1. Kahpwal dah kan nan doadoahk en kalohk me Kristian akan kin lelohng ahnsou pwukat?

 SAPWELLIMEN Siohwa aramas akan kin lelohng kahpwal tohto ni ar tepida kalohki rongamwahwo daulih sounpar 130 samwalahro. * Duwehte tepin Kristian kan, irail wia pwihn tikitik ehu oh re kin kalohki rohng ehu me aramas tohto sohte perenki rong. Ekei aramas kin medewe me irail pwukat sohte ale kasukuhl laud. Mwuhr, sapwellimen Siohwa aramas akan kin ale kalokolok ni Sehdan eh piskendiong sampah. (Kaud. 12:12) Oh sangete ahnsowo, re kin kalokalohk erein “imwin rahn akan” me wia “ahnsou apwal ekei.”​—2 Tim. 3:1.

2. Dahme Siohwa kin ketin wiewia pwehn sewese atail doadoahk en kalohk?

² Ahpw Siohwa kin ketin sewesewese sapwellime aramas akan. E ketin kupwurki ren kalohki rongamwahwo nin sampah pwon, oh e sohte pahn ketin mweidohng mehkot de mehmen en kauhdi doadoahk wet. E ketin sewese sapwellime aramas akan en kaudokiong ih  ni ahl me e ketin kupwurki sang ni eh ketin katohrehla irail sang pelien lamalam likamw kan. E pil ketin wia duwehte met mahso ni eh ketin kapitala mehn Israel kan sang Papilon. (Kaud. 18:1-4) Oh dahme Siohwa ketin padahkihong kitail kin wia kamwahupatail. E kin ketin sewese kitail en ahneki popohl nanpwungatail oh kasukuhlih kitail en padahkihong meteikan duwen ih. (Wadek Aiseia 48:16-18.) Mendahki Siohwa me kin ketin kaweid atail doadoahk, met sohte wehwehki me e kin ahnsou koaros ketin wekidala irair en sampah pwehn sewese atail kalohk. Mehlel, mie soahng kan me wiawiher nan sampah me kamengeila atail doadoahk en kalohk. Ahpw kitail kin lelohngete kalokolok oh kahpwal teikan me kohsang nan ahn Sehdan sampah. Ihte pwehki sapwellimen Siohwa sawas me kahrehda kitail en kak kalohk.​—Ais. 41:13; 1 Sohn 5:19.

3. Ia duwen kokohp en Danielo eh pweida?

³ Daniel kohpada me ni imwin rahn akan, aramas tohto pahn wehwehki padahk mehlel en Paipel. (Wadek Daniel 12:4, NW. *) Mwohnte “imwin ahnsou” eh tepida, Siohwa ketin sewese sapwellime aramas akan en wehwehki padahk kesempwal kan sang nan Paipel oh soikala padahk likamw kan en Kristian likamw akan. Rahnpwukat, sapwellime aramas akan kin padapadahngki padahk mehlel en Paipel nin sampah pwon. Ni sansal, dahme Daniel kohpadao pweidahr. Kereniong aramas 8,000,000 sukuhlkihdier padahk mehlel oh kin padapadahkiong meteikan. Eri, soahng dah kan me sewese sapwellimen Siohwa aramas akan en kalohk sampah pwon?

4. Mwohn pahr 1900, kawehwehn Paipel wiawihda ni lokaia depe?

⁴ Rahnpwukat, aramas tohto naineki Paipel, oh met kin sewese kitail en padahkihong irail duwen rongamwahwo. Ahpw mahso sohte duwehte met. Erein sounpar epwiki kei, kaunen Kristian likamw akan sohte kin men aramas akan en wadek Paipel. Re pil kaloke irail kan me kin wadek oh pil kemehla ekei me kin kawehwehdi. Ahpw mwuhr, erein pahr 1800 ko, ekei pwihn kan kawehwehdi de wiahda Paipel ni mpen lokaia 400. Mwohn pahr 1900, me tohto nainekiher Paipel. Mendahki met, re sohte wehwehki dahme e kin padahngki.

5. Doadoahk dahieu me Sounkadehdehn Siohwa kan wiahdahr pwehn kawehwehdi Paipel?

⁵ Sapwellimen Siohwa aramas akan ese me re anahne padahkihong meteikan dahme Paipel padahngki, oh iei met me re wia. Keieu, re doadoahngki kawehwehn Paipel kan me mie ahnsowo, oh re pil kihong rehn aramas akan. Sang pahr 1950, re wiahda New World Translation of the Holy Scriptures ni pwon de ekei wasa, ni lokaia daulih 120. Nan pahr 2013, re pwurehng wiahda New World Translation. E mengei en wehwehki oh pil kawehwehda Paipel wet. Oh ni atail doadoahngki Paipel ehu me aramas kak wehwehki, e kin mengei en padahkihong irail padahk mehlel.

6, 7. (a) Mahwen dah kan me wiawi erein sounpar 100 samwalahro? (b) Ia duwen ahnsou meleilei kan nan ekei sahpw eh sewese kitail nan doadoahk en kalohk?

⁶ Mahwen tohto, iangahki mahwen keieu oh mahwen keriau en sampah, wiawi erein sounpar 100 samwalahro. Aramas rar rar kei mehla. Eri ni ahl dahieu me popohl sewese sapwellimen Siohwa aramas akan en kalohk? Erein Mahwen Keriau en Sampah, Nathan Knorr kin tiengla mwowe nanpwungen Sounkadehdehn Siohwa kan. Ni mihting tohrohr en pahr 1942, e wia padahk kaselel ehu me oaralape “Popohl—E Kak Mihmi Kohkohlahte?” Padahk wet kihda mehn kadehde sang Kaudiahl irelaud 17 me mahweno me wiewiawi ahnsowo sohte pahn kahrehda Armakedon, ahpw e pahn mie ahnsou meleilei ehu mwurin mahweno.​—Kaud. 17:3, 11.

 ⁷ Mehlel, met sohte wehwehki me mwurin mahweno popohl miehla wasa koaros. Sang Mahwen Keriau en Sampah, me rar rar kei mehla nan mahwen teikan. Ahpw nan sapw tohto, mie ahnsou meleilei kan me kahrehda e mengei ong sapwellimen Siohwa aramas akan en kalohk. Ia imwilahn met? Erein Mahwen Keriau en Sampah, Sounkadehdehn Siohwa kan me malaulau sang meh 110,000 me mie. Ahpw rahnwet, kereniong meh 8,000,000 me mie. (Wadek Aiseia 60:22.) Ei, nan ahnsou meleilei kan, kitail kak kalohki rongamwahwo ong aramas me pil tohtohsang.

8, 9. Ia duwen eh mengeila en lella wasa teikan, oh dahme kahrehda met kin sewese atail doadoahk?

⁸ Ni ahnsou me sapwellimen Siohwa aramas akan tepida kalohk nan Amerika, e sohte mengei ong irail en lella wasa kan. Nan pahr 1900, mpen sounpar 21 mwurin arail tepida wiahda Kahn Iroir, mpen sidohsa welikidte me mie oh ekeite ahl me mwahu nan wehio pwon. Ahpw rahnwet, daulih sidohsa lik limesapw me mie nan sampah pwon oh mie ahl mwahu tohto nan pali laud en wasa kan. Eri kitail kak doadoahngki sidohsa oh ahl akan pwehn kalohk ong aramas me mi wasa kan me dohsang kahnimw oh apwal en lella ie. Ahpw mehnda ma kitail mi nan wasa ieu me ahl akan sohte mwahu oh sohte mehn peidaid kan oh kitail anahne alu wasa doh, kitail kin wia uwen me kitail kak pwehn kohla oh kalohk ong aramas akan sohte lipilipil wasa re mi ie.​—Mad. 28:19, 20.

⁹ Kitail kin pil doadoahngki soangsoangen mehn peidaid teikan. Kitail kin kadar Paipel oh pwuhk teikan pohn sidohsa laud, sohp, oh kisa kan. Met wehwehki me nan wihk keite, kitail kak kadaralahng riatail Kristian kan me mi wasa doh kan neirail pwuhk. Sounapwalih me kin seiloak, towe kan en Pwihn me Kin Apwalih Ohpis en Sounkadehdehn Siohwa kan, misineri kan, oh meteikan kin seiloak pohn sompihr pwehn wia padahk ni mihting tohrohr kan oh sewese mwomwohdiso kan. Towe kan en Pwihn me Kin Apwalih Mwomwohdiso nan Sampah Pwon oh brother teikan sang poasen kaun en Sounkadehdehn Siohwa kan kin pil dake sompihr kohla sahpw tohto pwehn kangoange oh kasukuhlih riatail Kristian kan. Soahng pwukat koaros kin sewese sapwellimen Siohwa aramas akan en miniminpene.​—Mel. 133:1-3.

10. Ia duwen lokaiahn wai eh kadoadoahk nin sampah pwon?

¹⁰ Ni mwehin tepin Kristian kan, aramas tohto  nan wehin Rom kin lokaiahki lokaiahn Krihk. Rahnwet, aramas tohto nin sampah kin lokaiahki lokaiahn wai. Pwuhk me adaneki English as a Global Language koasoia me mpen pahkis ehu en tohnsampah kin lokaiahki de wehwehki lokaiahn wai. Aramas tohto sukuhlki lokaiahn wai pwehki me tohto nin sampah kin doadoahngki lokaia wet nan palien pesines, politik, sains, oh computer de soahng teikan.

11. Ia duwen lokaiahn wai eh sewese sapwellimen Siohwa aramas akan nan arail doadoahk?

¹¹ Pwehki tohto kin doadoahngki lokaiahn wai, met sewese padahk mehlel en kohpeseng. Mahso, neitail sawaspen Paipel kan kin wiawihda ni lokaiahn wai mwohn ar wiawihda ni lokaia teikan. Aramas tohto kak wadek pwuhk pwukat pwehki me tohto nin sampah kin lokaiahki lokaiahn wai. Poasen kaun en Sounkadehdehn Siohwa kan pil kin doadoahngki lokaiahn wai. Oh riatail Kristian kan me kin kohsang soangsoangen sahpw kan oh wehwehki lokaiahn wai kin ale kasukuhl nan atail sukuhl kan me mi Patterson, New York.

12. Neitail pwuhk kan kawehwehdier ni lokaia depe, oh ia duwen prokram en computer kan ar sewese met en kak pweida?

¹² Kitail ahneki pwukoa en kalohki rongamwahwo ong aramas akan nin sampah pwon. Ihme kahrehda kitail kin kawehwehdi neitail pwuhk kan ni lokaia daulih 700. Ia duwen met eh kak wiawi? Computer kan oh prokram en computer kan, duwehte MEPS, kin sewese kitail nan doadoahk en kawehwe. Imwilahn met, Sounkadehdehn Siohwa kan nin sampah pwon kak wehwehki “lokaia min” en padahk mehlel en Paipel oh pil miniminpene.​—Wadek Sepanaia 3:9, NW. *

13, 14. Ia duwen kosonned oh pilipil kan me mwoalen kopwung kan wiahda ar sewese kitail?

¹³ Ni ahl tohto, kosonned en mehn Rom akan sewese tepin Kristian kan nan kalohk. Rahnwet, kosonned kan nan sahpw tohto pil kin sewese kitail nan atail doadoahk en kalohk. Karasepe, kosonned kan en Amerika kin kihong aramas akan pwuhng en pilada pein arail pelien lamalam, en koasoia duwen dahme re kamehlele, oh en pokonpene. Met kahrehda riatail kan nan Amerika ahneki saledek en wia arail mihting kan oh ehukihong meteikan dahme re sukuhlki. Kitail pil ahneki saledek en koasoanehdi doadoahk en kalohk sampah pwon sang atail poasen kaun nan Amerika. Mehlel, mie ahnsou kan me kitail anahne kohla mwoalen kopwung pwehn uhki  atail pwuhng en kalohki rongamwahwo. (Pil. 1:7) Oh ahnsou me sounkopwung kan oh pwihn me kin karonge kopwung kan nan mwoalen kopwung tikitik pwukat song en kihsang atail pwuhng en kalohk, kitail kin kohla ni mwoalen kopwung me lapalapasang, wasa me kitail kin kalapw kana.

¹⁴ Pil nan sahpw teikan, kitail kin kohla nan mwoalen kopwung pwehn uhki atail pwuhng en kaudok ong Siohwa oh pil kalohk. Ahnsou me kitail kin luhs, kitail kin kohla ni mwoalen kopwung lapalap kan. Karasepe, kitail kin kalapw kohla ni mwoalen kopwung lapalap en Iurop (European Court of Human Rights). Sang June 2014, kitail kanahier nan kopwung 57 nan mwoalen kopwung wet, oh pali laud en sahpw kan nan Iurop anahne peikiong pilipil kan me mwoalen kopwung wet wiahda. Mehnda ma “tohn wehi koaros pahn kailongkin” kitail, kosonned kan en sahpw tohto mweidala kitail en kaudok ong Siohwa ni saledek.​—Mad. 24:9.

15. Ni ahl dah kan me wiepen wiahda pwuhk kan kin mwahula, oh ia duwen soahng pwukat ar sewese kitail?

¹⁵ Wiepe kapw kan en wiahda pwuhk kin sewese kitail en kalohki rongamwahwo ong aramas tohtohie. Erein sounpar tohto, aramas akan kin doadoahngki wiepen wiahda pwuhk me Johannes Gutenberg wiahda mpen pahr 1450. Ahpw erein sounpar 200 samwalahro, misihn en wiahda pwuhk kan kin mwamwahula ni soangen ahl tohto. Wiepe kapw en wiahda pwuhk kan wiawihda oh met kahrehda wiawihdahn pwuhk en mwadangala oh mwahula. Oh pweinen doaropwe oh pweinen doadoahk en katengepene doaropwe kan kin pil pwei tikitikla. Ia duwen wekidekla pwukat ar sewese neitail pwuhk kan? Nan pahr 1879, tepin Kahn Iroir wiawihda ni lokaiahn wai kelehpw. Sohte kilel mi loale, oh meh 6,000 me wiawihda. Rahnwet, Kahn Iroir wiawihda ni lokaia daulih 200. Kilel kan loale kaselel oh mi ni soangsoangen poh kan, oh daulih meh limedep (50,000,000) me kin wiawihda.

16. Dipwisou dah kan me aramas wiahda me sewese atail doadoahk en kalohk nin sampah pwon? (Menlau kilang tepin kilel.)

¹⁶ Dipwisou tohto me aramas kin wiahda erein sounpar 200 samwalahro kin sewese sapwellimen Siohwa aramas akan ren kalohki rongamwahwo. Kitail koasoiapenehr duwen kisa kan, sidohsa oh sompihr kan. Ahpw pil mie soahng teikan duwehte pwaisikel, typewriter kan, dipwisou kan ong me maskun (Braille), wailes de dempwo, delepwohn kan, kamera kan, mehn deipihdi ngihl, mehn deipihdi kasdo, redio, TV, kasdo, computer kan, oh Internet. Ni ahl tohto, soahng pwukat kin sewese kitail en kapwaiada atail doadoahk en katohnpadahk. Nin duwen ehu kokohp me mahsanih me sapwellimen Siohwa aramas akan pahn “nim milik en wehi kan,” kitail kin doadoahngki mwahu mehn sawas kan me wehi kan kin wiahda, duwehte dipwisou kapw kan, pwehn wiahda Paipel oh sawaspen Paipel kan ni lokaia tohto.​—Wadek Aiseia 60:16, NW. *

17. (a) Mehn kadehde kan me Siohwa kin ketin kaukaweid atail doadoahk en kalohk kin kadehdehda dah? (b) Dahme kahrehda Siohwa ketin kupwurki kitail en iang ih ketin doadoahk?

¹⁷ E sansal me Siohwa me kin ketin kaukaweid atail doadoahk en kalohk. Siohwa ketikihong kitail doadoahk wet, kaidehn pwehki e sohte kak ketin wia met ma sohte atail sawas, ahpw pwehki e ketin poakohng kitail oh kupwurki kitail en iang ih ketin doadoahk. Sang atail kin kalohk, kitail kin kasalehiong ih me kitail poakohng ih oh pil meteikan. (1 Kor. 3:9; Mark 12:28-31) Kitail kin uhdahn kalahngankihong Siohwa eh kin ketin sewese kitail en kalohk nin sampah pwon. Eri kitail en doadoahngki ahnsou mwahu koaros me kitail ahneki pwehn kalohki duwen Siohwa oh sapwellime Wehi!