Yosefe u karpinteiro wo ko Nasara, wa kala isia yokatumba ya Yesu. Pole, helie wa kala isia ya Yosefe? Evanjeliu lia Mateo poku tukula ocikoti ca Yesu li popia hati, Yakoba. Pole Evanjeliu lia Luka li lekisa okuti Yosefe wa kala “omõla a Heli.” Momo lie ovolandu aco a litepela?—Luka 3:23; Mateo 1:16.

Olondaka vi sangiwa kevanjeliu lia Mateo viokuti: “Yakoba wa cita Yosefe,” kelimi lio Helasi vi lomboloka okuti Yakoba wa kala isia ya Yosefe. Eci ci lekisa okuti Mateo wa kala oku lombolola ocikoti ca Yosefe, kuna soma Daviti a citiwila, okuti wa laikele oku eca usoma ku Yesu omõla wokatumba wa Yosefe una wa kuatele omoko yoku piñala uviali.

Handi vali evangeliu lia Luka li lekisavo okuti, “Yosefe, omõla a Heli.” Ondaka yokuti “omõla a” yi pondola oku lomboloka okuti “ondatembo ya.” Kelivulu lia Luka 3:27, tu sangako ulandu wa Salatiele isia ya Yekoniya, una wa tukuiwavo hati, “omõla a Neri.” (1 Asapulo 3:17; Mateo 1:12) Citava okuti Salatiele wa kuelele lomõla ukãi wa Neri, una onduko yaye ka ya tukuiwile, kuenje wa linga ondatembo yaye. Omo okuti Yosefe wa kuelele Maria omõla a Heli, wa lingavo “omõla” a Heli. Kuenje eci ci lekisa okuti Luka wa tukula ocikoti cepata lia Yesu muna a ‘citiwila ndomunu’ lekuatiso lia ina yaye Maria. (Va Roma 1:3) Omo liaco, Embimbiliya li tu sapuila ovikoti vivali via litepa vi kuete esilivilo lia velapo ku Yesu.

Kolofeka vio Kutundilo, kosimbu va enda oku talavaya calua lovonya olomeme, lovipa violohombo kuenda violongamelo oco va pange lavio olonanga. Omo okuti onepa yalua yolonanga via enda oku pangiwa lovonya olomeme, eli olio esunga lieci Embimbiliya li tukuila calua olomeme, oku pemuiwa kuolomeme kuenda uwalo wa pangiwa lovipa. (1 Samuele 25:2; 2 Olosoma 3:4; Yovi 31:20) Olinyu yina va siatele oku panga layo uwalo, ya enda oku limiwa Kegito loko Isareli. (Efetikilo 41:42; Yehosua 2:6) Kosimbu va Isareli ka va limaile utele watesu, pole Embimbiliya li lekisa okuti va Persia va enda oku talavaya lutele watesu. (Ester 1:6) Omo okuti oseda ya tĩlĩle calua, ya enda oku landiwa lika la vakualomilu vio kolofeka vio Kutundilo.—Esituluilo 18:11, 12.

Elivulu limue lia popia hati: “Ovonya olomeme a enda oku tengiwa lavala a litepa ndeci, a yela, a tekãva, a kusukĩlua, kuenda akuavo.” Ocili okuti, ovonya olomeme a enda oku kapiwa avala. Avala amue a vumbula, a enda oku upiwa kovinyama vimue vio vokalunga, akuavo ndeci: a kusuka, a yeluluka, onoloti, kuenda avala a tekãva, a enda oku upiwa kovikũla vimue, kolombombo vioviti, kamẽla, kuenda kovipuka vimue.