1. Eme Manoa o ru nọ o yo nọ aye riẹ o bi ti yẹ ọmọ kẹe?

USI ovuovo nọ u re no obọ aye na ze nọ o hae te were ọzae riẹ te onana o rrọ họ. Keme aimava na a riẹ vevẹ inọ aye na o bi yẹ hẹ. Rekọ ukọ-odhiwu ọ romavia kẹ aye na, u te ru nọ oware nọ o wọhọ nọ o rẹ sae via ha na o te rọ via: Aye Manoa o bi ti yẹ ọmọ kẹe. Avro ọ riẹ hẹ, onana o lẹliẹ eva were Manoa gaga, ghele na ọ riẹ nọ owha-iruo gbẹdẹ u bi ti lele iei. Ẹvẹ a te sae rọ yọrọ ọmọ rai na re ọ gọ Ọghẹnẹ evaọ orẹwho rai nọ eyoma ọ da fia na? Manoa ọ “lẹ ỌNOWO na” inọ: “Ivie mẹ lẹ owhẹ, jọ ohwo ra [ukọ-odhiwu] nọ who vi bru omai ze na, ọ wariẹ zihe ze re o wuhrẹ omai epanọ ma re ti ru ọmọ nọ a bi ti yẹ na.”—Ibr. 13:1-8.

2. Eme o gwọlọ re who wuhrẹ emọ ra? (Ta ẹme te ẹkpẹti na, “ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol Ra nọ E Mae Ghare.”)

² Otẹrọnọ whẹ yọ ọyewọ, ẹsejọhọ whọ lẹ ọkpọ olẹ Manoa na no ẹdẹjọ. Who wo owha-iruo ulogbo nọ who re ro fiobọhọ kẹ ọmọ ra re ọ sae riẹ je you Jihova. (Itẹ 1:8) Fiki onana, eyewọ Ileleikristi a rẹ daoma wo ọruẹrẹfihotọ Egagọ Uviuwou nọ a re ru noke toke. Dede na, re whọ sai wuhrẹ ọmọ ra uzẹme Ebaibol, o vrẹ egagọ uviuwou nọ who re ru koka koka. (Se Iziewariẹ  6:6-9.) Dede nọ o lọhọ re who wuhrẹ emọ ra uzẹme Ebaibol ho, ẹvẹ whọ sai ro ru ei? Uzoẹme nana avọ onọ o rrọ aro na e ta kpahe epanọ eyewọ a sae rọ rehọ aro kele oriruo Jesu. Dede nọ Jesu o yẹ ọmọ họ, eyewọ a sai wo erere nọ a tẹ rehọ aro kele edhere oyoyou, avọ omaurokpotọ, gbe orimuo nọ o ro wuhrẹ ilele riẹ. Joma ta kpahe iruemu nana unọjọ utọjọ.

3. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ via nọ o you ilele riẹ?

³ Jesu ọ jẹ hae vuẹ ilele riẹ nọ o you rai. (Se Jọn 15:9.) Ọ jẹ hae jọ kugbe ai oke kpobi ro dhesẹ nọ o you rai re. (Mak 6:31, 32; Jọn 2:2; 21:12, 13) Orọnikọ ẹme iruo ọvo Jesu ọ jẹ hai lele ae ta ha. Onana u ru nọ ilele na a rọ riẹ nọ o gine you rai. Ẹvẹ whọ sae rọ rehọ aro kele oghẹrẹ nọ Jesu o je ro wuhrẹ?

4. Ẹvẹ whọ sai ro dhesẹ kẹ emọ ra nọ who you rai? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁴ Ta kẹ emọ ra nọ who you rai, je dhesẹ kẹ ae ẹsikpobi inọ a rrọ ghaghae kẹ owhẹ. (Itẹ 4:3; Tait. 2:4) Oniọvo-ọmọzae jọ evaọ obọ Australia nọ a re se Samuel ọ ta nọ: “Nọ mẹ gbẹ jọ ọmaha, Ọsẹ mẹ ọ jẹ hai se Obe Ikuigbe Ebaibol Mẹ kẹ omẹ kowọwọ kowọwọ. Ọ rẹ kiyo enọ mẹ, gbalọ omẹ, jẹ viọlọ omẹ re me te kiẹzẹ. U gbe omẹ unu gaga nọ Ọsẹ mẹ ọ vuẹ omẹ inọ evaọ okenọ ọ jọ ọmaha, ọsẹgboni riẹ a jẹ hae gbalọ iẹe hayo viọlọ iẹe he. Ghele na, ọ dawo ẹgba riẹ kpobi ro dhesẹ nọ o you omẹ. Onana u ru nọ me ro wo usu okpekpe kugbe ei, wo evawere, jẹ hai ru udu kie omẹ vi.” Ru re o jọ enẹ kẹ emọ ra re, ẹkwoma ẹvuẹ nọ whọ rẹ vuẹ ae nọ “me you owhẹ.” Dhesẹ kẹ ai nọ who gine wo uyoyou kẹ ai. Lele ai ta ẹme, lele ai re emu, re who je lele ai zaharo.

5, 6. (a) Eme Jesu o re ru ilele riẹ nọ o you? (b) Ta epanọ emamọ ọwhọkuo o re ro fiobọhọ kẹ emọ riẹ inọ a you rai je ru udu kie ai vi.

⁵ Jesu ọ ta nọ: “Mẹ rẹ whọku jẹ rọ uye  kẹ ahwo kpobi nọ me you.” * (Evia. 3:19) Dede nọ ilele Jesu a jẹ hae vravro ẹsikpobi kpahe ohwo nọ ọ mae rro evaọ usu rai, ọ jẹ hae daoma fiobọhọ kẹ ae noke toke. Ọ kpairoro vrẹ ae he, evaọ okenọ a maki ru lele uthubro riẹ hẹ. Jesu ọ rọ edhere oyoyou whọku ai evaọ oria gbe oke nọ u fo.—Mak 9:33-37.

⁶ Dhesẹ nọ who you emọ ra ẹkwoma ẹwhọku nọ whọ rẹ whọku ai. Ẹsejọ, epanọ oware nọ a ru u ro woma hayo thọ ọvo whọ rẹ ta kẹ ae. Rekọ oke ofa, o sae jọnọ ọmọ ra o fi oware nọ whọ vuẹ riẹ na họ iruo ho. (Itẹ 22:15) O tẹ via ere, rehọ aro kele Jesu. Whọku ei evaọ oria gbe oke nọ u fo, rọ udhedhẹ, gbe uyoyou ru onana avọ ithihakọ. Kpọe họ, wuhrẹ iẹe, je si iei ozọ. Oniọvo-ọmọtẹ mai jọ nọ a re se Elaine evaọ obọ South Africa ọ ta nọ: “Noke toke ọsẹgboni mẹ a jẹ hae whọku omẹ. A tẹ vẹvẹ omẹ unu kpahe oware nọ a ti ru omẹ nọ mẹ tẹ jẹ ekpehre owọ jọ, a re ru lele ẹme rai. Rekọ a rẹ whọku omẹ avọ ofu hu, yọ a rẹ vuẹ omẹ oware nọ o soriẹ nọ a be rọ whọku omẹ na. Onana u ve ru udu kie omẹ vi. Mẹ riẹ ọnyaba mẹ, mẹ tẹ jẹ riẹ oware nọ ọsẹgboni mẹ a gwọlọ nọ me ru.”

7, 8. (a) Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ omaurokpotọ evaọ elẹ riẹ? (b) Ẹvẹ elẹ ra e sai ro wuhrẹ emọ ra epanọ a re ro fievahọ Ọghẹnẹ?

⁷ Dai roro epanọ o jọ ilele Jesu oma nọ a yo hayo riẹ kpahe ojọ evaọ usu elẹ urere nọ Jesu ọ lẹ okenọ ọ gbẹ jọ otọakpọ, onọ ọ jọ ta nọ: “Abba, Ọsẹ, whọ rẹ sai ru eware kpobi; si egho nana no omẹ uzou. Ghele na, orọnikọ epaọ oreva mẹ hẹ, rekọ oreva ra.” * (Mak 14:36) Rono eme olẹ Jesu yena ze, ilele riẹ a sai wuhrẹ inọ otẹrọnọ Ọmọ Ọghẹnẹ ọ romakpotọ lẹ kẹ obufihọ Ọghẹnẹ, ae omarai a re ru ere re.

⁸ Eme emọ ra a bi wuhrẹ no elẹ ra ze? Uzẹme riẹ họ, orọnikọ ugogo ẹjiroro nọ whọ be rọ lẹ se Jihova họ re who wuhrẹ emọ ra epanọ a rẹ lẹ hẹ. Ghele na, nọ whọ tẹ be hae lẹ se Jihova evaọ iraro rai, emọ ra a re wuhrẹ epanọ a re ro fievahọ Jihova. Oniọvo-ọmọtẹ mai jọ nọ a re se Ana evaọ obọ Brazil ọ ta nọ: “Oke kpobi nọ ebẹbẹ e tẹ rrọ otọ, wọhọ okenọ ọsẹgboni ologbo mẹ a jẹ mọ, ọsẹgboni mẹ a jẹ hae lẹ se Jihova inọ ọ kẹ ae ẹgba nọ a sai ro thihakọ gbe areghẹ nọ a rẹ rọ jiroro nọ i fo. Makọ nọ eware e ga thesiwa dede, a gbolo owha rai kẹ Jihova. Onana u ru nọ me ro wuhrẹ epanọ a re fievahọ Jihova.” Nọ who te bi lele emọ ra lẹ, orọnikọ ae ọvo whọ rẹ lẹ kẹ hẹ. Lẹ nọ Jihova o fiobọhọ kẹ owhẹ re, ẹsejọhọ evaọ epanọ whọ sae rọ vuẹ ọga iruo ra re ọ kẹ owhẹ oke nọ who re ro kpohọ okokohọ, epanọ whọ sae rọ ta usiuwoma kẹ erivẹ ra ududu, gbe evaọ idhere efa sa-sa. Fi eva ra kpobi họ Ọghẹnẹ, emọ ra a ve ti ru epọvo na re.

9. (a) Ẹvẹ Jesu o ro wuhrẹ ilele riẹ epanọ a rẹ rọ omaurokpotọ gbodibo kẹ amọfa? (b) Whọ tẹ be hae rọ unevaze gbodibo kẹ amọfa, eme emọ ra a ti wuhrẹ?

⁹ Jesu ọ rehọ ẹme gbe uruemu riẹ wuhrẹ ilele riẹ epanọ a rẹ rehọ omaurokpotọ gbodibo kẹ amọfa. (Se Luk 22:27.) O wuhrẹ ikọ riẹ re a wo ẹzi omolahiẹ evaọ egagọ Jihova gbe okenọ a te bi yeri kugbe  amọfa. Whọ sae rọ oriruo omaurokpotọ gbe ẹzi omolahiẹ ra wuhrẹ emọ ra re a ru epọvo na re. Debbie, oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o yẹ emọ ivẹ no ọ ta nọ: “Eva e jẹ hae dha omẹ vievie he inọ ọzae mẹ nọ ọ rrọ ọkpako ukoko ọ be raha oke kugbe amọfa. Mẹ riẹ nọ oke kpobi nọ uviuwou mai o gwọlọ e riẹ, ọ rẹ jọ kugbe omai.” (1 Tim. 3:4, 5) Pranas, ọzae riẹ o fibae nọ: “Uwhremu na, emọ mai a tẹ jẹ gwọlọ nọ ẹsikpobi a re wobọ evaọ ikokohọ gbe iruẹru ukoko na efa. A je wo ẹnyaharo ziezi, a wo egbẹnyusu evaọ ukoko na, yọ o jẹ kẹ ae evawere inọ a bi wobọ evaọ iruẹru ukoko na.” Enẹna, uviuwou na soso a rrọ iruo odibọgba oke-kpobi, a be rọ oke gbe ẹgba rai kpobi gbodibo kẹ Jihova. Who te wo omaurokpotọ gbe ẹzi omolahiẹ, ẹsejọhọ onana u ti wuhrẹ emọ ra epanọ a rẹ gbodibo kẹ amọfa.

10. Okenọ ogbotu jọ a nyabru Jesu ze, ẹvẹ o ro dhesẹ orimuo?

¹⁰ Jesu ọ jẹ hai dhesẹ orimuo keme o re rri vrẹ oware nọ ohwo o ru, ọ rẹ riẹ ẹjiroro nọ o ro ru oware na. Evaọ okejọ, ahwo jọ nọ a gaviezọ kẹe evaọ Galili a je lele iei wọhọ ẹsenọ a gwọlọ gbẹ gaviezọ. (Jọn 6:22-24) Rekọ Jesu nọ ọ rẹ sae riẹ oware nọ o rrọ ohwo udu na, o muẹrohọ nọ ahwo na a je lele iei fiki emu, orọnikọ fiki iwuhrẹ riẹ hẹ. (Jọn 2:25) Jesu ọ ruẹ ethobọ rai, ọ rọ ithihakọ kpọ ae họ jẹ vuẹ ae oware nọ u fo nọ a re ru.—Se Jọn 6:25-27.

11. (a) Kẹ oriruo ro dhesẹ epanọ orimuo o sai ro fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ sọ usiuwoma ota na o ginẹ were ọmọ ra. (b) Ẹvẹ whọ sai ro ru re ọmọ ra ọ reawere usiuwoma ota na je wo erere noi ze?

¹¹ Dede nọ whọ rẹ sae riẹ oware nọ o rrọ omọfa udu hu, whọ sai dhesẹ orimuo jẹ riẹ epanọ ọmọ ra o rri iruo usiuwoma ota na. Esẹgbini buobu a rẹ rọ omoke jọ serihọ nọ a tẹ rrọ usiuwoma ota, re emọ rai a somahọ jẹ re omoware. Dede na, whọ sai dhesẹ orimuo nọ whọ tẹ nọ omara nọ, ‘Kọ usiuwoma ota na o be hae were ọmọ mẹ manikọ oke eriosehọ na ọvo?’ Who te muẹrohọ nọ emọ ra a be reawere usiuwoma ota na tere he hayo wo  erere noi ze tere he, lele ai fi itee jọ họ. Kẹ ai uvẹ nọ a re ro wobọ evaọ usiuwoma ota na, onana u ti ru ai riẹ nọ a gine wo iruo.

12. (a) Ẹvẹ Jesu ọ rọ rehọ orimuo vẹvẹ ilele riẹ unu kpahe ọfariẹ-ogbe? (b) Fikieme unuovẹvẹ Jesu na o rọ jọ orọ ẹruoke?

¹² Edhere ọfa nọ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo orimuo họ, eware nọ e rẹ sai su kpohọ uzioraha nọ o vuhumu. Wọhọ oriruo, ilele riẹ a riẹ nọ ọfariẹ-ogbe ọ thọ. Rekọ Jesu ọ vẹvẹ e rai unu kpahe oware nọ u re su kpohọ ọfariẹ-ogbe nọ ọ ta nọ: “Ohwo kpobi nọ o bi rri aye te epanọ o ro wo isiuru owezẹ kẹe yọ o lele aye na bruẹnwae no evaọ udu riẹ. Fikiere, otẹrọnọ ubiẹro obọze ra u bi ru owhẹ zoruẹ, vre rie no re who gbolo iei kufiẹ.” (Mat. 5:27-29) Eme nana i fo gaga rọkẹ Ileleikristi nọ e jẹ rria otọ esuo Rom oke yena. Ogbiku jọ o kere kpahe afe arozaha ahwo Rom nọ: “Ibiaro gbe ezọ e ruẹ je yo eware etọtọ, yọ ighe nọ ọfariẹ-ogbe rai ọ mae tọtọ kpaobọ a jẹ hẹ mae tehe abọ kẹ.” Jesu o gine dhesẹ uyoyou gbe orimuo nọ ọ rọ vẹvẹ ilele riẹ unu kpahe eware nọ e rẹ sai ru ei bẹbẹ kẹ ae re a jọ fuafo evaọ uruemu.

13, 14. Ẹvẹ whọ sae rọ thọ emọ ra no eware ẹkeriotọ nọ i fo ho?

¹³ Orimuo ọ sai fiobọhọ kẹ owhẹ thọ emọ ra nọ a gbe kie ruọ odawọ nọ o rẹ raha usu rai kugbe Ọghẹnẹ hẹ. Nẹnẹ, dede nọ emọ e re te kpako te oria ovo ho, a rẹ sae ruẹ ifoto-ẹbẹba gbe eware ọfariẹ efa lọlọhọ vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Uzẹme o rrọ, esẹgbini nọ e rrọ Ileleikristi a rẹ ta kẹ emọ rai nọ eware ẹkeriotọ etọtọ e thọ. Dede na, orimuo ọ sai je fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ oware nọ o soriẹ nọ o sae rọ jọnọ ọmọ ra o bi wo isiuru kpahe ifoto-ẹbẹba iriwo. Nọ omara nọ: ‘Eme o rẹ sae lẹliẹ ọmọ mẹ gwọlọ rri ifoto-ẹbẹba? Kọ ọ riẹ epanọ o rọ rrọ oware enwoma? Kọ mẹ yọ ọsẹ hayo oni nọ ọmọ ọ rẹ sae nyabru ze lọlọhọ, rẹ ọ sai wo obufihọ nọ ọ tẹ rẹriẹ ovao dhe odawọ ifoto-ẹbẹba iriwo?’ O tẹ make rọnọ emọ ra a gbẹ maha, whọ sae ta kẹ ae nọ: “Otẹrọnọ whọ ruẹ oria itanẹte nọ a be jọ dhesẹ ighe ọfariẹ-ogbe, oma o jẹ be wọ owhẹ gwọlọ rri, ivie nyaze te vuẹ omẹ. Whọ jọ oma o vuọ owhẹ vievie he. Mẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ owhẹ.”

¹⁴ Orimuo ọ sai je fiobọhọ kẹ owhẹ salọ eware ẹkeriotọ nọ i fo nọ who re rri. Pranas nọ ma jọ obehru fodẹ na ọ ta nọ: “Oghẹrẹ ile, ebe, hayo ighe etẹlivisiọne nọ mai esẹgbini ma kuvẹ kẹ evaọ uwou na, eye ọvo emọ na a te jẹrehọ re. Whọ sae ta eme buobu kpahe eware buobu, rekọ oware nọ who ru emọ ra a ti rri jẹ rọ aro kele.” Nọ emọ ra a tẹ ruẹ nọ whọ be hae salọ eware ẹkeriotọ nọ i fo, onana o sae wọ ae ru epọvo na re.—Rom 2:21-24.

15, 16. (a) Fikieme o sai ro mu owhẹ ẹro nọ Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹ owhẹ wuhrẹ emọ ra? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁵ Eme ọ via okenọ Manoa ọ yare obufihọ nọ ọ rẹ rọ yọrọ ọmọ riẹ? “Ọghẹnẹ ọ . . . kezọ kẹ uru Manoa.” (Ibr. 13:9) Whai esẹgbini, Jihova ọ te gaviezọ kẹ owhai re. Ọ te kuyo elẹ rai, je fiobọhọ kẹ owhai wuhrẹ emọ rai. Yọ whọ sai ru onana avọ uyoyou, omaurokpotọ, gbe orimuo.

¹⁶ Wọhọ epanọ Jihova o re fiobọhọ kẹ esẹgbini wuhrẹ emọ rai nọ e gbẹ maha na, ere ọvona ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ ai wuhrẹ emọ rai nọ e be kpako ze no. Uzoẹme nọ o rrọ aro na o te ta kpahe epanọ whọ sae rọ rehọ aro kele uyoyou, omaurokpotọ, gbe orimuo Jesu wuhrẹ ọmọ ra nọ o te uzoge no re ọ gọ Jihova.