Me ren ewe puk itelapan Biblical Archaeology Review, ekkewe pisekin chón lóóm sou káé ra kúna mi tongeni ánnetatá pwe “mwaren 50 som” aramas mi mak pwóróuseer lón ewe Tesin Ipru, iir wesewesan. Mi kapachelong lein ekkena aramas 14 kingen Juta me Israel, ekkóch leir iir mi iteféúló, áwewe chék ren Tafit me Hiskia, me ekkóch rese kon lien iteféúló, áwewe chék ren Menahem me Peka. Nimmén kingen Isip me 19 king seni Asiria, Papilon, Moap, Persia me Siria ra pwal kapachelong. Iwe nge, esap chék pwóróusen ekkewe king ra mak lón Paipel me wóón pisekin chón lóóm. A pwal mak pwóróusen ekkewe aramas rese kon tekia, áwewe chék ren ekkewe souasor mi lap, emén soumak, me pwal ekkóch néúwis.

Me ren ena puk, “chómmóng ekkewe sou káé ra tipeeúfengen” pwe ekkena aramas iir wesewesan. Pwúngún pwe ewe Tesin Krik a pwal fós usun chómmóng aramasen lóóm. Me mi wor ekkewe pisekin chón lóóm mi ánnetatá pwe ekkena aramas iir pwal wesewesan, áwewe chék ren Herotes, Pontius Pilatus, Tiperius, Kaifas, me Serkius Paulus.

Inaamwo ika lón ei fansoun ese chúen wor laion lón ewe Fénú mi Pin, nge án Paipel fós usun laion órun fán 150 a pwáraatá pwe ekkewe soumakken Paipel ra sissilei ena man. Lap ngeni, ra eáni kapas áwewe usun laion, nge fán ekkóch ra makkeei pwóróusen án aramas wesewesen sereni laion. Áwewe chék, Paipel a pwóróus usun án Samson, Tafit, me Penaia nieló laion. (Soukapwüng 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20) Nge ekkóch aramas ra máló ren laion.​—1 King 13:24; 2 King 17:25.

Lón fansoun lóóm, ewe esin laion mi nóm Asia ra nómofetál lón ekkewe leeni lón Asia Minor me Kriis tori lón Palestine, Siria, Mesopotamia, me notouááfengin India. Aramas ra súféliti me niweiti ekkewe laion, iwe fán chómmóng a pwá liosur me wóón ekkewe pisek férien chón lóóm lón Israel me ekkewe fénú únúkkún. Áwewe chék, amwararen ekkewe liosun laion wóón ekkewe féún plak ra elinga ekkewe etiip oroppen alelapen Papilon lóóm.

Ekkewe soufiun Iurop ra chechchei me elliapa ekkewe laion lón Palestine tori órun ewe ier 1200. Usun ekkewe laion ra móróló seni ena leeni ekiseló mwirin ewe ier 1300. Iwe nge, ekkóch aramas ra apasa pwe ra chúen kúnékún laion me lón Mesopotamia me Siria fitu ier mwen 1900, me ra pwal erá pwe fitu ier mwirin ena ier mi chúen wor laion lón Iran me Iraq.