan nga hinimo han Dios ha ilarom han langit” ngan “namumunga ngan nag-uuswag ha bug-os nga kalibotan.” (Col. 1:6, 23) Pananglitan, tungod han ginsiring ngan ginbuhat ni apostol Pablo han nakadto hiya ha isla han Ciprus, an Romano nga gobernador nga hi Sergio Paulo “nagin tumuroo . . . kay nahipausa gud hiya ha katutdoan ni Jehova.”—Basaha an Buhat 13:6-12.

5. (a) Ano an iginpasarig ni Jesus ha iya mga disipulo? (b) Ano an ginsiring han usa nga libro may kalabotan ha siyahan nga siglo?

⁵ Maaram an mga disipulo ni Jesus nga diri nira matutuman an pagsangyaw nga buruhaton ha ira kalugaringon la. Hi Jesus nagsiring nga maupod hiya ha ira ngan bubuligan hira han baraan nga espiritu. (Mat. 28:20) Ha pipira nga bahin, an kahimtang hito nga panahon nakabulig nga magin mas masayon an pagsangyaw mahitungod han Ginhadian. An libro nga Evangelism in the Early Church nagsiring: “Posible nga an siyahan nga siglo AD an pinakamaopay nga panahon ha kasaysayan han kalibotan ha pagkarawat han nagtitikang pa la nga [Kristianidad] . . . Han ikaduha ka siglo, an mga Kristiano . . . nagsiring nga igin-andam han Dios an kalibotan para ha pag-abot han Kristianidad.”

6. Ano an aton hihisgotan (a) hini nga artikulo? (b) ha sunod nga artikulo?

⁶ Waray ginsisiring an Biblia kon ginmaniobra ba ni Jehova an mga panhitabo ha siyahan nga siglo basi makagsangyaw an mga Kristiano ha damu nga lugar. Pero sigurado kita nga karuyag gud niya nga maisangyaw an maopay nga sumat ngan waray ito mapugngi ni Satanas. Hini nga artikulo, hihisgotan naton an pipira nga butang nga nakabulig basi magin mas masayon an pagsangyaw ha siyahan nga siglo kay ha iba nga panahon ha kasaysayan. Ha sunod nga artikulo, hihisgotan liwat naton an mga panhitabo ha moderno nga panahon nga nabulig ha aton nga maisangyaw an maopay nga sumat ha bug-os nga kalibotan.

7. Ano an Pax Romana, ngan kay ano nga makatirigamnan ito?

⁷ Han siyahan nga siglo, an panahon han kamurayawan ha Imperyo han Roma nakabulig ha mga disipulo nga magin mas masayon an pagsangyaw. Ito nga panahon gintawag nga Pax Romana, o Kamurayawan han Roma. Durante hito nga panahon, ginpupugngan han gobyerno han Roma an bisan ano nga pagrebelde. Tinuod, usahay may “mga girra ngan mga sumat mahitungod han girra,” sugad han igintagna ni Jesus. (Mat. 24:6) Ginbungkag han Romano nga kasundalohan an Jerusalem han 70 C.E., ngan may gudtiay nga girra hirani ha mga giutan  han Imperyo. Pero ha sulod hin mga 200 ka tuig tikang ha panahon ni Jesus, may kamurayawan ha kadak-an nga bahin han Imperyo. Usa nga reperensya an nagsiring: “Hito gud la nga higayon nagkaada hin sugad kahilawig nga panahon hin kamurayawan ha kasaysayan han tawo, ngan waray na gud ito maeksperyensyahi utro han damu nga tawo.”

8. Paonan-o nakabulig ha siyahan-siglo nga mga Kristiano an kamurayawan ha Roma?

⁸ Mahitungod hito nga panahon, an teologo nga hi Origen han ikatulo ka siglo nagsurat: “Waray unta magsarang an katutdoan ni Jesus ha bug-os nga tuna kon damu an ginhadian hito nga panahon . . . tungod kay an kalalakin-an maoobligar nga magsundalo basi makig-away para ha ira nasud. . . . Salit, paonan-o ini nga katutdoan, nga nagsasangyaw han kamurayawan ngan diri nagtutugot ha mga tawo nga bumulos ha ira mga kaaway, maglalampos kon waray mabag-o an mga kahimtang ha kalibotan ngan magin malumo an mga tawo pag-abot ni Jesus?” Bisan kon gintimaraot an mga disipulo, gin-gamit nira an panahon han kamurayawan ha pinakamaopay nga paagi basi maisangyaw an maopay nga sumat ha iba-iba nga lugar.—Basaha an Roma 12:18-21.

9, 10. Kay ano nga mas masayon para ha mga Kristiano an pagbiyahe ha Imperyo han Roma?

⁹ An mga Romano naghimo hin sobra 80,000 ka kilometro nga kalsada nga nagkukonektar han haros ngatanan nga probinsya han Imperyo. An gamhanan nga kasundalohan han Roma madagmit nga nakakagbiyahe hini nga mga kalsada basi depensahan an ira teritoryo ngan makontrol an ira mga sakop. Gin-gamit han mga Kristiano ini nga mga kalsada ha pagbiyahe ha mga kagurangan, disyerto, ngan kabukiran basi makagsangyaw ha damu nga lugar.

¹⁰ Dugang pa ha mga kalsada, nakakagbiyahe liwat an mga Romano ha mga 27,000 ka kilometro nga mga salog ngan kanal. An mga barko han Roma may-ada mga 900 nga ruta ngadto ha ginatos nga pantalan. Salit an mga Kristiano mahimo magbiyahe ha bug-os nga Imperyo han Roma. Diri na nira kinahanglan hin legal nga mga dokumento, sugad han pasaporte, basi makakadto ha iba nga nasud. Talwas an pagbiyahe ha kakalsadahan tungod kay nahahadlok an mga tikasan ha sirot nga iginpapatuman han mga Romano. Diri liwat nababaraka an mga biyahero nga atakehon hira hin mga pirata tungod kay damu nga barko han mga sundalo han Roma an nagbibiyahe ha kadagatan. Bisan kon pipira ka beses nga nakaeksperyensya hi Pablo hin kalunod han barko nga iya ginsasakyan ngan nameligro hiya ha kadagatan, an Kasuratan waray magsiring nga gin-atake hin mga pirata ito nga mga barko.—2 Cor. 11:25, 26.

11. Kay ano nga gin-gamit han mga disipulo an Griego nga yinaknan?

¹¹ An Koine, o komon nga Griego nga yinaknan, nakabulig nga magkaada maopay nga komunikasyon ngan pagkaurosa an Kristiano nga kongregasyon. Tungod han pagpanakop ni Alejandro nga Bantogan, nagsarang an paggamit han Griego nga yinaknan. Salit an mga surugoon han Dios mahimo makigkomunikar ha ngatanan nga klase han tawo, ngan nakabulig ini ha pagsarang han maopay nga sumat. Dugang pa, an Hebreo nga Kasuratan iginhubad ha Griego han mga Judio nga naukoy ha Ehipto. Pamilyar an mga tawo hini nga hubad nga gintatawag nga Septuagint, ngan agsob magkotar tikang hito an mga sumurunod han Kristo ha siyahan nga siglo. Gin-gamit gihap han mga parasurat han Biblia an Griego nga yinaknan ha ira mga sinurat. Haluag an bokabularyo hito ngan damu an mga termino nga magagamit ha  pagsaysay han higlarom nga kamatuoran ha Kasuratan.

12. (a) Ano an kodeks, ngan ano an mga bentaha hito kay ha linukot nga basahon? (b) Kakan-o nagin komon ha mga Kristiano an paggamit han kodeks?

¹² Ano an gin-gamit han mga Kristiano ha siyahan nga siglo ha pagtutdo han Kasuratan? Ha siyahan, ira gin-gamit an linukot nga mga basahon. Pero diri ito masayon gamiton o dad-on. Kon namimiling hin teksto, kinahanglan ito buklaron ngan lukuton utro. Ngan kasagaran nga usa la nga bahin hito an may nakasurat. An ebanghelyo ni Mateo pa la nakapuno na hin bug-os nga linukot nga basahon. Pero han ikaduha ka siglo, an mga tawo nagtikang paggamit han kodeks—an siyahan nga klase hin libro. Ginkukompwesto ito hin gintirig-ob nga mga pahina. Madagmit la ito maabrihan ngan masayon mabilngan an mga teksto dida hito. Bisan kon diri hinbabaroan kon kakan-o gud nagtikang an mga Kristiano paggamit han kodeks, usa nga reperensya an nagsiring: “Komon gud ha mga Kristiano an paggamit han kodeks ha ikaduha ka siglo salit posible nga an paggamit hito nagtikang antes han A.D. 100.”

13, 14. (a) Paonan-o ginpahimulosan ni Pablo an iya pagin tuminungnong han Roma? (b) Paonan-o nagpahimulos an mga Kristiano ha balaud han Roma?

¹³ An balaud han Roma iginpatuman ha bug-os nga imperyo, ngan an mga tuminungnong han Roma nakapahimulos hin mga katungod ngan proteksyon. Pananglitan, pipira ka beses nga ginpahimulosan ni Pablo an iya pagin tuminungnong han Roma. Han gin-aresto hiya han Romano nga mga sundalo ha Jerusalem, ginpakianhan niya an usa nga Romano nga opisyal: “Uyon ba ha balaud nga iyo latiguhon an usa nga Romano [nga] waray pa hukmi?” Diri gud. Salit han nagsiring hi Pablo nga Romano hiya tikang ha katawo, “ginbayaan dayon hiya han kalalakin-an nga mag-iimbistigar unta ha iya samtang ginpapakurian hiya, ngan nahadlok an kumander han militar han iya hinbaroan nga Romano ngay-an hi Pablo, kay iya iginpagapos hiya hin mga kadena.”—Buh. 22:25-29.

¹⁴ An pagkatuminungnong ni Pablo ilarom ha balaud han Roma nakaapekto han pagtratar ha iya didto ha Filipos. (Buh. 16:35-40) Ha Efeso, gin-unabi han meyor han syudad an balaud han Roma katapos niya pakalmahon an nasisina nga mga tawo. (Buh. 19:35-41) Ha urhi, han nakadto hi Pablo ha Cesarea, gin-gamit niya an iya katungod basi madepensahan an iya pagtoo ha atubangan han Cesar.  (Buh. 25:8-12) Salit, an balaud han Roma nakabulig “ha pagdepensa han maopay nga sumat ngan ha pagkaada legal nga katungod ha pagsangyaw.”—Fil. 1:7.

15. Diin nag-ukoy an damu nga Judio han siyahan nga siglo?

¹⁵ An pagsarang han mga Judio ha damu nga nasud nakabulig liwat ha mga Kristiano ha siyahan nga siglo basi magin mas masayon an ira pagsangyaw. Mga siglo antes hito, an mga Judio gindara nga bihag ha Asirya, ngan ha urhi an iba gindara nga bihag ha Babilonya. Temprano han ikalima ka siglo B.C.E., may mga komunidad hin mga Judio ha 127 nga probinsya ha Imperyo han Persia. (Est. 9:30) Han nakanhi hi Jesus ha tuna, may mga komunidad hin mga Judio ha Ehipto ngan ha iba nga bahin han Norte Aprika, pati na ha Gresya, Asia Minor, ngan Mesopotamia. Ginbabanabana nga ha 60,000,000 nga naukoy ha Imperyo han Roma, sobra 4,000,000 an Judio. Diin man nag-ukoy an mga Judio, gintipigan nira an ira relihiyon.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Paonan-o nagpahimulos an mga diri Judio ha pagsarang han mga Judio? (b) Ano nga pamaagi han mga Judio an ginsunod han mga Kristiano?

¹⁶ Tungod kay nagsarang gud an mga Judio, damu nga diri Judio an nagin pamilyar ha Hebreo nga Kasuratan. Hinbaroan nira nga uusa la an tinuod nga Dios ngan kinahanglan sundon han mga nag-aalagad ha iya an iya mga balaud. Dugang pa, damu nga tagna mahitungod ha Mesias an mababasa ha Hebreo nga Kasuratan. (Luc. 24:44) Maaram an mga Judio ngan mga Kristiano nga an Hebreo nga Kasuratan giniyahan nga Pulong han Dios, ngan nakabulig ini kan Pablo nga makabiling hin topiko nga pagkakauyonan niya ngan han sinsero nga mga tawo. Tungod hito, agsob hiya kumadto ha mga sinagoga han mga Judio, ngan nangatadongan hiya ha ira gamit an Kasuratan.—Basaha an Buhat 17:1, 2.

¹⁷ An mga Judio nag-establisar hin paagi han pagsingba. Regular nga nagkakatirok hira ha mga sinagoga o ha iba pa nga lokasyon. Nagkakanta hira, nag-aampo, ngan naghihisgot han Kasuratan. Ito liwat an ginbubuhat ha Kristiano nga mga kongregasyon yana.

18, 19. (a) Ano an nagin posible tungod han mga kahimtang han siyahan nga siglo? (b) Paonan-o ini nga artikulo nakaapekto han imo inaabat mahitungod kan Jehova?

¹⁸ An makatirigamnan nga mga kahimtang han siyahan nga siglo nakabulig nga magin malampuson an pagsangyaw han maopay nga sumat. An Pax Romana, mas masayon nga pagbiyahe, yinaknan nga ginagamit han kadam-an, balaud han Roma, ngan an pagsarang han mga Judio nakabulig ha mga disipulo ni Jesus nga matuman an pagsangyaw nga buruhaton nga iginsugo ha ira han Dios.

¹⁹ Upat ka siglo antes kumanhi hi Jesus ha tuna, an Griego nga pilosopo nga hi Plato nagsurat: “Makuri gud makilala an naghimo ngan amay hini nga aton uniberso, ngan bisan kon makilala naton hiya, imposible nga maisumat ha ngatanan an mahitungod ha iya.” Pero, hi Jesus nagsiring: “An imposible ha mga tawo, posible ha Dios.” (Luc. 18:27) Karuyag han Maglalarang han uniberso nga mabilngan ngan makilala hiya han mga tawo. Dugang pa, hi Jesus nagsiring ha iya mga sumurunod: “Kadto kamo ha mga tawo han ngatanan nga nasud ngan tutdui hira basi magin akon mga disipulo.” (Mat. 28:19) Ha bulig ni Jehova, posible naton matuman ito nga sugo. Ha sunod nga artikulo, hihisgotan naton kon paonan-o iginsasangyaw an maopay nga sumat yana.