Yosefe, kabasa uwaleikala ku Nasarete, ali ni wishi wa kwa Yesu pantu e wamukushishe. Nomba bushe wishi wa kwa Yosefe ali ni nani? Intuntuko ya kwa Yesu mwi buuku lya Mbila Nsuma ilya kwa Mateo litila, wishi aali ni Yakobo, e lyo ibuuku lya kwa Luka lyena litila Yosefe aali ni “mwana Heli.” Mulandu nshi ifyo aya amalembo yalanda fyapusanina?—Luka 3:23; Mateo 1:16.

Muli Mateo, Baibolo yatila: “Yakobo afyele Yosefe.” Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ati “afyele” lilanga fye ukuti Yakobo e wafyele Yosefe. Kanshi kuti twatila Mateo alelanda ukuti Yosefe afyalilwe mu lupwa lwa kwa Davidi, ne ci calengele ukuti Yesu akwate insambu sha kwikala pa cipuna ca kwa Davidi.

Mwi buuku lya kwa Luka mwena Baibolo yalanda ukuti Yosefe ali ni: “mwana Heli.” Ishiwi lya kuti “mwana,” kuti lyapilibula no kuti “umupongoshi.” Ifi fine e fyo babomfya ili ishiwi na pali Luka 3:27. Shealtiele, uwali umwana wa kwa Yekonia, bamulondolola ukuti ali ni “mwana Neri.” (1 Imilandu 3:17; Mateo 1:12) Shealtiele afwile aupile umwana wa kwa Neri, kanshi kuti twatila ali mupongoshi wa kwa Neri. Kanshi icalenga ukuti Baibolo ilande ukuti Yosefe ali ni “mwana” Heli, ni co aupile Maria umwana wa kwa Heli. E ico, Luka alanda pa lupwa lwa kwa Maria, uwali nyina wa kwa Yesu. (Abena Roma 1:3) Kanshi Baibolo yalilanda pa ndupwa shonse shibili umo Yesu afumine, e kutila ku lubali lwa bawishi na ku lubali lwa banyina.

Amasako ya mpaanga e lyo na masako ya mbushi na ya ngamila baleyabomfya sana kale ku kupanga insalu ku Middle East. Insalu ishaseekele sana ni shilya balepanga ukubomfya amasako ya mpaanga, kabili Baibolo ilabomfya sana amashiwi ya kuti impaanga, ukubeya amasako e lyo na mashiwi ya kuti ifya kufwala fya masako ya mpaanga. (1 Samwele 25:2; 2 Ishamfumu 3:4; Yobo 31:20) Mu Egupti na mu Israele namo balelimamo utumuti balebomfya pa kupanga insalu sha kolokondwe. (Ukutendeka 41:42; Yoshua 2:⁠6) Abena Israele nalimo tabalelima ubutonge, lelo Amalembo yalanda ukuti ubutonge balebubomfya ku Persia. (Estere 1:⁠6) Insalu beta ukuti silk shali isha mutengo sana, kabili nalimo baleshishita ku balecita amakwebo abalefuma ku fyalo fyabela lwa ku China.​—Ukusokolola 18:​11, 12.

Icitabo icitila Jesus and His World calanda ukuti: “Insalu balepanga ukubomfya amasako ya mpaanga shaleba isha malangi ayalekanalekana.” Ilingi line, baleyaluula amalangi ya ishi insalu. Ilangi ilyali ilya mutengo sana ni lilya balepanga ukubomfya inkola. Ifimenwa ifyalekanalekana, imishila, amabuula, e lyo ne fishiishi, balefibomfya pa kupanga amalangi ya kashika, aya mutuntula, aya bluu e lyo na yafiita.