Ayuda awopanga ukongwa matenda nga makhati ngo ngengaku mu nyengu yakali. Matenda nga makhati ngenga ngakofya ukongwa ndipu ngananganga viŵalu. Matenda yanga ngengavi munkhwala. Ŵanthu wosi wo atamanga matenda yanga ajanga kwaku ŵija ndipu angulamulika kuti adanilizengi kuti ŵe ndi makhati.—Ŵalevi 13:45, 46.

Alongozi achisopa cha Chiyuda angupanga malangu nganononu ngakukwasana ndi makhati ngo ngapambananga ndi malangu nga m’Bayibolu. Ivi vachitisanga kuti wo atamanga makhati asuzikengi ukongwa. Mwakuyeruziyapu, malangu nga alongozi achisopa cha Chiyuda ngakanizanga ŵanthu kuja pa mtunda wa mamita ngaŵi ndi munthu wamakhati. Ndipu asani kuputa mphepu, akanizanga ŵanthu kuja pa mtunda wa mamita 45 ndi munthu wamakhati. Buku linyaki lingukonkhosa kuti, fundu ya m’Malemba yakuti ŵanthu wo ŵe ndi makhati ajengi “kubwalu kwa musakasa” yang’anamuwanga kuti ajengi kubwalu kwa mpanda wa msumba. Asani mulongozi wa chisopa cha Chiyuda wawona munthu wamakhati mukati mwa msumba, wamuponyanga mya ndi kumukambiya kuti: “Luta kumalu ngaku, ungayambuziyangaku ŵanthu anyaki cha.”

Kweni Yesu wachitanga vinthu mwakupambana ndi alongozi a chisopa cha Chiyuda. M’malu mwakuŵadikisa, iyu waŵakwasanga kweniso waŵachizanga.—Mateyu 8:3.

Cham’ma 100 C.E., alongozi a visopa akoliyananga cha pa nkhani ya kumalisa nthengwa. Nyengu yinyaki, Afarisi angufumba Yesu kuti: “Kumbi malangu ngazomeleza kuti munthu wapati muwolu waki pa chifukwa chechosi?”—Mateyu 19:3.

Chilamulu chaku Mosese chazomelezanga munthu kupata muwolu waki asani “wamusaniya ndi suzu linyaki.” (Marangu 24:1) Mu nyengu yaku Yesu, kwenga sukulu ziŵi za alongozi achisopa cha Chiyuda zo zasambizanga dangu ili mwakupambana. Sukulu yinyaki yo yadanikanga kuti Shammai, yasambizanga kuti dangu ili ling’anamuwa kuti munthu wangamalisa nthengwa pijapija asani munyaki wachita “ureŵi.” Sukulu yinyaki yo yadanikanga kuti Hillel, yasambizanga kuti dangu ili ling’anamuwa kuti munthurumi wangapata muwolu waki asani apambana maŵanaŵanu chinanga mpha tinthu timanatimana. Ndipu yasambizanga so kuti munthurumi wangapata muwolu waki asani waleka kubika umampha chakurya pamwenga asani wawona munthukazi munyaki wakutowa kulusa muwolu waki.

Kumbi Yesu wanguŵamuka wuli Afarisi? Iyu wanguŵakambiya mwambula kubisa kuti: “Nditikukambiyani kuti munthu weyosi yo wapata muwolu waki kwambula kuti wachita malusu ngaheni ngakugonana, ndipu wato munthukazi munyaki, wachita chigololu.”​—Mateyu 19:6, 9.