Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

OMWATSI W’OKWA KIDIPA | E BIBLIA​—NGOKU YASABUKA

E Biblia Muyasabuka Okwilhunda

E Biblia Muyasabuka Okwilhunda

EKITSIBU: Esyombapura esikolire omwa matukuru n’omwa ngobi sy’ebisoro sy’esyakolesibawa n’abahandiki be Biblia. (2 Timoteo 4:13) Ebi byangalekire bithi e Biblia iyabulirana?

Esyombapura sy’amatukuru sikatamanguka lhuba, isyazighuka lhuba n’erilhunda. Abakasekulhaya okwa bye Misiri, Richard Parkinson na Stephen Quirke bakabugha bathi: “Endambi yikahika olhupapura lhw’amatukuru ilhwathobongoka n’eribya lhumbumbu. Nibya n’esyombapura ng’esyo sikasa kw’embuhu aha sibikire kutse isyabbolha amaghetse amasilhabira, kandi syanganalibwa n’esyombeba kutse omuswa syamabikwa omwa kithaka.” Esindi mbapura sy’amatukuru syabere sikabumburwa musyalhabira kw’omwisi munene kutse ekithunguthano, neryo kyamaleka isyatsanda lhuba.

Esyombapura sy’esyongobi sighumire kwilhaba esy’amatukuru, aliwe nasyo syamahambwa kithya-kithya kutse erilhabirako embeho, ekithunguthano kutse omwisi munene, sikatsanda. * N’ebihuka byanzire erirya esyambapura sy’esyongobi. Kikaleka ekitabu Everyday Writing in the Graeco-Roman East, ikyabugha kithi ebihandikirwe ebya kera erithendi tsanda iniakabya ini mughisa. E Biblia ku yalhunda, n’omwatsi owalimo angabere iniamabulirana athya.

NGOKU E BIBLIA YASABUKA: Omwa Mighambo y’Abayuda, obuli mukama abya atholere ‘eriyisakira emighambo eyo omo kitabu,’ ni bugha ambu ebitabu bithanu bye Biblia eby’erimbere. (Eryibuka Ebihano 17:18) Eryongera okw’ekyo, abasomerere eby’erihandika, mubahulhukya esyokopi nyingyi sy’emikunzo indi erihika omwa kighonye ky’erimbere E.K., Amasako mwabya inianganabanika omwa manyumba w’erihindaniramu omwa Israeli yosi nibya ne Makedonia! (Luka 4:16, 17; Emibiri 17:11) Eyindi mikunzo ya kera-kera muyathoka yithi erilhama erihika munabwire?

Emikunzo eya Dead Sea muyaghunza ebikumi by’emyaka iyinabikire omwa malegha awabikire omwa myangalhu omwa mwanya owathewa mw’embulha

Oyusomire ebye Ndaghano Mbyaka iya Philip W. Comfort akabugha athi: “Abayuda ibasibwe ng’abakabika emikunzo y’Amasako omwa malegha nuku siyitsande.” Abakristayo bangabya imubalholha embere n’omubere oyu. Kandi nibya emikunzo ya kera eye Biblia yabiribanika omwa malegha, n’omwa hisenge hike-hike n’omwa myangalhu, n’omwa myanya eyithamukere ndeke misa.

EKYALHWIRIRIRAMU: Kyabirileka ebitsweka bingyi by’okwa mikunzo ya kera eye Biblia iyabya iyikineho erihika na munabwire—eyindi yiwithe myaka eyilhabire oku 2,000. Sihali bindi bitabu okwa bya handikawa kera-kera ebyangabya ibikineho omwa bungyi nge Biblia.

^ enu. 5 Ng’eky’erileberyako ebaruha eyahandikawa erikangania ngoku e Amerika yamayithongolha muyahandikwa okwa lhupapura olhukolire omwa ngobi. Enyuma w’emyaka mike oku 250, ebaruha eyi yabirizighuka, erihika omundu eribya isyanga thasyalhangira ebinywe.