Skip to content

Skip to table of contents

Tataki ʻe Sihova ʻEtau Ngāue Fakaeako ʻi Māmani Lahí

Tataki ʻe Sihova ʻEtau Ngāue Fakaeako ʻi Māmani Lahí

“Ko au Sihova ko ho ʻOtua, ʻoku ou ako koe ke fai meʻa ʻaonga, ʻoku ou tataki koe ʻi he hala ʻoku totonu ke ke fou ai.”—ʻAI. 48:17.

1. Ko e hā kuó ne ʻai ke faingataʻa ʻa e ngāue fakamalangá?

 ʻI HE taimi naʻe kamata malangaʻi ai ʻe he kakai ʻa Sihová ʻa e ongoongo leleí ʻi he taʻu ʻe 130 tupu kuo maliu atú, naʻa nau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa lahi. a Hangē ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí, ko ha kiʻi kulupu tokosiʻi pē kinautolu pea naʻa nau malangaʻi ha pōpoaki naʻe ʻikai saiʻia ai ʻa e tokolahi. Naʻe fakakaukau ʻa e kakai ʻe niʻihi naʻe ʻikai ko ha kau ako lelei kinautolu. Ki mui ai, ʻi he taimi naʻe lī hifo ai ʻa Sētane ki he māmaní, naʻe fakatangaʻi kinautolu. (Fkh. 12:12) Pea talu mei he taimi ko iá, kuo nau malanga lolotonga ʻa e ‘ngaahi ʻaho fakaʻosi’ ko eni ʻa ia ʻoku “faingataʻa ke fekuki mo ia.”—2 Tīm. 3:1.

2. Ko e hā kuo fai ʻe Sihova ke tokoniʻi kitautolu ke malangá?

2 Ka kuo tokoniʻi ʻe Sihova ʻene kakaí. ʻOkú ne loto ke nau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ʻi he kotoa ʻo e māmaní pea heʻikai te ne fakaʻatā ha faʻahinga meʻa ke ne taʻofi ʻa e ngāue ko iá. Kuó ne tokoniʻi ʻene kakaí ke nau lotu kiate ia ʻi ha founga ʻokú ne hōifua ki ai ʻaki hono fakamavaheʻi kinautolu mei he lotu loí. Naʻá ne fai ʻa e meʻa tatau ʻi he kuohilí ʻi he taimi naʻá ne fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e kau ʻIsilelí mei Pāpiloné. (Fkh. 18:1-4) Pea ko e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe Sihová ʻoku ʻaonga fakafoʻituitui ia kia kitautolu. ʻOkú ne tokoniʻi kitautolu ke tau nofo femelinoʻaki pea ʻokú ne akoʻi kitautolu ke tau akoʻi ʻa e niʻihi kehé fekauʻaki mo ia. (Lau ʻa e ʻAisea 48:16-18.) Neongo ʻoku tataki ʻe Sihova ʻetau ngāué, ʻoku ʻikai ʻuhinga ia aí ʻokú ne liliu maʻu pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní ke tokoni ki heʻetau malangá. Ko e moʻoni, ko e ngaahi meʻa ʻe niʻihi kuo hoko ʻi he māmaní kuó ne ʻai ke faingofua ange ʻetau ngāue fakamalangá. Ka ʻoku kei fakatangaʻi pē kitautolu pea fehangahangai mo e ngaahi palopalema kehe mei he māmani ʻo Sētané. Ko e tokoni pē ʻa Sihová ʻoku tau malava ai ke malangá.—ʻAi. 41:13; 1 Sio. 5:19.

3. Kuo anga-fēfē ʻa e hoko moʻoni ʻa e kikite ʻa Tanielá?

3 Naʻe kikiteʻi ʻe Taniela ʻi he taimi fakamuí, ko e kakai tokolahi te nau mahinoʻi ʻa e moʻoni Fakatohitapú. (Lau ʻa e Taniela 12:4.) Ki muʻa siʻi pē ke kamata ʻa e “taimi fakamui,” naʻe tokoniʻi ʻe Sihova ʻene kakaí ke nau mahinoʻi ʻa e ngaahi akonaki Fakatohitapu mahuʻingá pea siʻaki ʻa e ngaahi akonaki loi ʻa e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. ʻI he ʻahó ni, ʻoku akoʻi ʻe heʻene kakaí ʻa e moʻoni Fakatohitapú ʻi he kotoa ʻo e māmaní. ʻOku hā mahino, ko e kikite ʻa Tanielá kuo hoko moʻoni. Ko e kakai ofi he valu milioná kuo nau ako ʻa e moʻoní pea ʻoku nau akoʻi ia ki he niʻihi kehé. Ko ia, ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi kuó ne tokoniʻi ʻa e kakai ʻa Sihová ke malanga ʻi māmani lahí?

LILIU TOHI TAPU

4. ʻI he aʻu ki he 1900, ko e lea ʻe fiha naʻe liliu ai ʻa e Tohi Tapú?

4 ʻI he ʻahó ni, ko e kakai tokolahi ʻoku nau maʻu ʻa e Tohi Tapu, pea ʻoku tokoniʻi heni kitautolu ʻi hono akoʻi kia kinautolu ʻa e ongoongo leleí. Ka naʻe ʻikai ke pehē maʻu pē. ʻI he ngaahi taʻu ʻe lauingeau, ko e haʻa faifekau ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané naʻe ʻikai ke nau loto ke lau ʻe he kakaí ʻa e Tohi Tapú. Naʻe aʻu ʻo nau fakatangaʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau lau iá pea tāmateʻi mo e niʻihi naʻa nau liliu iá. Ka, ʻi he lolotonga ʻa e 1800 tupu, naʻe liliu pe pulusi ʻe he ngaahi kautaha ʻe niʻihi ʻa e Tohi Tapú pe ko hano konga ʻi he lea ʻe 400 nai. ʻI he aʻu ki he taʻu 1900, naʻe maʻu ʻe he kakai tokolahi ha Tohi Tapu. Neongo ia, naʻe ʻikai ke nau mahinoʻi ʻa e meʻa naʻe akoʻi aí.

5. Ko e hā ʻa e ngāue kuo fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke liliu ʻa e Tohi Tapú?

5 Naʻe ʻiloʻi ʻe he kakai ʻa Sihová kuo pau ke nau tala ki he niʻihi kehé ʻa e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú, pea ko e meʻa ia naʻa nau faí. ʻI he kamatá, naʻa nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi liliu ʻo e Tohi Tapú naʻe ala maʻú, pea naʻa nau tufa ʻa e ngaahi tatau ki he kakaí. Talu mei he 1950, kuo nau pulusi ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures, pe ʻi hano konga, ʻi he lea ʻe 120 tupu. ʻI he 2013, naʻa nau pulusi ʻa e pulusinga faka-Pilitānia kuo fakaleleiʻi ʻo e New World Translation. Ko e pulusinga ko ení ʻoku faingofua ange ke mahinoʻi mo faingofua foki ke liliu. Pea ʻi he taimi ʻoku tau ngāueʻaki ai ha Tohi Tapu ʻa ia ʻe lava ke mahinoʻi ʻe he kakaí, ʻoku faingofua ange ai ke akoʻi kia kinautolu ʻa e moʻoní.

TAIMI ʻO E MELINO

6, 7. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi tau naʻe hoko ʻi he taʻu ʻe 100 kuohilí? (e) Kuo anga-fēfē tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi taimi melino ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ke malangá?

6 Lolotonga ʻa e taʻu ʻe 100 kuohilí, kuo lahi ʻa e ngaahi tau, kau ai ʻa e ongo tau ʻe ua ʻa māmaní. Kuo mate ʻa e kakai ʻe laui miliona. Ko ia ʻi he founga fē kuo ʻi ai ai ʻa e melinó pea kuo anga-fēfē ʻene tokoniʻi ʻa e kakai ʻa Sihová ke nau malangá? Lolotonga ʻa e tau ua ʻa māmaní, naʻe takimuʻa ʻa Nathan Knorr ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI ha fakataha-lahi ʻi he 1942, naʻá ne fakahoko ha malanga mālie naʻe fakakaveinga “Melinó—ʻE Lava ke Tuʻuloa?” Naʻe fakamatalaʻi ʻe Tokoua Knorr ʻa e kikite ʻi he Fakahā vahe 17 pea fakamoʻoniʻi mei ai ko ʻĀmaketone heʻikai vave ʻene hoko maí. Hili ʻa e taú, ʻe ʻi ai ha taimi ʻo e melino.—Fkh. 17:3, 11.

7 Ko e moʻoni, naʻe ʻikai ke ʻuhinga ení naʻe melino ʻa e feituʻu kotoa ʻi he hili ʻa e taú. Talu mei he tau ua ʻa māmaní, kuo mate ʻa e laui miliona ʻi he ngaahi tau kehe. Ka ʻi he ngaahi fonua lahi, kuo ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻo e melino ʻa ia kuó ne ʻai ke faingofua ange ki he kakai ʻa Sihová ke malanga. Ko e hā ʻa e olá? Lolotonga ʻa e tau ua ʻa māmani, naʻe siʻi hifo ʻi he toko 110,000 ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ka ʻi he ʻahó ni ʻoku ofi ʻi he toko valu milioná! (Lau ʻa e ʻAisea 60:22.) ʻIo, ʻi he ngaahi taimi ʻo e melinó, ʻe lava ke tau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki he kakai tokolahi ange.

FAKALAKALAKA ʻI HE FOUNGA ʻETAU FEFONONGAʻAKÍ

8, 9. Kuo anga-fēfē ʻa e hoko ʻo faingofua ange ʻa e fefonongaʻakí, pea ko e hā ʻoku tokoni ai eni ki heʻetau ngāué?

8 ʻI he taimi naʻe kamata malanga ai ʻa e kakai ʻa Sihová ʻi he ʻIunaite Seteté, naʻe ʻikai ke faingofua kia kinautolu ʻa e fefonongaʻakí. ʻI he 1900, ko e taʻu nai ʻe 21 hili ʻenau kamata pulusi ʻa e Taua Leʻo, ko e kā pē ʻe 8,000 nai mo ha ngaahi hala lelei pē ʻe niʻihi ʻi he fonua ko iá. Ka ʻi he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ʻa e kā laka hake he taha mo e konga pilioná ʻi he māmaní mo e ngaahi hala tokalelei lahi ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi feituʻú. Ko ia ʻe lava ke tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi kaá mo e halá ke malanga ki he kakaí ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku mamaʻo mei he koló mo faingataʻa ke aʻu ki aí. Ka ʻo kapau ʻoku tau nofo ʻi ha feituʻu ʻoku faingataʻa ai ʻa e fefonongaʻakí pea kuo pau ke tau lue lōloa, ʻoku tau fai ʻa e kotoa te tau malavá ke ʻalu ʻo malanga ki he kakaí ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau ʻi ai.—Māt. 28:19, 20.

9 ʻOku tau toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga fefonongaʻaki kehe. ʻOku tau ʻave ʻa e Tohi Tapú mo e ʻū tohi kehé ʻi he ngaahi loli, vaka mo e lēlue. ʻOku ʻuhinga ení ʻi he ngaahi uike siʻi pē, ʻe lava ke tau ʻave ʻa e ʻū tohí ki he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi he ngaahi feituʻu tuʻu mavahé. Ko e kau ʻovasia sēketí, kau mēmipa ʻo e Kōmiti Vaʻá, kau misinalé mo e niʻihi kehe ʻoku nau puna vakapuna ke fai ʻa e ngaahi malanga ʻi he ngaahi fakataha-lahí pea ke tokoni ki he ngaahi fakatahaʻangá. Ko e kau mēmipa ʻo e Kulupu Pulé mo e fanga tokoua kehe mei he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmaní ʻoku nau toe puna ki he ngaahi fonua lahi ke fakalototoʻaʻi mo akoʻi honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. ʻOku tokoni kotoa eni ki he fāʻūtaha ʻa e kakai ʻa Sihová.—Saame 133:1-3.

LEÁ MO E LILIU LEÁ

10. ʻOku anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻa e lea faka-Pilitāniá ʻi māmani lahí?

10 ʻI he ʻuluaki senitulí, ko e kakai tokolahi ʻi he ʻEmipaea Lomá naʻa nau lea faka-Kalisi. ʻI he ʻahó ni, ko e lea faka-Pilitāniá ʻoku leaʻaki ia ʻe he kakai tokolahi ʻi he māmaní. Ko hono moʻoní, ko e tohi English as a Global Language ʻoku pehē ai ko e vahe fā nai ʻe taha ʻo e tokolahi ʻo e māmaní ʻoku nau lea pe mahinoʻi ʻa e lea faka-Pilitāniá. ʻOku ako ʻe he kakai tokolahi ʻa e lea faka-Pilitāniá koeʻuhí ʻoku ngāueʻaki ia ʻi māmani lahi ʻi he pisinisí, politikí, saienisí mo e tekinolosiá.

11. Kuo anga-fēfē kaunga ʻa e lea faka-Pilitāniá ki he ngāue ʻa e kakai ʻa Sihová?

11 Ko hono ngāueʻakilahia ʻo e lea faka-Pilitāniá kuo tokoni ia ki hono fakamafola ʻa e moʻoní. ʻI he kuohilí, ko ʻetau ʻū tohí naʻe ʻuluaki ala maʻu ʻi he lea faka-Pilitāniá. Ko e kakai tokolahi ʻe lava ke nau lau ia koeʻuhí ko e lea faka-Pilitāniá naʻe leaʻaki ʻi māmani lahí. ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e lea faka-Pilitāniá ʻi heʻetau ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmaní. Pea ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻoku nau haʻu mei he ngaahi fonua kehekehe pea mahinoʻi ʻa e lea faka-Pilitāniá ʻoku akoʻi kinautolu ʻi heʻetau ngaahi ako ʻi Patterson, Niu ʻIoke.

12. Ko e lea ʻe fiha kuo tau liliu ki ai ʻetau ʻū tohí, pea kuo anga-fēfē hono ʻai ʻe he ngaahi polokalama komipiutá ke malava ʻa e meʻá ni?

12 Ka ʻoku tau maʻu ʻa e fatongia ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki he kakai kotoa ʻi he māmaní. Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau liliu ai ʻetau ʻū tohí ki he lea laka hake he 700. Kuo anga-fēfē malava ʻa e meʻá ni? Ko e ngaahi komipiuta mo e polokalama komipiuta, hangē ko e MEPS (Sisitemi Pulusi Fakaʻilekitulōnika ʻi he Ngaahi Lea Lahi), kuó ne tokoniʻi kitautolu ke fai ʻa e ngāue liliu leá. Ko hono olá, ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he māmaní ʻoku lava ke nau mahinoʻi ʻa e “lea maa” ʻo e moʻoni Fakatohitapú pea hoko ʻo fāʻūtaha.—Lau ʻa e Sēfanaia 3:9PM.

NGAAHI LAÓ MO E TUʻUTUʻUNI FAKAEFAKAMAAUʻANGÁ

13, 14. Kuo anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi laó mo e tuʻutuʻuni fakaefakamaauʻangá?

13 ʻI he ngaahi founga lahi, naʻe tokoniʻi ʻe he lao ʻa Lomá ʻa e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí ke malanga. ʻI he ʻahó ni, ko e ngaahi lao ʻi he ngaahi fonua lahi ʻoku nau tokoniʻi foki mo kitautolu ke fai ʻa e ngāue fakamalangá. Ko e fakatātaá, ʻoku ʻoange ʻe he ngaahi lao ʻi he ʻIunaite Seteté ʻa e totonu ki he kakaí ke fili ʻenau lotu, ke talanoa fekauʻaki mo e meʻa ʻoku nau tui ki aí pea ke fakatahataha fakataha. ʻOku ʻuhinga ení ʻoku tau maʻu ʻa e tauʻatāina ke fai ʻetau ngaahi fakatahá pea ke malanga ʻi he fonua ko iá. ʻOku tau toe maʻu ʻa e tauʻatāina ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngāue fakamalanga ʻi māmani lahí mei hotau ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmaní ʻi he ʻIunaite Seteté. Ko e moʻoni, kuo ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku fiemaʻu ai ke tau ʻalu ki he fakamaauʻangá ke taukapoʻi ʻetau totonu ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. (Fil. 1:7) Pea ʻi he taimi ʻoku feinga ai ʻa e kau fakamāú mo e kau sula ʻi he ngaahi fakamaauʻanga ko iá ke toʻo ʻetau totonu ke malangá, ʻoku tau ʻalu ki he ngaahi fakamaauʻanga māʻolunga ange ʻa ē ʻoku tau faʻa ikuna ai.

14 ʻI he ngaahi fonua kehé foki, kuo tau ʻalu ai ki he fakamaauʻangá ke taukapoʻi ʻetau tauʻatāina ke lotu kia Sihová mo ʻetau malangá. ʻI he taimi ʻoku tau foʻi aí, ʻoku tau ʻalu ki he ngaahi fakamaauʻanga fakavahaʻapuleʻangá. Ko e fakatātaá, kuo tau faʻa ʻalu ki he Fakamaauʻanga ʻIulope ki he Ngaahi Totonu ʻa e Tangatá. ʻI Sune 2014, kuo tau ikunaʻi ʻa e keisi ʻe 57 ʻi he Fakamaauʻanga ko iá, pea ko e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Fakamaauʻanga ko iá kuo pau ke talangofua ki ai ʻa e ngaahi fonua lahi taha ʻi ʻIulopé. Neongo ʻoku “fehiʻanekina ʻe he ngaahi puleʻangá kotoa” kitautolu, ko e ngaahi lao ʻi he ngaahi fonua lahi kuo nau fakaʻatā kitautolu ke lotu kia Sihova ʻi he tauʻatāina.—Māt. 24:9.

NGAAHI MEʻA KUÓ NE TOKONIʻI KITAUTOLU

ʻOku tau tufa ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú ʻi he ngaahi lea lahi

15. ʻI he ngaahi founga fē kuo fakalakalaka ai ʻa e ngaahi founga pulusí, pea kuo anga-fēfē tokoni eni kia kitautolú?

15 Kuo tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi founga pulusi foʻou ke tau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki ha toe kakai tokolahi ange. ʻI he taʻu ʻe lauingeau, kuo ngāueʻaki ʻe he kakaí ʻa e founga pulusi naʻe faʻu ʻe Johannes Gutenberg ʻi he 1450 nai. Ka ʻi he taʻu ʻe 200 kuohilí, kuo fakalakalaka ʻa e ngaahi mīsini pulusí ʻi he ngaahi founga lahi ʻo vave mo lelei ange ai ʻa e pulusí. Pehē foki, naʻe maʻamaʻa ange ke ngaohi ʻa e pepá mo fakatakafi ʻa e ʻū tohí. Kuo anga-fēfē kaunga ʻa e ngaahi liliu ko ení ki heʻetau ʻū tohí? ʻI he 1879, naʻe pulusi ʻa e ʻuluaki Taua Leʻo ʻi he lea faka-Pilitāniá pē. Naʻe ʻikai ʻi ai ha fakatātā, pea ko e tatau ʻe 6,000 naʻe pulusí. ʻI he ʻahó ni, ko e Taua Leʻo ʻoku pulusi ia ʻi he lea ʻe 200 tupu. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi fakatātā fakaʻofoʻofa mo fakalanulanu, pea ko e tatau laka hake he 50,000,000 ʻo e ʻīsiu taki taha ʻoku pulusí.

16. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa kuó ne tokoniʻi kitautolu ke malanga ʻi māmani lahí? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

16 Kuo tokoniʻi ʻe he ngaahi meʻa lahi ʻi he taʻu ʻe 200 kuohilí ʻa e kakai ʻa Sihová ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. Kuo tau ʻosi lave ki he lēlué, kā mo e vakapuna. Ka kuo ʻi ai foki ʻa e ngaahi pasikala, taipe, ʻū naunau maʻá e kau kuí, mākoni, telefoni, meʻa faitā, meʻa hiki-leʻo, meʻa hiki vitiō, letiō, televīsone, faiva, komipiuta mo e ʻInitaneti. Neongo naʻe ʻikai faʻu ʻe he kakai ʻa Sihová ʻa e ngaahi meʻá ni, ʻoku nau ngāueʻaki ia ke faʻu ʻa e Tohi Tapú mo e ʻū tohi kehé ʻi he ngaahi lea lahi pea ke malanga ʻi māmani lahi. ʻI he foungá ni, ʻoku nau “komo ʻa e huʻakau ʻani puleʻanga,” ʻo hangē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe he Tohi Tapú.—Lau ʻa e ʻAisea 60:16.

17. (a) Ko e hā ʻoku hā mahino fekauʻaki mo e ngāue fakamalangá? (e) Ko e hā ʻoku loto ai ʻa Sihova ke tau ngāue fakataha mo iá?

17 ʻOku hā mahino hono tataki ʻe Sihova ʻetau ngāue fakamalangá. Kuo ʻomai ʻe Sihova kia kitautolu ʻa e ngāue ko ení, ʻo ʻikai koeʻuhí heʻikai lava ke ne fai ia ʻo taʻekau ai ʻetau tokoní, ka koeʻuhí ʻokú ne ʻofa ʻia kitautolu pea loto ke tau ngāue fakataha mo ia. ʻI heʻetau ngāue fakamalangá, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻoku tau ʻofa kiate ia pea ʻoku tau ʻofa ki he kakai kehé. (Mk. 12:28-31; 1 Kol. 3:9) ʻOku tau fakamālō lahi kia Sihova ʻi heʻene tokoniʻi kitautolu ke malanga ʻi he kotoa ʻo e māmaní. Ko ia ʻofa ke tau ngāueʻaki ʻa e faingamālie kotoa ʻoku tau maʻú ke malanga fekauʻaki mo Sihova pea mo hono Puleʻangá!

a Mei he 1870, naʻe ʻiloa ʻa e kakai ʻa Sihová ko e Kau Ako Tohi Tapu. ʻI he 1931, naʻa nau kamata ngāueʻaki ʻa e hingoa Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.—ʻAi. 43:10.