Ilo kõkkar armej ro an Anij rar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ãlikin kar iiõ eo 100 l̦o̦k ñan iiõ eo 1919. Etke jemaroñ ba bwe ejim̦we mel̦el̦e in ekããl?

Aolep kein kam̦ool ko rej kaalikkar bwe ear jem̦l̦o̦k an armej ro an Anij pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ilo iiõ eo 1919 ke kar jino aintok rũkkapit ro ñan eklejia eo an Kũrjin ro me em̦õj karreoiki. L̦õmn̦ak kõn men in: Ilo iiõ ko jino jãn kar iiõ eo 1914 ke Aelõñ eo an Anij ear jino tõl ilañ, Anij ear karreoik armej ro an ilo kõkkar jãn tõmak ko im m̦anit ko an kabuñ ko reriab. * (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) (Malakai 3:1-4) Innem ilo 1919 eo, Jijej ear jitõñ “rũkarejar eo etiljek im mãlõtlõt” bwe en lale armej ro an Anij im “kajejjet iien an lel̦o̦k kijeer” ilo kõkkar. (Matu 24:45-47, UBS) Ejja bar iien eo wõt in rar rõl̦o̦k jãn aer kar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap. (Revelesõn 18:4) Bõtab, ñããt eo rar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap?

Ium̦win elõñ iiõ ko, jekõn ba bwe armej ro an Anij rar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ilo iiõ eo 1918 im bwe men in ear wal̦o̦k ium̦win jidik wõt iien. Ñan waanjoñak, ilo kar Naan in Keeañ eo an M̦aaj 15, 1992 ilo kajin Pãlle ej ba: “Ãinwõt aer kar bõk armej ro an Anij ilo iien ko etto im kajipo̦kweik er ilo aelõñin Babil̦on, ãindein ilo 1918 eo rũkarejar ro an Jeova rar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap.” Bõtab, jaar kõm̦m̦an bar etale ko im loe bwe armej ro an Anij rar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap elõñ iiõ ko m̦oktal̦o̦k jãn iiõ eo 1918.

Kanaan eo ilo bokin Ezekiel 37:1-14 ear kwal̦o̦k bwe armej ro an Anij renaaj kar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap im rõl̦o̦k jãne tokãlik. Ezekiel ear loe juon pijen kõn juon kom̦lal̦ eobrak kõn di ko diin armej. Jeova ear kõmel̦el̦eik Ezekiel bwe di kein rej kõkkar kõn “aolepen m̦õn Israel.” Men in ej jitõñl̦o̦k ñan RiIsrael ro ilo iien ko etto im bar “Israel an Anij” ak rũkkapit ro. (Galetia 6:16; Jerbal 3:21, UBS) Ãlikin men in, Ezekiel ear loe an di ko oktak im erom bar armej, im joñan aer lõñ rar ãinwõt juon jarin tarin̦ae el̦ap. Elukkuun jejjet an kwal̦o̦k kake men in kõnke eñin men eo ear wal̦o̦k ke armej ro an Anij rar rõl̦o̦k jãn ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ilo iiõ eo 1919! Bõtab, ewi wãween an pijen eo an  Ezekiel kaalikkartok ñan kõj bwe armej ro an Anij rar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ium̦win juon iien eaetok?

M̦oktata, Ezekiel ear loe bwe di ko diin armej ro rar “kanooj m̦õrã.” (Ezekiel 37:2, 11) Men in ej kaalikkar bwe armej ro me diier di kein rar mej ium̦win juon iien eaetok. Kein karuo, Ezekiel ear loe bwe rein rar mej rar bar mour bõtab ear bõk iien. Ear jab juon men me ear m̦õkaj im kajju wal̦o̦k. M̦oktata, ear wal̦o̦k “juon ainikien,” innem di ko rar “koba ippãn doon.” Innem, eke im kanniõk rar jino “wal̦o̦k” ioon di ko. Tokãlik, ear wal̦o̦k kil ko ñan kalbubuuk di ko, eke ko, im kanniõk. Ãlikin an men kein wal̦o̦k, “menono ear itok ilo er, im rar mour.” Ãliktata, Jeova ear kõjepl̦aak armej rein remour ñan ijo jikier. Jej lo bwe ebõk iien ñan an kar aolep men kein wal̦o̦k.​—Ezekiel 37:7-10, 14.

Aelõñin Israel eo ilo iien eo etto ear pãd ilo kõm̦akoko ium̦win juon iien eaetok. Men in ear jino wal̦o̦k ilo iiõ eo 740 m̦okta jãn Kũraij ke kar tarin̦aeik bwij ko 10 an aelõñin Israel itueañ im bõk er bwe ren rũkõm̦akoko. Innem, ilo iiõ eo 607 m̦okta jãn Kũraij, kar ko̦kkure Jerusalem im bõk bwij ko ruo ilo Juda bwe ren bar kõm̦akoko. Ear jem̦l̦o̦k an RiIsrael ro pãd ilo kõm̦akoko ilo iiõ eo 537 m̦okta jãn Kũraij ke RiJu ro rar jepl̦aak ñan Jerusalem ñan bar kalõke tampel̦ eo im bar jinoe kabuñ eo em̦ool.

Jel̦ak etale mel̦el̦e kein jãn Baibõl̦, elukkuun alikkar bwe armej ro an Anij rar jab pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap jãn iiõ eo 1918 ñan 1919. Etke? Kõnke iien in me renaaj kar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap enaaj kar aikuj juon iien me eaetok kũtien. Jijej ear bar kwal̦o̦k kake iien in eaetok im ear ba bwe ilo naaj iien in, mar ko ak ro rej riabin Kũrjin renaaj kar eddek ippãn wiit ko ak “armej in Aelõñ in lañ.” (Matu 13:36-43, UBS) Ilo kar iien in, ear lukkuun iiet uwaan Kũrjin ro rem̦ool. Enañin aolep ro rar ba bwe er Kũrjin rar tõmaki katak ko rejjab m̦ool im rar oktak im jum̦ae Kũrjin ro rem̦ool. Eñin unin jemaroñ ba bwe ilo kõkkar eklejia eo an Kũrjin ro ear pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap. Iien in ear jinoe ãlikin kar iiõ eo 100 ñan jinoin raan ko ãliktata ke kar karreoik tampel̦ eo ilo kõkkar.​—Jerbal 20:29, 30; 2 Tessalonika 2:6; 1 Jon 2:18, 19.

Ilo iien in me armej ro an Anij rar pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap, ear lukkuun l̦ap an rũtõl in kabuñ ro maroñ ioon armej ro ekoba rũtõl in kien ro. Rũtõl in kabuñ rein rar kõn̦aan bwe armej ro ren pãdwõt ium̦win maroñ eo aer. Ñan waanjoñak, rar jab kõn̦aan bwe armej ro ren jel̦ã im mel̦el̦e kõn Naanin Anij im rar kakien bwe ren jab riiti Baibõl̦ eo ilo kajin eo aer. Joñan, ro me rar riiti Baibõl̦ rar lukwõje er ilo joor ko im tile er. Bareinwõt, rar kaeñtaan armej ro me rar kwal̦o̦k tõmak ak katak ko reoktak jãn katak ko an rũtõl in kabuñ ro. Ilo tõre  in, ear lukkuun pen ñan an armej ro jel̦ã m̦ool eo ak katakin ro jet kake.

Ak ta kõn iien eo armej ro an Anij rar rõl̦o̦k jãn Babil̦on El̦ap im bar jinoe kabuñ eo em̦ool? Ñããt im ewi wãween an kar jinoe? Elõñ men ko rar wal̦o̦k jidik kõn jidik bwe armej ro an Anij ren rõl̦o̦k im bar jinoe kabuñ eo em̦ool. Ear jinoe kõn “juon ainikien” ilo kõkkar me ear wal̦o̦k ium̦win elõñ bukwi iiõ ko m̦okta jãn an kar jinoe raan ko ãliktata. Ewi wãween? Meñe el̦ap an kar katak ko reriab an kabuñ ko tõlpiloik armej ro, ewõr ro rar kate er joñan wõt aer maroñ ñan jojomare katak ko rem̦ool. Jet iaaer rar kate er ñan ukot Baibõl̦ eo ñan kajin ko me armej ro remaroñ mel̦el̦e kaki. Ro jet rar riiti im etale Naanin Anij im loe katak ko rem̦ool, im rar kate er joñan wõt aer maroñ ñan kwal̦o̦ki katak kein ñan ro jet.

Innem, ilo kar jem̦l̦o̦kinl̦o̦k 1800 jim̦a ko, Charles Taze Russell im ro m̦õttan rar kate er im tiljek ilo aer kõjepl̦aaktok katak ko rem̦ool jãn Baibõl̦. Men in ej ãinwõt ñe kanniõk im kil rar jino kalbubuuk di ko. Naan in Keeañ eo m̦oktata (Zion’s Watch Tower) im bok ko jet rar jipañ armej ro em̦ool bũrueer bwe ren jel̦ã kõn katak ko rem̦ool. Tokãlik, men ko ãinwõt pijain alwõj eo (“Photo-Drama of Creation”) ilo kar 1914 eo im bok eo etan The Finished Mystery ilo kar 1917 eo rar kakajoor armej ro doon Anij. Ãliktata, ilo kar 1919 eo, armej ro an Anij rar bar mour ilo kõkkar im jokwe ilo ãne eo ãneer ilo kõkkar. Jãn kar iien in m̦aanl̦o̦k, ro me kõjatdikdik eo aer ej ñan mour indeeo ijin ioon lal̦ rar kobal̦o̦k ippãn bween rũkkapit ro, im aolepeer rej ãinwõt “juon jarin tarin̦ae ekanooj l̦ap.”​—Ezekiel 37:10; Zekaraia 8:20-23. *​—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

Ilo ad kar etale aolep mel̦el̦e kein, elukkuun alikkar bwe armej ro an Anij rar jino pãd ium̦win maroñ eo an Babil̦on El̦ap ãlikin kar iiõ eo 100. Eñin kar iien eo me elõñ armej ro rar erom rijum̦ae ke rar tõmaki katak ko reriab im jum̦aik katak ko rem̦ool. Ilo kar tõre kein, ear lukkuun pen ñan an armej ro em̦ool bũrueer kabuñ ñan Jeova. Ear ãinl̦o̦kwõt iien ko ke RiIsrael ro rar pãd ilo kõm̦akoko. Bõtab, rainin m̦ool eo ej ajeeded ipel̦aakin lal̦ in. El̦ap ad m̦õn̦õn̦õ bwe kiiõ jej mour ilo iien kein me Baibõl̦ ej ba bwe “ro ewõr jel̦ãl̦o̦kjen̦ ippãer renaaj rabõlbõl” im elõñ “naaj karreoik er” im “koweeppãn er”!​—Daniel 12:3, 10.

Ilo m̦ool, jejjab lukkuun jel̦ã el̦aññe Jijej ear lukkuun jutak ilo tampel̦ eo ak el̦aññe ear kõm̦m̦ane men in ilo juon pijen. Mel̦el̦e kein ruo em̦õj aer wal̦o̦k ilo bok ko ad.

Jen m̦okta etale ta eo Baibõl̦ ej ba. Ke rijjilõk Matu ear kwal̦o̦k kõn bwebwenato in ilo bokin Matu, ear ba: “Im Tepil̦ ear ãñin Jijej ñan Jikin Kweilo̦k Eokkwõjarjar, im likũt e ijo eutiejtata ilo Tampel̦.” (Matu 4:5, UBS) Ke Luk ear kwal̦o̦k kõn ejja bwebwenato in, ear ba: “Innem Tepil̦ ear bõk e ñan Jerusalem im likũt e ijo eutiejtata ilo Tampel̦.”​—Luk 4:9, UBS.

Ilo kar m̦okta, bok ko ad rar ba bwe Setan emaroñ kar jab bõk Jijej ñan lukkuun tampel̦ eo ke ear kajjioñ kapo e. Naan in Keeañ eo an M̦aaj 1, 1961 ilo kajin Pãlle ej keidi men in ñan menin kapo eo juon an Setan ke ear kwal̦o̦k ñan Jijej aolep aelõñ ko ilo lal̦ in jãn juon tol̦ eutiej. Bok in ej ba bwe ejjel̦o̦k  juon tol̦ eutiej me juon armej emaroñ jutak ie im loe aolep aelõñ ko ilo lal̦ in. Innem el̦aññe Jijej ear jab lukkuun jutak ilo juon tol̦ eutiej, ilo ejja wãween in wõt bõlen Setan ear jab bõkl̦o̦k Jijej ñan lukkuun tampel̦ eo. Bõtab tokãlik, katak ko ilo Naan in Keeañ ko rej ba bwe bõlen Jijej ear lukkuun jutak ilo tampel̦ eo kõnke ñe enaaj kar l̦oore men eo Setan ear ba ilo an kãlo̦k jãn tampel̦ eo, emaroñ kar mej.

Jet rej ba bwe kõnke Jijej ear jab juon RiLivai, ear jab mãlim ñan an del̦o̦ñ im jutak ioon tampel̦ eo ilo ijo eokkwõjarjar. Kõn men in, rej ba bwe Setan emaroñ kar kajjioñ kapo Jijej ilo an kõjerbal juon pijen. Men in ej ãinl̦o̦kwõt men eo ear wal̦o̦k ñan Ezekiel elõñ bukwi iiõ ko m̦oktal̦o̦k ke kar bõkl̦o̦ke ñan tampel̦ eo ilo juon pijen.​—Ezekiel 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Bõtab, ñe kar bõkl̦o̦k Jijej ñan tampel̦ eo ilo juon pijen, jet remaroñ l̦õmn̦ak im ba:

• Enaaj ke kar juon menin kapo ñan Jijej ñan kãlo̦k jãn tampel̦ eo ñe kar pijen men eo?

• Ilo menin kapo ko jet an Setan, ear kajjitõk bwe Jijej en ukoti dekã ko bwe ren m̦oolin pilawã im ear kõn̦aan bwe Jijej en lukkuun buñpedo im kabuñ ñane. Kõn men in, Setan emaroñ ke kar bar kõn̦aan bwe Jijej en lukkuun kãlo̦k jãn m̦oolin tampel̦ eo?

Bõtab, ñe Setan ear bõkl̦o̦k Jijej ñan lukkuun tampel̦ eo, jet remaroñ l̦õmn̦ak im ba:

• Jijej ear ke rupe Kien Moses ilo an kar jutak ioon tampel̦ eo ilo ijo eokkwõjarjar?

• Ewi wãween an kar Jijej etal jãn ãne jem̦aden ñan tampel̦ eo ilo Jerusalem?

Jen etale jet mel̦el̦e ko me renaaj jipañ kõj uwaake kajjitõk kein ruo.

Juon rũkaki in university etan D. A. Carson ear ba bwe naanin Grik eo ñan naan eo “tampel̦” ilo bokin Matu im Luk emaroñ kar jitõñl̦o̦k ñan aolepen tampel̦ eo im ejjab jitõñl̦o̦k wõt ñan ijo eokkwõjarjar me RiLivai ro wõt remaroñ del̦o̦ñe. Kõn men in, Jijej emaroñ kar jab jutak ioon ijo eokkwõjarjar ilo tampel̦ eo. Ilo kona eo iturõk turearin tampel̦ eo, ewõr juon bõrwaj me ebũl̦ããt. Eñin ej ijo eutiejtata ilo tampel̦ eo me Jijej emaroñ kar jutak ie. Ijin ej tarrin 450 ne utiejen jãn ijo lõñtata ñan lal̦in Kom̦lal̦ Kidron. Em̦m̦aan eo etan Josephus me ear je bwebwenato ko ilo tõre ko ear ba bwe joñan an utiej ijin, ñe juon armej ej jutak ie im reilal̦l̦o̦k, “enaaj addeboulul.” Meñe Jijej ear jab juon RiLivai, ak emaroñ kar jutak ijin im ejjel̦o̦k juon emaroñ kar l̦õmn̦ak bwe emo ñan an jutak ijin.

Ak ewi wãween an kar Jijej etal ñan tampel̦ eo ke ear pãd ilo ãne jem̦aden? Jejjab lukkuun jel̦ã. Bwebwenato in ejjab ba bwe Jijej ear pãdwõt ilo ãne jem̦aden ke Setan ear kajjioñ kapoiki, ak ej ba wõt bwe kar bõke ñan Jerusalem. Bareinwõt, ejjab kwal̦o̦k ewi ettol̦o̦kin kar Jijej jãn Jerusalem ak ewi toon an kar Setan kajjioñ kapoe. Kõn men in, Jijej emaroñ kar etetal ñan Jerusalem, meñe emaroñ kar ettol̦o̦k im bõk iien ñan an tõparl̦o̦k.

Ke Setan ear kwal̦o̦k ñan Jijej “aelõñin lal̦ otemjej,” emaroñ kar kõjerbal juon pijen kõnke ejjel̦o̦k juon tol̦ ilo lal̦ in jemaroñ jutak ie im loe aolep aelõñ ko ilo lal̦ in. Men in emaroñ ãinl̦o̦kwõt ñe jej kõjerbal juon kein alwõj ñan kaalwõje juon armej pijain aelõñ ko jet ilo lal̦ in. Setan ear kõjerbal juon pijen ñan kaalwõje Jijej aolep aelõñ ko ilo lal̦ in, bõtab men eo ear kõn̦aan bwe Jijej en kõm̦m̦ane ej bwe en pedo im kabuñ ñane. (Matu 4:8, 9) Kõn men in, ke Setan ear bõk Jijej ñan tampel̦ eo, emaroñ kar kõn̦aan bwe Jijej en likũt mour eo an ilo kauwõtata ilo an lukkuun kãlo̦k jãne. Bõtab, Jijej ear jab po. Men in eban kar lukkuun juon menin kapo ñan Jijej ñe Setan ear kõjerbal juon pijen!

Kõn men in, jemaroñ ba bwe bõlen Jijej ear etal ñan Jerusalem im jutak ioon ijo eutiejtata ilo tampel̦ eo. Ak ãinwõt ad kar ba ilo jinoin katak in, jejjab lukkuun jel̦ã. Men eo jejel̦ã ej bwe Setan ear kajjioñ kapo Jijej bwe en kõm̦m̦ane juon men ebõd, ak Jijej ear jab po ilo aolep menin kapo ko an.