1. Mahinda-inĩ maya nĩ moritũ marĩkũ Akristiano macemanĩtie namo wĩra-inĩ wa kũhunjia?

ANDŨ a Jehova arĩa maambĩrĩirie kũhunjia makĩria ma mĩaka 130 mĩhĩtũku nĩ maacemanirie na moritũ maingĩ. * O ta Akristiano a karine ya mbere, maahunjagia ndũmĩrĩri ĩrĩa andũ aingĩ matendaga kũigua. Maarĩ gakundi kanini, na moonagwo nĩ andũ a gũkũ thĩ marĩ andũ matarĩ na gĩthomo. Ningĩ thutha wa ihinda, nĩ mangĩacemanirie na “marũrũ manene” ma Mũcukani. (Kũg. 12:12) Makĩria ma ũguo, wĩra wao wa kũhunjia ũngĩathire na mbere ‘matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria’ marĩa mangĩakorirũo marĩ “mahinda ma ũgwati.”—2 Tim. 3:1.

2. Nĩ atĩa Jehova ekĩte nĩguo ateithĩrĩrie wĩra wa kũhunjia ũthiĩ na mbere mahinda-inĩ maya?

² O na kũrĩ ũguo, muoroto wa Jehova warĩ andũ ake mahunjie ũhoro ũrĩa mwega nginya ituri ciothe cia thĩ, na gũtirĩ kĩndũ  kĩngĩgiria ahingie muoroto ũcio. O ta ũrĩa aahonokirie rũrĩrĩ rwa Isiraeli kuuma Babuloni, Jehova nĩ ahonoketie ndungata ciake cia mahinda maya kuuma ‘Babuloni Ũrĩa Mũnene,’ na nĩwe ndini ciothe cia maheeni gũkũ thĩ. (Kũg. 18:1-4) Nĩ atũrutĩte maũndũ ma gũtũguna, agatũrathima na njĩra ya gũtũhe thayũ, na agatũhotithia kũruta andũ arĩa angĩ ũhoro wake. (Thoma Isaia 48:16-18.) O na gũtuĩka Jehova nĩwe ũtongoragia wĩra witũ, ti kuuga atĩ aikaraga akĩgarũranagia maũndũ thĩinĩ wa thĩ atĩ nĩgetha tũhote kũhunjia. Hatarĩ nganja, nĩ kũrĩ maũndũ mamwe thĩinĩ wa thĩ matũmaga wĩra witũ wa kũhunjia ũhũthe. O na kũrĩ ũguo, no tũnyariragwo na tũgacemania na moritũ mangĩ ma thĩ ya Shaitani. Tiga nĩ ũhoti ũrĩa Jehova atũheaga, tũtingĩhotaga kũhunjia.—Isa. 41:13; 1 Joh. 5:19.

3. ‘Ũmenyo’ ũrĩa wa ma wongererekete na njĩra ĩrĩkũ?

³ Jehova eerĩte mũnabii Danieli arathe atĩ matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria ‘ũmenyo’ wa ma nĩ ũngĩkongerereka. (Thoma Danieli 12:4.) Jehova nĩ aateithirie andũ ake mataũkĩrũo nĩ morutani ma bata ma Bibilia marĩa maahumbĩrĩtwo ihinda iraya nĩ morutani ma ndini cia maheeni. Rĩu arahũthĩra andũ ake gũtwara ũmenyo ũcio wa ma nginya ituri ciothe cia thĩ. Nĩ tũreyonera ũrathi wa Danieli ũkĩhinga. Andũ hakuhĩ 8,000,000 nĩ metĩkĩrĩte ũhoro ũrĩa wa ma, na rĩu nĩ maraũhunjia thĩinĩ wa thĩ yothe. Mamwe ma maũndũ marĩa mahotithĩtie wĩra ũcio wa thĩ yothe wa kũhunjia ũthiĩ na mbere nĩ marĩkũ?

4. Gũkinyĩria mwaka wa 1900, Bibilia yataũrĩtwo na gĩkĩro kĩrĩkũ?

⁴ Ũmũthĩ andũ aingĩ nĩ makoragwo na Bibilia, na ũndũ ũcio nĩ ũtũteithagia mũno wĩra-inĩ witũ wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ atongoria a ndini iria ciĩĩtaga cia Gĩkristiano nĩ maagiragia andũ gũkorũo na Bibilia na kũmĩthoma, o na nĩ mooragire amwe arĩa maamĩtaũraga. Ĩndĩ, karine-inĩ ya 19, nĩ kwagĩire na mathondeka marĩa maataũrire kana magĩcaba Bibilia na thiomi hakuhĩ 400. Gũkinyĩria mwaka wa 1900, andũ aingĩ maarĩ na Bibilia o na gũtuĩka matiataũkagĩrũo nĩ morutani mayo.

5. Aira a Jehova makoretwo na itemi rĩrĩkũ wĩra-inĩ wa gũtaũra Bibilia?

⁵ Andũ a Jehova nĩ maamenyaga atĩ no mũhaka mahunjie, na nĩ meerutanĩirie kwĩra andũ ũrĩa Bibilia ĩrutanaga. Kĩambĩrĩria-inĩ maahũthagĩra Bibilia itiganĩte iria ciarĩ kuo, na nĩ maatwaragĩra andũ Bibilia icio. Kuuma 1950, macabĩte Bibilia ya New World Translation of the Holy Scriptures ĩrĩ yothe kana gĩcunjĩ na makĩria ma thiomi 120. Bibilia ya Gĩthũngũ ya New World Translation ya 2013 nĩ ĩkũhũthia wĩra wa kũmĩtaũra na thiomi ingĩ. Ningĩ, kũhũthĩra Bibilia andũ megũtaũkĩrũo nĩyo nĩ gũtũteithagia wĩra-inĩ witũ wa kũhunjia.

6, 7. (a) Gũkoretwo na mbaara na gĩkĩro kĩrĩkũ mahinda-inĩ maya? (b) Gũkorũo na mahinda ma thayũ mabũrũri-inĩ mamwe gũteithĩtie atĩa wĩra witũ wa kũhunjia?

⁶ Kwa ihinda rĩa mĩaka 100 mĩhĩtũku, nĩ gũkoretwo na mbaara nyingĩ, o hamwe na mbaara iria igĩrĩ cia thĩ. Andũ milioni nyingĩ nĩ makuĩte. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, nĩ na njĩra ĩrĩkũ thayũ ũtũteithĩtie wĩra-inĩ wa kũhunjia? Mwaka wa 1942 rĩrĩa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ yarũrĩte mũno, thĩinĩ wa kĩgomano kĩmwe Nathan Knorr, ũrĩa watongoragia andũ a Jehova hĩndĩ ĩyo, nĩ aarutire mĩario yarĩ na kĩongo “Thayũ—Hihi Nĩ Ũgũtũũra?” Mũrũ wa Ithe Witũ Knorr nĩ aatarĩirie kuumana na ũrathi wa Kũguũrĩrio 17 atĩ ti Hari-Magedoni ĩngĩokire thutha wa mbaara ĩyo,  ĩndĩ nĩ kũgĩa kũngĩagĩire na ihinda rĩa thayũ.—Kũg. 17:3, 11.

⁷ O na kũrĩ ũguo, gũthira kwa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ gũtiarehire thayũ biũ. Kũringana na riboti ĩmwe, gatagatĩ ka mwaka wa 1946 na mwaka wa 2013 kwarĩ na mbaara itiganĩte 331 na andũ milioni nyingĩ nĩ maakuire. O na kũrĩ ũguo, mĩaka-inĩ ĩyo mabũrũri-inĩ maingĩ nĩ gũkoretwo na mahinda ma thayũ na andũ a Jehova nĩ mahũthĩrĩte mĩeke ĩyo kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. Moimĩrĩro makoretwo marĩ marĩkũ? Mwaka-inĩ wa 1944 kwarĩ na ahunjia kĩndũ 110,000 thĩinĩ wa thĩ yothe. Ũmũthĩ ũyũ kũrĩ na ahunjia hakuhĩ 8,000,000! (Thoma Isaia 60:22.) Na githĩ tũtikenaga rĩrĩa tũrahunjia ũhoro ũrĩa mwega kũrĩ na thayũ?

8, 9. Nĩ ũgarũrũku ũrĩkũ ũgĩte harĩ njĩra cia ũkuui, na ũndũ ũcio ũkoretwo na ũteithio ũrĩkũ harĩ wĩra witũ?

⁸ Tondũ mahinda-inĩ maya nĩ ũndũ mũhũthũ gũthiĩ kũndũ na kũndũ, wĩra witũ wa kũhunjia nĩ ũhũthahũthĩte. Mwaka-inĩ wa 1900, kĩndũ mĩaka 21 thutha wa ngathĩti ya mbere ya Mũrangĩri gũcabwo, kwarĩ na ngaari 8,000 tu iria ciarĩ na marũa thĩinĩ wa Amerika, na ningĩ kwarĩ o na barabara cigana ũna njega. Rĩu thĩinĩ wa thĩ yothe kũrĩ na makĩria ma ngaari bilioni ĩmwe na nuthu iria irĩ na marũa, na kũrĩ na barabara nyingĩ njega. Gũkorũo kũrĩ na ngaari na barabara nĩ gũteithĩtie andũ aingĩ a Jehova gũtwara ũhoro ũrĩa mwega kũrĩ andũ arĩa maikaraga kũndũ kũraya. Ĩndĩ, ona kũngĩtuĩka kũrĩa tũhunjagia gũtirĩ ngaari kana barabara njega na nĩ ũndũ ũcio tũbataraga gũthiĩ magũrũ kũndũ kũraya, twĩkaga o ũrĩa wothe tũngĩhota nĩguo tũhunjĩrie andũ kũrĩa guothe marĩ.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Nĩ kũrĩ njĩra ingĩ cia ũkuui itũteithĩtie wĩra-inĩ witũ wa kũhunjia. Maroori, meri, na mũgithi nĩ itũhotithagia kũhũthĩra o ciumia nini tu gũtwara mabuku nginya kũndũ kũraya icagi-inĩ. Nacio ndege nĩ ihotithagia arori a mĩthiũrũrũko, athuri a Kamĩtĩ cia Wabici cia Honge, amishonarĩ, na andũ angĩ gũkinya na ihenya kũrĩa kũrĩ na igomano kana gũthiĩ mawĩra-inĩ mangĩ ma ũtungata. Makĩria ma ũguo, athuri a Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia na ariũ a Ithe witũ angĩ kuuma wabici-inĩ nene ya Aira a Jehova, nĩ mahũthagĩra ndege gũthiĩ mabũrũri-inĩ maingĩ gwĩkĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ ngoro na kũmaruta. Nĩ ũndũ ũcio njĩra icio cia ũkuui nĩ iteithagia kũrehe ũrũmwe gatagatĩ-inĩ ka andũ a Jehova.—Thab. 133:1-3.

10. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ Gĩthũngũ nĩ rũthiomi rwa thĩ yothe?

¹⁰ Hĩndĩ ya karine ya mbere, rũthiomi rwa Kĩngiriki rwa Koine nĩruo rwaaragio nĩ andũ aingĩ mabũrũri-inĩ marĩa maathamakagĩrũo nĩ Roma. Ũmũthĩ, rũthiomi rũrĩa rwaragio nĩ andũ aingĩ mũno thĩinĩ wa thĩ nĩ Gĩthũngũ. Ibuku rĩmwe rĩtagwo English as a Global Language riugaga ũũ: “Hakuhĩ gĩcunjĩ kĩa mĩrongo ĩrĩ na ithano harĩ igana kĩa andũ arĩa matũũraga thĩinĩ wa thĩ nĩ moĩ Gĩthũngũ.” Andũ aingĩ nĩ merutaga Gĩthũngũ tondũ nĩruo rũthiomi rũrĩa rũhũthagĩrũo kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ maũndũ-inĩ ma biacara, ũteti, sayanisi na tekinolonjĩ.

11. Gĩthũngũ gĩkoretwo na ũteithio ũrĩkũ harĩ gũtwarithia na mbere ũthathaiya wa ma?

¹¹ Gũkorũo andũ aingĩ moĩ Gĩthũngũ nĩ gũteithĩtie harĩ gũtwarithia na mbere ũthathaiya wa ma. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, ngathĩti ya Mũrangĩri na mabuku mangĩ ma Gĩkristiano maacabagwo na rũthiomi rwa Gĩthũngũ. Nĩruo rũthiomi rũrĩa rũhũthagĩrũo wabici-inĩ nene ya Aira a Jehova. Na noruo rũhũthagĩrũo gũthomithia aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa mathiaga cukuru Patterson, New York.

12. Aira a Jehova mataũrĩte mabuku ma Gĩkristiano na gĩkĩro kĩrĩkũ, na tekinolonjĩ ĩmateithĩtie atĩa?

¹² Tondũ nĩ wĩra witũ kũhunjia ũhoro mwega wa Ũthamaki kũrĩ andũ a ndũrĩrĩ ciothe, nĩ tũtaũrĩte mabuku maitũ na thiomi makĩria ma 700. Tekinolonjĩ ya kũhũthĩra kompiuta na mũtambo wa gũcaba mabuku na thiomi nyingĩ wa MEPS, nĩ itũteithĩtie kũhingia wĩra ũcio wa gũtaũra. Nĩ ũndũ ũcio, Aira a Jehova thĩinĩ wa thĩ yothe nĩ mahotaga gũtaũkĩrũo nĩ ‘mwarĩrie ũrĩa mwerũ’ wa ma cia Bibilia na magakorũo na ũrũmwe.—Thoma Zefania 3:9.

13, 14. Akristiano a mahinda-inĩ maya magunĩkĩte atĩa nĩ mawatho na matua ma magooti?

¹³ O ta ũrĩa tuoonire gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩhĩtũku, Akristiano a tene nĩ maateithĩkaga mũno nĩ watho wa Roma ũrĩa wahũthĩkaga kũrĩa guothe thirikari ĩyo yathamakaga. O ũndũ ũmwe na ũcio, mawatho marĩa makoragwo thĩinĩ wa mabũrũri maingĩ nĩ matũteithagia rĩrĩa tũraruta wĩra witũ wa kũhunjia. Kwa ngerekano, watho wa thirikari ya Amerika, kũrĩa wabici nene ya Aira a Jehova ĩkoragwo, nĩ ũheete andũ wĩyathi wa ndini, wa kwaria, na wa kũgomana. Ũndũ ũcio nĩ ũteithĩtie Aira a Jehova thĩinĩ wa Amerika gũkorũo na wĩyathi wa  gũcemania na kũhunjĩria andũ arĩa angĩ. O na kũrĩ ũguo, nĩguo magĩe na wĩyathi ũcio nĩ maabatarire gũthiĩ igooti-inĩ kũrũĩrĩra ihooto cia kũruta wĩra witũ wa kũhunjia. (Afil. 1:7) Rĩrĩa thirikari ya Amerika yageretie kũgiria wĩra wa kũhunjia ũthiĩ na mbere bũrũri-inĩ ũcio, nĩ maacokirie ciira riiko magooti-inĩ marĩa manene na makĩhootana.

¹⁴ O na magooti ma mabũrũri mangĩ nĩ manyitĩte mbaru wĩyathi witũ wa gũthathaiya, na kĩhooto gitũ gĩa kũhunjĩria andũ harĩa hothe marĩ. Mabũrũri mamwe nĩ matuĩte maciira maitũ matarĩ na kĩhooto na nĩ ũndũ ũcio tũkabatara gũthiĩ magooti-inĩ marĩa manene ma thĩ. Kwa ngerekano, gũkinyĩria Juni 2014, nĩ twahootanĩte maciira 57 thĩinĩ wa Igooti Inene rĩa Rũraya rĩa Ihooto cia Andũ, na matua ma igooti rĩu no mũhaka marũmĩrĩrũo mabũrũri-inĩ maingĩ ma Rũraya. O na gũtuĩka nĩ ‘tũmenetwo nĩ ndũrĩrĩ ciothe,’ magooti ma mabũrũri maingĩ nĩ matuĩte ciira atĩ tũrĩ na kĩhooto gĩa gũtwarithia na mbere ũthathaiya wa ma.—Mat. 24:9.

15. Nĩ mogarũrũku marĩkũ magĩte harĩ macini cia gũcaba, na ũndũ ũcio ũtũteithĩtie atĩa?

¹⁵ Ũthii wa na mbere harĩ ũthondeki wa macini cia gũcaba nĩ ũtũteithĩtie harĩ kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega thĩinĩ wa thĩ yothe. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, andũ maahũthagĩra macini ya gũcaba ĩrĩa yagundũrirũo nĩ Johannes Gutenberg kĩndũ mwaka wa 1450. Ĩndĩ, kwa ihinda rĩa mĩaka 200 mĩhĩtũku nĩ kũgĩte na ũgarũrũku mũnene harĩ macini cia gũcaba. Nĩ kwagĩire macini cia kĩĩrĩu cia gũcaba, na nĩ ũndũ ũcio ũgĩkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ gũcaba na ihenya na gũcaba indo njega. Ningĩ thogora wa gũthondeka maratathi na kũnyitithania mabuku ũkĩnyiha. Mogarũrũku macio matũteithĩtie atĩa harĩ gũcaba mabuku maitũ? Mwaka-inĩ wa 1879, ngathĩti ya mbere ya Watch Tower ĩrĩa ũmũthĩ ĩtwagwo Mũrangĩri, yacabirũo na Gĩthũngũ tu. Ndĩarĩ na mbica o na ĩmwe, na yacabirũo kobĩ 6,000. Ũmũthĩ, ngathĩti ĩyo ĩcabagwo na thiomi makĩria ma 200. Ĩkoragwo na mbica thaka mũno, na ĩcabagwo makĩria ma kobĩ 50, 000,000 o riuma.

16. Nĩ indo irĩkũ itũteithĩtie kũhunjia thĩinĩ wa thĩ yothe? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

¹⁶ Ta wĩcirie ũhoro wa indo imwe iria andũ a Jehova mahũthĩrĩte makĩhunjia ũhoro ũrĩa mwega ihinda-inĩ rĩa mĩaka 200 mĩhĩtũku. Nĩ twarĩrĩirie ũhoro wa mũgithi, ngaari, na ndege. O na kũrĩ ũguo, nĩ mahũthĩrĩte indo ta mĩithikiri, macini cia caba, macini cia Braille, telegraph, thimũ, kamera, macini cia video na kaseti, redio, TV, thenema, kompiuta, na Intaneti. Indo icio nĩ itũteithĩtie na njĩra mwanya mwanya kũhingia wĩra witũ wa gũtua andũ arutwo. Jehova aarathĩte atĩ andũ ake nĩ ‘makaarĩaga ũtonga wa ndũrĩrĩ.’ Ũrathi ũcio nĩ ũrahinga tondũ nĩ tũhũthĩrĩte wega indo cia ndũrĩrĩ, ta tekinolonjĩ ya kĩĩrĩu gũcaba Bibilia na mabuku mangĩ na thiomi nyingĩ.—Thoma Isaia 61:6.

17. (a) Ũira ũrĩa ũrĩ ho ũronania atĩa? (b) Nĩ kĩĩ gĩtũmaga Jehova atũhe mweke wa ‘kũrutithania wĩra’ hamwe nake?

¹⁷ Hatarĩ nganja, kũrĩ na ũira mũingĩ atĩ Jehova nĩ arathimĩte wĩra witũ. Ma nĩ atĩ, Jehova no ahingie muoroto wake o na hatarĩ ũteithio witũ. O na kũrĩ ũguo, Ithe witũ wa igũrũ ũrĩ wendo nĩ atũheete mweke wa ‘kũrutithania wĩra hamwe nake,’ nĩguo tũhote kuonania wendo witũ harĩ we na harĩ andũ arĩa angĩ. (1 Kor. 3:9; Mar. 12:28-31) Rekei tũhũthĩre wega mĩeke ĩrĩa tũrĩ nayo kũhunjia ndũmĩrĩri ya Ũthamaki, wĩra ũrĩa wa bata mũno thĩinĩ wa thĩ. Nĩ twĩkei o ũrĩa wothe tũngĩhota tuonanie ngatho citũ harĩ Jehova nĩ ũndũ wa gũtongoria na kũrathima wĩra witũ wa kũrutana thĩinĩ wa thĩ yothe.