UKPE 1927 a ro yẹ omẹ evaọ ẹwho ọsese jọ nọ a re se Wakaw nọ ọ rrọ Saskatchewan, obọ Canada. Ọsẹgboni mẹ a yẹ emọ ihrẹ, emezae ene gbe emetẹ esa, fikiere no emaha ze mẹ riẹ epanọ o rẹ jọ nọ ohwo o te bi lele ahwo buobu rria.

Ẹgaga nọ ọ jọ otọ evaọ etoke ikpe 1930 nọ a se Great Depression (Ọbẹwẹ Ologbo) na u kpomahọ uviuwou mai re. Uviuwou mai u fe he, rekọ emu ọ jẹ hae kare omai hi. Ma wo erifẹ gbe imẹlu ọvo jọ nọ ma je thuru, fikiere ẹsikpobi ma jẹ hai wo ike erifẹ, imiliki, ikrimu, ichizi, gbe ebọta. Onana u ru nọ ohwo kpobi evaọ uwou na ọ jẹ hae rọ ruẹ iruo ru ziezi.

Mẹ gbẹ be kareghẹhọ eware nọ e jẹ hae were omẹ gaga oke yena, wọhọ ore uwoma ubi-ure apo nọ o rẹ da uwou mai fia. Oke kpobi nọ ọsẹ mẹ o te kpobọ otọ-ẹwho nyae zẹ eware ẹwọ mai, ọ rẹ dẹ ekatọno apo nọ a kọrọ obọ kpozi. Oke yena, kẹdẹ kẹdẹ ma jẹ hae re ọvuọ apo riẹ, yọ e jẹ hae were ziezi.

Ikpe ezeza mẹ jọ okenọ ọsẹgboni mẹ a rọ kaki yo kpahe uzẹme na. Ọmọzae ọkpako ọsẹgboni mẹ nọ a re se Johnny o whu nọ a nwani yẹi no. Oware na o kẹ ọsẹgboni mẹ uye gaga, fikiere a tẹ nyae nọ ozerẹ-ichọche ẹwho na inọ, “Bovẹ Johnny ọ rrọ?” Ozerẹ na ọ tẹ ta kẹ ae nọ a re te họ ọmọ na ame he, fikiere o kpobọ odhiwu hu. Ukpoye, ọ rrọ Limbo, oria nọ ahwo Katọlik a wuhrẹ nọ emamọ ahwo gbe emọ eboba a re kpohọ okenọ a te whu, otẹrọnọ a re te họ-ame he. Ozerẹ-ichọche na ọ tẹ ta nọ ọsẹgboni mẹ a tẹ kẹe ugho, ọ rẹ sae lẹ re Johnny o no Limbo kpobọ odhiwu. Ẹvẹ o hae te jọ owhẹ oma o hae jọnọ owhẹ? Ẹme na o dha ọsẹgboni mẹ eva gaga, a gbẹ ta ẹme kẹ ozerẹ na ofa ha. Rekọ, ọsẹgboni mẹ a gbẹ jẹ hai roro kpahe oria nọ o rẹ sae jọ nọ Johnny ọ rrọ.

Ẹdẹjọ oni mẹ ọ tẹ nyaku omobe jọ nọ uzoẹme riẹ o ta nọ Where Are the Dead? (Bovẹ Ahwo nọ A Whu no A Rrọ?), onọ Isẹri Jihova a kere. Ọ tẹ rọ ọwhọ sei. Nọ ọsẹ mẹ o kpozi, ọ tẹ ta kẹe avọ evawere nọ: “Mẹ riẹ oria nọ Johnny ọ rrọ! Ọ rrọ owezẹ enẹna, rekọ ẹdẹjọ ọ te wariẹ kpama.” Owọwọ ẹdẹ yena ọsẹ mẹ o se obe na kpobi re. O sasa ọsẹgboni mẹ oma gaga nọ a wuhrẹ no Ebaibol ze inọ ahwo nọ a whu no a rrọ owezẹ yọ ẹkparomatha ọ te jariẹ evaọ obaro.—Ọtausi. 9:5, 10; Iruẹru 24:15.

Uzẹme nana nọ a duku na u nwene uzuazọ mai, o kẹ omai omosasọ gbe evawere. Isẹri Jihova a te mu ae Ebaibol na họ ewuhrẹ, a te je mu iwuhrẹ họ ẹnya evaọ ukoko osese nọ o jọ Wakaw, yọ iviuwou buobu evaọ ukoko na a jọ ahwo Ukraine. U kri hi, ọsẹgboni mẹ a te mu obọ họ ewo evaọ iruo usiuwoma ota na.

Nọ omoke jọ o vrẹ no, ma tẹ kwa kpobọ British Columbia, yọ ukoko nọ o jọ obei u dede omai rehọ  ziezi. Mẹ gbẹ be kareghẹhọ avọ evawere epanọ ma jẹ hae rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ Uwou-Eroro nọ a ti wuhrẹ evaọ Ẹdoka kpobi. Mai kpobi ma te mu uyoyou udidi họ ewo kẹ Jihova gbe uzẹme Ebaibol na. Mẹ ruẹ epanọ uzẹme na u ro ru uzuazọ mai woma vi epaọ anwẹdẹ, gbe epanọ Jihova ọ jẹ rọ ghale omai.

Uzẹme na họ, okenọ ma gbẹ jọ emaha, o lọhọ kẹ omai tere he re ma ta usiuwoma kẹ amọfa. Rekọ oware jọ nọ u fiobọhọ kẹ omẹ avọ oniọvo ọmọtẹ ọmaha mẹ nọ a re se Eva họ, oriruo ọrọ usiuwoma ota omara na nọ ma jẹ hae ruẹrẹ kpahe, kẹsena ma ve ru odhesẹvia riẹ evaọ Ewuhrẹ Odibọgba. Dede nọ oma o jẹ hae vuọ omai, onana u fiobọhọ kẹ omai wuhrẹ epanọ ma jẹ sae rọ ta ẹme kẹ amọfa kpahe Ebaibol na. Edhere nana nọ a ro wuhrẹ omai kẹ usiuwoma ota na o were omẹ eva gaga.

Egbodibo oke-kpobi nọ e jẹ hae rria uwou mai ẹsejọ yọ oware jọ nọ o were omai gaga evaọ oke emaha. Wọhọ oriruo, o jẹ hae were omai gaga oke kpobi nọ ọsẹro okogho mai, Jack Nathan o te weze bru ukoko mai ze jẹ rria uwou mai. * Iku buobu nọ ọ jẹ hai gbe e jẹ hae were omai gaga, yọ eme ujiro riẹ e jẹ hae tuduhọ omai awọ kruga ziezi evaọ egagọ Ọghẹnẹ.

Mẹ kareghẹhọ inọ mẹ jẹ hae ta kẹ omamẹ nọ: “Mẹ gwọlọ jọ wọhọ Brọda Nathan nọ mẹ tẹ kpako no.” Oke yena mẹ riẹ hẹ inọ oriruo riẹ u bi fiobọhọ ruẹrẹ omẹ kpahe kẹ iruo odibọgba oke-kpobi na. Nọ mẹ jọ ikpe 15 yọ mẹ gba riẹ mu no inọ mẹ rọ gọ Jihova. Evaọ 1942 mẹ avọ Eva ma tẹ họ-ame.

Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Avivẹ nọ ahwo kpobi a jẹ rọ họre kẹ orẹwho rai, iticha jọ nọ ọ rẹ rehọ orọ omọfa ha nọ a re se Miss Scott o te si inievo-emetẹ ivẹ gbe oniọvo-ọmọzae mẹ jọ no isukulu. Fikieme? Fikinọ a rọwo yere obiala ha. Kẹsena Miss Scott ọ tẹ vuẹ iticha isukulu mẹ nọ o si omẹ no isukulu na. Rekọ iticha mẹ ọ tẹ ta nọ, “Izi orẹwho mai na e kẹ ohwo udu nọ ọ sae rọ salọ egagọ nọ ọ gwọlọ jọ, gbe udu nọ ọ sae rọ siọ iruẹru orẹwho na jọ nọ ọ gbẹ gwọlọ jarai wobọ họ.” Dede nọ Miss Scott ọ jẹ gwọlọ gba iticha mẹ họ si omẹ nọ isukulu, iticha mẹ ọ ta kẹe nọ, “Iroro-ejẹ yena yọ ẹme obọmẹ.”

Miss Scott ọ tẹ kpahe kẹe nọ: “Ijo, oyena yọ iroro-ejẹ obọra ha. Who gbe si Melita no isukulu na ha, me ti gu owhẹ kẹ ahwo nọ a wuzou.” Iticha mẹ ọ tẹ ta kẹ ọsẹgboni mẹ nọ o gbe si omẹ no isukulu hu, a ti si ei no iruo, dede nọ ọ riẹ nọ o thọ re o ru ere. O make jọ ere na, ma daoma wo eware isukulu nọ ma sae rọ jọ obọ uwou wuhrẹ omamai. Nọ omoke jọ o nwane ruemu no, ma tẹ kwa kpohọ oria ofa nọ o rehọ emaele 20 thabọ no oria nọ ma jọ. Kẹsena a tẹ jọ obei rehọ omai fihọ isukulu efa.

A fi awhaha họ ebe mai evaọ etoke ẹmo na, rekọ ma gbẹ jẹ rọ Ebaibol na ta usiuwoma no uwou ruọ uwou. Onana u ru nọ ma ro wo onaa ziezi evaọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ rehọ Ebaibol na ta usiuwoma. U te ru nọ ma rọ riẹ Ebaibol na ziezi je yeri uzuazọ mai rọwokugbe izi Ọghẹnẹ vi epaọ anwẹdẹ, je wo uketha Jihova.

Nọ mẹ avọ Eva ma no isukulu nwrotọ no, ma te mu iruo ọkobaro họ. Oke ọsosuọ, me je ru iruo evaọ uwou-eki jọ. Kẹsena, me te wuhrẹ iruo eto emerae ezeza, oware nọ o jẹ hae were omẹ eruo evaọ obọ uwou. Me te je ru iruo isiava ẹkpoka  evaọ oria nọ a rẹ jọ ru eto, yọ me wo oria nọ mẹ jẹ hae jọ wuhrẹ amọfa iruo na re isiava amara. Enẹ mẹ jẹ rọ rẹrote oma mẹ evaọ iruo odibọgba oke-kpobi na.

Evaọ ukpe 1955, mẹ jẹ gwọlọ nọ me re kpohọ okokohọ “Triumphant Kingdom” (Uvie nọ O be Kparobọ) evaọ New York, obọ America, gbe Nuremberg, obọ Germany. Rekọ taure me te ti kpobọ New York, mẹ ruẹ Brọda Nathan Knorr nọ o no obọ ehri ukoko ze. Tei te aye riẹ a ziọ okokohọ evaọ Vancouver, Canada. Evaọ etoke nana, a tẹ ta nọ me ru eto aye Brọda Knorr. Eto na e were Brọda Knorr gaga, fikiere ọ tẹ gwọlọ nọ ọ rẹ ruẹ omẹ. Nọ mẹ avọ Brọda Knorr ma jẹ ta ẹme, mẹ vuẹ riẹ nọ mẹ gwọlọ te obọ New York taure me te ti kpobọ Germany. O te zizie omẹ inọ mẹ ziọ uwou ogha Brooklyn kẹ iruo edẹ izii.

Onya yena u nwene uzuazọ mẹ. Mẹ jọ obọ New York nyaku oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Theodore (Ted) Jaracz. Nọ ma ruẹ oma, u gbe omẹ unu nọ ọ nọ omẹ nọ, “Whẹ yọ ọkobaro?” Mẹ tẹ kuyo nọ, “Ijo.” Uyo mẹ na u fi ruọ ogbẹnyusu mẹ nọ a re se LaVonne ezọ, ọ tẹ kpunu nọ, “Ee, ọkobaro ọ rrọ.” Uyo na u gbe Ted unu, fikiere ọ tẹ nọ LaVonne nọ, “Ono ọ mae riẹ uyo na, whẹ manikọ ọyomariẹ?” Mẹ tẹ ta kẹe nọ mẹ rrọ ọkobaro anwẹdẹ, yọ mẹ te wariẹ muhọ nọ me te no okokohọ na te uwou no.

Ukpe 1925 a ro yẹ Ted evaọ Kentucky, obọ America, yọ okenọ ọ jọ ikpe 15 ọ rọ họ-ame. Dede nọ uvumọ ohwo evaọ uviuwou riẹ o kurẹriẹ hẹ, Ted o mu iruo ọkobaro họ ikpe ivẹ nọ i lele i rie. Yọ o ru iruo odibọgba oke-kpobi na joma te ikpe 67.

Evaọ Ahrẹ ọrọ ukpe 1946, nọ ọ jọ ikpe 20 o ro nwrotọ no eklase avọ ihrẹ ọrọ Isukulu ọ Giliad. Kẹsena o te ru iruo ọsẹro ọnyawariẹ evaọ Cleveland, Ohio. Ikpe ene nọ i lele i rie, a te zizie ei kpohọ uwou ogha obọ Australia jẹ kẹe owha-iruo ẹruorote iruẹru uwou-ogha.

Ted ọ jọ okokohọ ubrotọ nọ a ru evaọ Nuremberg, obọ Germany na, yọ ma raha oke jọ kugbe. Ma tẹ dhẹ ruọ ohwohwo oma. Eva e were omẹ inọ utee riẹ họ epanọ ọ rẹ rọ rehọ uzuazọ riẹ kpobi gọ Jihova. Ọ roma kẹ egagọ Ọghẹnẹ je wo ajọwha kẹ iruo Uvie na gaga, rekọ ọ jọ wowou, yọ ọ rẹ whẹtiẹ amọfa homa ziezi. Mẹ ruẹ nọ ọ rẹ rọ ẹgwọlọ amọfa karo. Nọ okokohọ na o re no, Ted o te zihe kpobọ Australia, me te zihe kpobọ Vancouver. Rekọ ma jẹ hai kere ileta se ohwohwo.

Nọ Ted ọ rria Australia te ikpe isoi no, o te zihe kpobọ America, kẹsena o te kpohọ iruo ọkobaro evaọ obọ Vancouver. Eva e were omẹ gaga inọ Ted ọ were ahwo uviuwou mẹ ziezi. Oniọvo ọmọzae mẹ ọrọ ọkpako nọ a re se Michael, ọ jẹ hae gwọlọ thọ omẹ gaga, maero nọ oniọvo-ọmọzae jọ o te bi dhesẹ isiuru kpahe omẹ. Rekọ, o raha oke he, Ted ọ tẹ were Michael. Michael ọ tubẹ ta kẹ omẹ dede nọ, “Melita, oniọvo nana yọ emamọ ohwo. Rẹrotei ziezi re ọ siọ owhẹ obọ ba eno.”

Me you Ted gaga re. Akpegbivẹ 10, 1956 ma tẹ ruọ orọo. Ma ru iruo ọkobaro kugbe evaọ Vancouver, je ru iruo na evaọ California, kẹsena a te dhe omai kpohọ iruo ọsẹro okogho evaọ obọ Missouri gbe Arkansas. Etoke ikpe 18 nọ ma jọ iruo ọsẹro okogho evaọ abọ jọ soso America na, koka koka ma jẹ hae rria iwou sa-sa. Ma jẹ hae reawere usiuwoma ota ziezi, yọ ere ọvona ma jẹ reawere omakugbe inievo na ziezi re. Oghale nana u tube ru nọ ma gbẹ jẹ rọ daezọ use-abọ ẹkwẹkwa na ha.

Oware jọ nọ o were omẹ gaga kpahe Ted họ, ọ rẹ rehọ usu riẹ avọ Jihova zaharo ho. O rri egagọ efuafo Ọghẹnẹ Erumeru na ghaghae gaga. O jẹ  hae were omai gaga re ma se je wuhrẹ Ebaibol na kugbe. Taure ma te ti kiẹzẹ evaọ asọ, ma re kigwẹ kẹle ehwa mai, ọ vẹ lẹ. Kẹsena ma vẹ jẹ lẹ ọvuọ olẹ riẹ. Okekpobi nọ oware jọ o tẹ be kẹ Ted uye, mẹ rẹ riẹ keme ọ rẹ kpama no ehwa, o ve kigwẹ, je muhọ ẹlẹ họ eva oke lelehie. Eva e were omẹ gaga inọ ọ rẹ gwọlọ lẹ se Jihova kpahe oware kpobi, te osese hayo ulogbo.

Nọ ma rọo te ikpe jọ no, Ted ọ tẹ vuẹ omẹ nọ o bi ti mu emu owọwọ họ ẹre evaọ etoke Ekareghẹhọ. Ọ ta nọ: “Mẹ lẹ gaga kpahe onana no re o ruẹsi mu omẹ ẹro inọ oware nọ Jihova ọ gwọlọ nọ me ru me bi ti ru na.” U gbe omẹ unu gahrọ họ inọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi wholo iei re ọ jọ okpodhiwu. Me rri rie fihọ uvẹ-ọghọ re mẹ rọ uketha kẹ oniọvo Kristi jọ.—Mat. 25:35-40.

Evaọ 1974, a te zizie Ted re ọ jọ omọvo Utu Ẹruorote Iruẹru Isẹri Jihova, u gbe omai unu gaga. U gbe kri hi, a te zizie omai kpohọ uwou ogha obọ Brooklyn. Nọ Ted ọ rrọ iruo riẹ wọhọ omọvo Utu Ẹruorote na yọ mẹ rrọ iruo ẹruorote iwou hayo eto.

A jẹ hai vi Ted nyai rri iwou ogha sa-sa. Oware nọ o jẹ hae mae jariẹ oja họ, epanọ iruo usiuwoma ota na e rrọ evaọ erẹwho nọ a jọ fi awhaha họ iruo na. Evaọ okejọ nọ ma rehọ oke eriosehọ mai kpohọ erẹ evaọ obọ Sweden, Ted ọ tẹ vuẹ omẹ nọ: “Melita, a fi awhaha họ iruo usiuwoma ota na evaọ obọ Poland, yọ mẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ inievo na evaọ obei.” Fikiere ma tẹ rehọ ivisa, je no obonọ ma jọ kpobọ Poland. Nọ ma te obei, Ted avọ inievo-emezae jọ nọ e be rẹrote iruo na a te kpohọ onya ugbo jọ yọ a be ta ẹme re omọfa ọ seba eyo. Edẹ ene soso o lele inievo nana gbẹgwae, rekọ eva e were omẹ gaga inọ obọ nọ Ted o fihọ kẹ inievo na o kẹ riẹ evevọwẹ.

Akpegbọvo ọrọ ukpe 1977 ma rọ wariẹ kpobọ Poland. F. W. Franz, Daniel Sydlik, gbe Ted a jọ ahwo Utu Ẹruorote nọ ukoko o kaki vi kpobọ Poland. Oke nana yọ a gbe fi awhaha họ iruo mai, rekọ imasa Utu Ẹruorote na a sai lele ekpako ukoko, ekobaro, gbe inievo efa nọ e rrọ iruo Uvie na kri no gbẹgwae evaọ ewho sa-sa.

Ukpe nọ u lele i rie nọ Milton Henschel avọ Ted a wariẹ nyai rri epanọ iruo Uvie na e rrọ evaọ obọ Poland, a te lele ahwo egọmeti jọ nọ a gbẹ be nwani mukpahe iruẹru mai na tere he t’ẹme. Evaọ 1982, egọmeti Poland ọ tẹ kuvẹ re inievo mai a ru okokohọ ẹdẹvo evaọ eria sa-sa. Ukpe nọ u lele i rie, a te ru ikokohọ ilogbo, eria nọ a haya a jọ ru ibuobu rai. Dede nọ awhaha na ọ gbẹ jotọ evaọ 1985, a kẹ omai uvẹ ru ikokohọ ilogbo evaọ afe-ughe sa-sa. Kẹsena evaọ Asoi ọrọ ukpe 1989, nọ ukoko o jẹ ma omaa nọ a ti ro ru ikokohọ ilogbo, egọmeti Poland o te kuenu kẹ Isẹri Jihova wọhọ egagọ nọ e rẹ sae wha  iruẹru rai haro. Eware nọ e rẹ kẹ Ted evawere te usi nana i tulo ho.

Evaọ 2007 ma jọ edhere je kpobọ South Africa nọ a gwọlọ jọ rehọ uwou ogha rai mudhe. Nọ ma te England, azẹ Ted o te muhọ ẹdhẹ kpata vi epanọ u fo nọ o rẹ jọ. Edọkita ọ tẹ ta kẹe nọ jọ ọ va erẹ na. Nọ oma na o kẹe uvẹ no, ma te zihe kpobọ America. Rekọ eka jọ nọ i lele i rie, okie o te kiei, onọ u ru nọ abọ emamobọ riẹ o ro whu du otọ.

Ẹmẹrera oma na o jẹ rọ ga, yọ oke ọsosuọ ọ gbẹ jẹ sai kpohọ iruo ho evaọ ọfisi riẹ. Rekọ eva e were omai nọ ọ gbẹ jẹ sae ta ẹme ziezi ghele. Ghelọ ẹbẹbẹ nana, ọ jẹ hae gbẹ daoma ru iruo riẹ, tubẹ jọ ubruwou mai rọ ẹkwoma ifonu wobọ evaọ ẹgwae nọ Utu Ẹruorote na a rẹ gba koka koka.

Ẹro nọ a ro te Ted evaọ oria nọ a rẹ jọ rẹrote ahwo nọ oma o ga ha nọ o rrọ uwou ogha na, o da riẹ ẹro fia. Ẹmẹrera na, ọ tẹ te wariẹ muhọ ẹnya. Ọ jẹ sae rẹrote ewha-iruo riẹ jọ evaọ uwou ogha na, yọ ọ jẹ hae daoma sasa ovao.

Ikpe esa nọ i lele i rie, okie ọ tẹ wariẹ kiei, kẹsena o te whu evaọ Edesa-Oka, ẹdẹ avọ 9 amara Azeza ukpe 2010. Dede nọ mẹ riẹ nọ ẹdẹjọ Ted o ti ku iruẹru uzuazọ otọakpọ riẹ họ, o da omẹ gaga okenọ o ro whu. Ghele na, me bi yere Jihova kẹdẹ kẹdẹ rọkẹ obọ nọ mẹ sai fihọ kẹ Ted. Ikpe 53 ma reawere iruo odibọgba oke-kpobi kugbe. Me yere Jihova rọkẹ epanọ Ted o ro fiobọhọ kẹ omẹ wo usu okpekpe kugbe Ọsẹ obọ odhiwu mẹ. Enẹna, me wo imuẹro nọ Ted o bi wo evawere evaọ owha-iruo okpokpọ nọ o wo obọnana.

Okenọ ọzae mẹ ọ jariẹ, mẹ avọ iẹe ma jẹ rọ evawere ru iruo Uvie nọ e da omai abọ fia kugbe. Obọnana re me yeri uzuazọ oghẹrẹ ofa, o lọhọ kẹ omẹ tere he. O jẹ hae were omẹ avọ Ted gaga re ma yere erara evaọ Ebẹtẹle gbe obọ Ọgwa Uvie. Enẹna nọ Ted, oyoyou mẹ ọ gbẹ rrọ kugbe omẹ hẹ na, yọ oma mẹ o gbẹ ga tere he na, mẹ gbẹ be ruẹ ahwo te epanọ o jọ họ. Dede na, o gbẹ be kẹ omẹ evawere nọ mẹ tẹ rrọ kugbe inievo na evaọ uwou ogha gbe obọ ukoko mẹ. Omaa iruẹru Ebẹtẹle o lọhọ tere he, rekọ edhere nana nọ mẹ be rọ gọ Ọghẹnẹ na o be kẹ omẹ evawere. Uyoyou nọ me wo kẹ iruo usiuwoma ota na o gbẹ rrọ gaga. Dede nọ oma o be hae rrọ omẹ gaga yọ mẹ gbẹ be sai dikihẹ kri hi, mẹ be hai wo evawere evaọ usiuwoma ota iyẹrẹ gbe ebe-iwuhrẹ Ebaibol.

Nọ mẹ tẹ be ruẹ eware iyoma nọ e rrọ akpọ via, eva e rẹ were omẹ nọ mẹ rrọ egagọ Jihova, me te je wo ọzae oyoyou nọ mẹ avọ iẹe ma ruabọhọ egagọ Jihova. Oghale Jihova u gine ru omẹ yeri obọdẹ uzuazọ no.—Itẹ 10:22.