LIVOKʼ ta 1927 ta jun bikʼit jteklum, Wakaw sbi, te xkom ta Saskatchewan (Canadá). Balunebunkutik xchiʼuk li jtot jmeʼe. Oxib tsebunkutik xchiʼuk chanib jkeremalkutik, jaʼ yuʼun epunkutik noʼox li ta jnae.

Li ta sjabilaltik 1930, li kutsʼ kalale laj yil svokol kʼalal jaʼo oy vokolil ta takʼin li ta lum bu nakalunkutike, Gran Depresión la sbiin yuʼunik li vokolil taje. Maʼuk maʼ ti jkʼulejunkutike, pe oy onoʼox jveʼelkutik jujun kʼakʼal. Ta skoj ti oy jaykotuk kalakʼkutike xchiʼuk jkot smeʼ jvakaxkutike, oy noʼox ston kalakʼkutik, jlechekutik, jkremakutik, jkesokutik xchiʼuk jmantekiyakutik. Kʼuchaʼal chavakʼ ventae, oy noʼox kabtel jkotolkutik.

Toj lek xa noʼox kʼusitik chvul ta jol ti jechik kʼot ta pasel li vaʼ kʼakʼaletik taje. Li ta jujun otonyoe jaʼo chlokʼ xchon ta jteklum kʼusitik ch-ayan ta kosilkutik li jtote, kʼalal tsut tale nopem xaʼi chichʼ talel jun reja mantsana. Li yikʼ ta sjunul jnakutike liʼ to chtal chkaʼie. ¡Kʼupil tajek chkaʼikutik sloʼel li mantsanaetik taje!

Li jtot jmeʼe jaʼo laj yojtikinik mantal kʼalal vakib toʼox jabilale. ¿Kʼuxi lik yojtikinik? Kʼelo avil, li bankilal kuʼunkutike cham kʼalal jaʼtik to svokʼele, Johnny sbi. Toj lajem kom li jtot jmeʼkutike, jaʼ yuʼun xi bat sjakʼbeik li pale ta jteklume: «¿Kʼuxi bat li Johnny une?». Li palee laj yal ti te la oy yoʼ bu chbat skotol li neneʼetik ti muʼyuk yichʼoj voʼ chchamike. Pe laj yal xtok ti mi laj yakʼbeik takʼine, xuʼ la spas orasion sventa xlokʼ ti bu oye, vaʼun ta la xbat ta vinajel. ¿Kʼu van yelan laj avaʼi aba ti voʼotuk la-albat taje? Li jtot jmeʼe chibajik tajek, jech oxal muʼyuk xa la skʼoponik-o li pale taje. Akʼo mi jech, ta sjakʼilanbe-o sbaik bu oy li jbankile.

Jun veltae, li jmeʼe la sta jlik foyeto ti pasbil yuʼun stestigotak Jeovae, ¿Dónde están los muertos? sbi. Ta skoj ti tskʼan xa tstabe stakʼobil taje, la skʼel sliklejal li foyetoe. Jaʼ yuʼun xi xmuyubaj laj yalbe jtotkutik kʼalal sut talel ta nae: «¡Jnaʼ xa kʼuxi bat li Johnnye! Naka noʼox ta xvay, pe ta xkʼot yorail ti chchaʼlik tale». Li mal kʼakʼal taje, la skʼel sliklejal foyeto li jtot eke. Mas xa jun yoʼontonik kʼalal laj yakʼik venta ti chal Vivlia ti xkoʼolaj kʼuchaʼal chvayik noʼox li buchʼutik chamemike xchiʼuk ti chchaʼkuxiik talel ta jelavele (Eclesiastés 9:5, 10; Echos. 24:15).

Ta skoj li kʼusi la xchanike mas to ximuyubajkutik yuʼun xchiʼuk la sjel jkuxlejalkutik. Lik xchanik Vivlia xchiʼuk li stestigotak Jeovae, batik ta jun bikʼit tsobobbail ta jteklum Wakaw. Jutuk mu skotoluk li buchʼutik te chkʼotike likemik talel ta Ucrania. Mu jaluk echʼ sventa xlik xcholik mantal.

Ta tsʼakale bat naklikunkutik ta Columbia Británica. Lek la xchʼamunkutik li tsobobbaile. Lek tajek xvul ta jol kʼalal koʼol ta jchan jrevistakutik sventa li tsobajel ch-echʼ ta domingoe. Kʼunkʼun chʼi batel li kʼanel kuʼunkutik ta stojolal Jeovae xchiʼuk li ta Vivliae. Lek xvinaj ti yakal chakʼbunkutik sbendision li Jeovae, jaʼ yuʼun jaʼ jkʼulejalkutik kʼot.

 Li jchiʼiltak ta vokʼel xchiʼuk voʼone toj vokol laj kaʼikutik xcholbel mantal li krixchanoetike. Jujun u ta jchapan xchiʼuk jmuk Eva ti kʼu yelan skʼan cholel mantale, vaʼun ch-echʼ kakʼkutik ta ilel li ta Tsobajel sventa Tunelale. Akʼo mi chikʼexavkutik toʼox, li kʼusi la jpaskutike jaʼ la skoltaunkutik tajek ta xcholbel mantal li krixchanoetike.

Li kʼusi mas la jkʼupinkutik kʼalal kʼoxunkutik toʼoxe jaʼ ti te chkom ta jnakutik li ermanoetik ti tspasbeik yabtel Dios ta tsʼakal orae. Jun skʼelobile jaʼ liʼe, kʼalal te chkʼot svulaʼan tsobobbail li jkʼelvanej ta sirkuito kuʼunkutike, li ermano Jack Nathane, toj lek tajek xkaʼikutik ti te chkom ta jnakutike. * Toj lek tajek chkaʼikutik li kʼusitik tsloʼiltabunkutike, ta skoj taje jaʼ mas la stij koʼontonkutik sventa xitunkutik ta stojolal Jeova.

Xvul ta jol ti xi la jnope: «Kʼalal mi lichʼie, ta jkʼan xikoʼolaj kʼuchaʼal li ermano Nathane». Lek tajek chkakʼ venta ti ep la skoltaun li ermanoe; yuʼun li slekil talelale la stij koʼonton sventa xitun-o ta stojolal Jeova ta tsʼakal ora. Kʼalal voʼlajuneb xaʼox jabilale, jpʼel xa onoʼox ta koʼonton chitun ta stojolal Jeova. Koʼol laj kichʼkutik voʼ ta 1942 xchiʼuk li Evae.

Kʼalal jaʼo li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile mas to lik skʼan tajek slumalik li krixchanoetike. Li ta j-eskuelakutike oy toʼox jun maestra ti mu xichʼ ta mukʼ li kʼusitik jchʼunojkutike. Li maestra taje Scott sjol sbi, ta skoj ti mu la skʼan spasik saludar vandera li oxvoʼ jmukomtake la snuts lokʼel ta eskuela. Li maestra Scotte bat skʼopon li jmaestrae, vaʼun la suj sventa snutsun lokʼel li ta eskuela eke. Li jmaestrae laj yalbe ti oyunkutik ta jun lum ti kolemunkutik ta xchʼunel li kʼusi skʼan koʼontonkutike xchiʼuk ti oy jderechokutik mi mu jkʼan jpaskutik saludar li vanderae, ti jkʼejintakutik li imno nasionale o spasel yan kʼusitike. Akʼo mi tsots sujvan li maestra Scotte, xi la stakʼ li jmaestrae: «Voʼon oy ta jba snopel kʼusi ta jpas», xut.

«Maʼuk jech maʼ taje, mi mu xanuts lokʼel li Melitae, chbat jtikʼ amul», x-utat yuʼun li maestra Scotte. Li jmaestrae bat skʼopon li jtot jmeʼe, laj yal ti akʼo mi mu jechuk xal li yoʼontone persa la ta snutsun lokʼel ta eskuela sventa mu xchʼay li yabtele. Akʼo mi jech kʼot ta pasel taje, la jtakutik kʼusitik chtun kuʼunkutik sventa te noʼox xichanunaj ta jnakutik. Mu sjaliluke, bat naklikunkutik ta jun lum ti 30 kilometro snamal xkom li bu oyunkutike, li te une lik batkunkutik ta eskuela.

Kʼalal jaʼo li Paskʼop ta spʼejel Balumile mu xa xakʼik jtuneskutik ta cholmantal li vunetik xchiʼuk yan kʼusitike, jaʼ xa noʼox ta jtuneskutik li Vivliae. Taje jaʼ la skoltaunkutik sventa xkojtikinkutik mas li Vivliae xchiʼuk ti xitojobkutik stunesel sventa xkalbekutik skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose. Jech xtok, la skoltaunkutik sventa xichʼikutik ta mantal xchiʼuk ti mas chabibil chkaʼi jbakutik yuʼun li Jeovae.

Kʼalal lilokʼ ta chanun xchiʼuk li Evae, jaʼo lik jtsakutik li prekursorale. Baʼyele te toʼox li-abtej ta jun mukʼta tienda. Ta tsʼakale li-och ta xchanel vakib u kʼu yelan lek ta lokʼel jolal, yuʼun li ta jnae lek xa onoʼox xkaʼi slokʼbel sjol li kutsʼ kalale. Yoʼ jtabe stojol li kʼusitik chtun kuʼune chib kʼakʼal ta xemana chi-abtej ta jun salón de belleza. Jech xtok, chib velta ta u chkakʼ chanubtasel.

 Li ta 1955 la jnop chibat li ta asambleaetik ch-echʼ ta Nueva York (Estados Unidos) xchiʼuk ta Núremberg (Alemania). Li asambleaetik taje «Reino Triunfante» sbi. Pe kʼalal mu toʼox xibat li ta Nueva Yorke laj kojtikin li ermano Nathan Knorr xchiʼuk li yajnile. Te likik talel ta smeʼ nail abtelal, yuʼun talik ta jun asamblea ta Vancouver (Canadá). Li ermanae laj yalbun mi xuʼ jmeltsanbe li sjole. Ta skoj ti lek laj yil kʼu yelan kom yajnil li ermano Knorre, tskʼan chojtikinun. Li loʼilajkutik, laj kalbe ti kʼalal mi libat ta Alemaniae, baʼyel chi-echʼ li ta Nueva Yorke, vaʼun li ermanoe laj yalbun mi jkʼan xi-abtej balunebuk kʼakʼal li ta Betel ta Brooklyne.

Ta skoj li kʼusitik kʼot ta pasel kalal libat li ta asamblea taje la sjelbun-o li jkuxlejale. Li ta Nueva Yorke laj kojtikin jun kerem ti Theodore (Ted) Jaracz sbie. Ta lek noʼox jlikele, la sjakʼbun mi prekursoraun. Toj labal laj kaʼi li kʼusi la sjakʼbune, jaʼ yuʼun «maʼuk», xkut. Pe li kamiga LaVonne laj yaʼi li kʼusi la sjakʼbune, jaʼ yuʼun laj yalbe ti prekursoraune. Ta skoj taje xi la sjakʼ li Tede: «¿Buchʼu ta jchʼunbe avuʼunik taje?». Laj kalbe ti prekursoraun toʼoxe, pe ta skoj ti chibat ta asambleae laj kalbe ti jaʼ to chichaʼ-och yan velta mi lisut ta jlumale.

Li Tede vokʼ ta 1925 ta Kentucky (Estados Unidos). Li ta yutsʼ yalale kʼajomal noʼox stuk la xchʼam li mantale. Voʼlajuneb toʼox sjabilal kʼalal laj yichʼ voʼe. Kʼalal yichʼoj xaʼox vuklajuneb jabile och ta prekursor regular, 67 jabil la spasbe yabtel Dios ta tsʼakal ora.

Ta julio ta 1946 kʼalal jtob xaʼox sjabilale, tsuts yuʼun li chanun numero 7 ta Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad yuʼun Watchtower. Tun kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito ta Cleveland, Ohio (Estados Unidos), kʼalal echʼ xaʼox chanibuk jabile la stakik batel ta Australia sventa jaʼ tsbain skʼelel li Betele.

Te laj kil jbakutik yan velta ta asamblea ta Núremberg. Li loʼilajkutik yan velta, vaʼun te lik jkʼan jbakutik. Ep kʼusitik lek laj kilbe, jech kʼuchaʼal ti ta sjunul yoʼonton chtun ta stojolal Jeovae, ti baxbol ta abtele, ti chakʼ ta yoʼonton li kʼusi tspase, ti lek yoʼontone, ti lek skʼopojele xchiʼuk ti jaʼ baʼyuk oy ta yoʼonton li yantike. Kʼalal nel li asambleae sut batel ta Australia li stuke, li voʼone ta Vancouver, pe la jkʼopon jbakutik-o ta karta.

Voʼob jabil tun ta Australia li Tede. Ta tsʼakale sut batel ta Estados Unidos, ta jelavele tal ta Vancouver, jaʼ te och ta prekursor. Li kutsʼ kalale toj lek laj yilik Ted kʼalal laj yojtikinike. Li jbankil Michaele toj echʼ toʼox xchabiun, jaʼ yuʼun tsvul yoʼonton kʼalal tskʼan tskʼoponun junuk ermanoe. Akʼo mi jech, lek tajek laj yamigoin sbaik xchiʼuk li Tede. Xi laj yalbun li jbankile: «Melita, lekil kerem maʼ li Tede. Lekuk me avoʼonton ta stojolal. Pʼijan me, mu me xakolta batel».

Jech li voʼon eke, la jkʼan tajek li Tede. Linupunkutik ta 10 yuʼun disiembre ta 1956. Litunkutik ta prekursor ta Vancouver xchiʼuk ta California. Ta tsʼakale la jvulaʼankutik tsobobbailetik ta Misuri xchiʼuk ta Arkansas. Vaxaklajuneb jabil jech la jpaskutik ta sjunul lum. Ta jujun xemanae jelajtik li na bu chikomkutike. Toj echʼ noʼox lek kʼusitik la jnupkutik li ta cholmantale xchiʼuk la jta ep kamigokutik. Ximuyubajkutik tajek, akʼo mi muʼyuk kʼusi mas x-ayan kuʼunkutik, yuʼun kʼajomal noʼox ta jun maleta x-och-o li kʼusitik oy kuʼunkutike.

Li Tede tsots skʼoplal chil ti kʼu yelan xil sba xchiʼuk li Jeovae, ti jaʼ li buchʼu mas tsots skʼoplal ta vinajelbalumile. Ti vaʼ yelane toj lek xa noʼox tajek chkil. La jkʼupinkutik tajek ti koʼol la jkʼel Jvivliakutike xchiʼuk ti koʼol lichanunajkutike. Kʼalal chivaykutike, nopem xkaʼi ta jkejan jbakutik ta xokon jtemkutik, vaʼun tspas orasion sventa jchaʼvoʼalkutik  li Tede. Ta tsʼakal une, ta jpas j-orasionkutik ta jujuntal xtok. Ta anil chkakʼ venta kʼalal oy kʼusi tsvul-o yoʼontone, yuʼun chbat skejan sba yan velta xchiʼuk jal tajek tspas orasion. Toj kʼupil tajek chkil ti ta saʼilan onoʼox beiltasel ta stojolal Jeovae, akʼo mi jaʼ noʼox sventa jtosuk kʼusi ti mu masuk tsots skʼoplale.

Kʼalal echʼ xaʼox jayibuk jabil kikʼoj jbakutike, li Tede laj yalbun ti ta la xlik slajes pan xchiʼuk chuchʼ vino li ta Snaʼobil slajel Kristoe. Laj yalbun ti laj la spas ep orasion sventa tsnaʼ lek mi jech tskʼan yoʼonton li Jeovae. Mu toj tsotsuk ta chʼunel laj kaʼi li kʼusi laj yalbune. Ta melel, jaʼ jun matanal laj kaʼi ti la jkolta jun yermano Kristo ti tʼujat yuʼun Dios sventa chbat ta vinajele (Mateo 25:35-40).

Li ta 1974 kʼot lekil aʼyej ta jkʼobkutik, yuʼun li Tede albat ti chlik tunuk li ta Jtsop Jbeiltasvanej yuʼun Stestigotak Jeovae. Ta tsʼakal jutuk une laj kichʼkutik ikʼel batel ta Betel ta Brooklyn. Kʼalal jaʼo oy ta yabtel li jmalale, li voʼone chbat jchʼuba kuartoetik o ta jkolta jba li bu tslokʼik jolale.

Jtos yabtel li Tede jaʼ ti chbat svulaʼan toʼox yan Beteletik ta yan lumetike. Li kʼusi tsvul-o tajek yoʼontone, jaʼ li lumetik ta Europa ti jaʼ toʼox tspasatik ta mantal yuʼun li Unión Sovieticae, yuʼun mu toʼox xakʼik xichʼ pasbel yabtel Dios li tee. Kʼalal libatkutik ta jvakasionkutik ta Sueciae, xi laj yalbun li Tede: «Melita, li ta Poloniae mu x-akʼbat xcholik mantal li ermanoetike, pe ta jkʼan chbat jkoltaik». La jlokʼes jvisakutik, jech oxal libatkutik te. Te xa ta Polonia une, li Tede la xchiʼin ta loʼil jlom ermanoetik ti oy ta sbaik li cholmantale. Sventa muʼyuk buchʼu xaʼi li kʼusi tsloʼiltaike, jal tajek chlokʼ xanavikuk. Li chanib kʼakʼal lijalijkutik tee, jal la stsob sba xchiʼuk li ermanoetike. Xmuyubaj tajek ti tskolta li ermanoetike, li voʼon ek une ximuyubaj ta stojolal.

Li ta noviembre ta 1977 li-aykutik yan velta li ta Poloniae. Li ermano Frederick Franz, Daniel Sydlik xchiʼuk li jmalale, jaʼik li buchʼutik chtunik ta Jtsop Jbeiltasvanej ti bat svulaʼanik ta sba velta li lum taje. Akʼo mi muʼyuk toʼox yaloj ajvalil mi xuʼ xichʼ pasbel yabtel Dios li ta lum taje, laj onoʼox xchiʼinik ta loʼil moletik ta jayibuk jteklumetik, prekursoretik xchiʼuk ermanoetik ti jal xa tunemik talel ta slumal Jeovae.

Li ta yan jabile, li Milton Henschel xchiʼuk Tede batik ta Polonia. Te la stsob sbaik xchiʼuk junantik yaj-abteltak ajvalil ti mu xa masuk chopol chilik li kʼusitik ta jpastik li stestigoutik Jeovae. Li ajvalile laj yakʼ permiso ta 1982 sventa x-echʼ jun asamblea ta jun kʼakʼal. Kʼalal echʼ xaʼox jun jabile, laj yichʼ pasel yan asambleaetik ti mas to mukʼtike. Jutuk mu skotoluk ti bu laj yichʼ pasel li asambleaetike laj yichʼ chʼamunel. Akʼo mi muʼyuk toʼox akʼbilik permiso sventa spasbeik yabtel Dios li stestigotak Jeova li ta lum taje, li ta 1985, li ajvalile laj yal ti xuʼ xichʼ  tunesel chanib mukʼtikil estadioetik sventa te xichʼ pasel asambleaetik. Li ta mayo ta 1989, kʼalal jaʼo yakal chichʼ chapanel yan asambleaetik ti mas to mukʼtike, li ajvalil ta Poloniae jaʼo laj yakʼ permiso sventa xichʼik ojtikinel kʼuchaʼal jun relijion li stestigotak Jeovae. Li Tede xmuyubaj xa noʼox tajek ta skoj li aʼyej taje.

Li ta 2007, libatkutik ta Sudáfrica sventa xichʼ akʼel ta stojolal Dios li Betel tee. Pe kʼalal te xaʼox oyunkutik ta Inglaterrae muy spresion li Tede, jech oxal albat yuʼun doktor ti jaʼ lek mu xa xibatkutike. Kʼalal tsatsube lisutkutik batel ta Estados Unidos, pe ta sjayibaltik noʼox xemanae akʼbat infarto cerebral li Tede, ta skoj taje vay jot sbekʼtal.

Akʼo mi toj kʼun tsatsub talel xchiʼuk ti oy kʼu sjaliluk mu xuʼ yuʼun xbat ta s-ofisinae, ximuyubajkutik ti xkaʼitik lek li kʼusi chale. Akʼo mi tsots li svokole, chakʼ persa spasel li kʼusitik xuʼ yuʼune. Kʼalal tstsob sbaik jujun xemana li buchʼutik chtunik ta Jtsop Jbeiltasvaneje chakʼ batel sloʼil ta telefono akʼo mi te oy ta jkuartokutik.

Tstoj tajek ta vokol ti te chichʼ akʼbel terapia ta Betel li Tede xchiʼuk xmuyubaj onoʼox. Kʼunkʼun lik bakʼuk li sbekʼtal ti vayem toʼoxe, jech oxal mas xa lek xkʼel yuʼun li jlom yabtele.

Oxib jabil ta mas tsʼakale akʼbat yan infarto cerebral li Tede, ta skoj taje cham ta mierkoles 9 yuʼun junio ta 2010. Mu xa noʼox x-al kuʼun li xkʼuxul laj kaʼi kʼalal chame, ta jnaʼ tajek akʼo mi jnaʼoj ti chchaʼkuxi onoʼox ta vinajele. Akʼo mi jech, skotol kʼakʼal ta jtojbe ta vokol Jeova ti laj yakʼ jkolta li Tede. 53 jabil koʼol la jpasbekutik yabtel Dios ta tsʼakal ora. Ta jtojbe tajek ta vokol ti la skoltaun sventa mas nopol oyun ta stojolal li Jtotik ta vinajele. Lek tajek jnaʼoj ti ep tskʼupin li achʼ yabtel staoje.

Ep jabil limuyubaj xchiʼuk li jmalale xchiʼuk ep tajek kʼusi la jpaskutik. Jaʼ yuʼun mu kʼunuk chkaʼi li kʼusitik ta jnuptan ta jkuxlejal ta skoj ti jtuk xa oyune. Lek toʼox xkaʼikutik yojtikinel li buchʼutik chkʼot yojtikinik li Betele o ti chkʼotik ta tsobobbaile. Pe li avi une muʼyuk xa lek kipal xchiʼuk mu xa xuʼ kuʼun ta jchiʼin ta loʼil epal krixchanoetik. Akʼo mi jech, ta to xkakʼ persa xchiʼinel ta loʼil li ermanoetik ti chtunik ta Betele xchiʼuk li ta jtsobobbaile. Akʼo mi mu kʼunuk li abtelaletik chichʼ pasel ta Betele, ximuyubaj tajek ti liʼ chitun ta stojolal Jeovae. Jech xtok, te-o tajek ta koʼonton li cholmantale. Li avie, anil chilub xchiʼuk mu xa xuʼ kuʼun ti jal tajek vaʼalune, pe chkakʼ to persa xcholel mantal ta kayeetik xchiʼuk yakʼel estudio.

Kʼalal ta jnopbe skʼoplal kʼu yelan oy li balumile xchiʼuk ti chkakʼ venta ti echʼ xa noʼox sokeme, ¡ximuyubaj tajek ti litun talel ta stojolal Jeova xchiʼuk li kuni malale! Ta melel, li bendision yuʼun Jeovae jaʼ kʼot ta jkʼulejal (Proverbios 10:22).