1, 2. Nĩ ngucanio irĩkũ igwetetwo thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria, na ingĩtũteithia atĩa?

HIHI ũrĩ wecũrania ũhoro wĩgiĩ andũ maarĩ na ngucanio magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia? Ta rora mĩrango ĩigana ũna ya mbere ya ibuku rĩa Kĩambĩrĩria. Kaini akĩũraga Habili (Kĩam. 4:3-8); Lameku akĩũraga kĩmwana nĩ ũndũ wa kũmũguraria (Kĩam. 4:23); ngarari gatagatĩ ka arĩithi a Iburahimu (Aburamu) na Loti (Kĩam. 13:5-7); Hagari akĩnyũrũria Sara (Sarai) nginya akĩrakarĩra Iburahimu (Kĩam. 16:3-6); Ishumaeli kũũgitana na kũũgitwo nĩ andũ othe.—Kĩam. 16:12.

² Nĩ kĩĩ gĩtũmaga Bibilia ĩgwete ngucanio ta icio? Gĩtũmi kĩmwe nĩ atĩ nĩ ĩteithagia andũ matarĩ akinyanĩru mone bata wa kũiga thayũ. Ningĩ nĩ ĩtuonagia ũrĩa tũngĩiga thayũ. Nĩ tũgunĩkaga twathoma ũhoro wa andũ maahiũranagia na mathĩna matiganĩte. Tweruta ũhoro wa moimĩrĩro marĩa maagĩire namo no tũhote kũhũthĩra ũhoro ũcio maũndũ-inĩ mamwe marĩa tũcemanagia namo ũtũũro-inĩ. Maũndũ macio matũteithagia kũmenya ũrĩa tũbatiĩ kana tũtabatiĩ gwĩka tũngĩcemania na maũndũ ta mao.—Rom. 15:4.

3. Gĩcunjĩ gĩkĩ gĩkwarĩrĩria maũndũ marĩkũ?

³ Gĩcunjĩ gĩkĩ nĩ gĩkwarĩrĩria kĩrĩa gĩtũmaga ndungata cia  Jehova ibatare kũniina ngucanio na ũrĩa ingĩka ũguo. Ningĩ no gĩkwarĩrĩria motaaro ma Kĩĩmaandĩko mangĩteithia ndungata cia Jehova kũniina ngucanio na gũtũũria ũkuruhanu mwega na andũ arĩa angĩ o hamwe na Jehova.

4. Nĩ mwerekera ũrĩkũ ũtheremete thĩinĩ wa thĩ, na gũkoretwo na moimĩrĩro marĩkũ?

⁴ Shaitani nĩwe kĩhumo kĩa njũgitano na ngucanio iria ikoragwo na andũ. Mũgũnda-inĩ wa Edeni, onanirie atĩ o mũndũ no ahote na nĩ agĩrĩirũo gwĩthurĩra wega na ũũru ategũtongorio nĩ Ngai. (Kĩam. 3:1-5) Moimĩrĩro ma ũndũ ũcio nĩ maroneka wega. Andũ aingĩ thĩinĩ wa thĩ matongoragio nĩ roho wa kwĩyatha ũrĩa ũrehaga mwĩtĩo, mwĩtũgĩrio na ũthũ. Mũndũ ũngĩtĩkĩra gũtongorio nĩ roho ũcio wa kwĩyatha, angĩkorũo agĩtĩkania na Shaitani atĩ nĩ ũndũ mwagĩrĩru mũndũ gwĩka ũrĩa ekwenda atekũmakio nĩ ũrĩa ũndũ ũcio ũkũhutia andũ arĩa angĩ. Gwĩka ũguo kũrehaga njũgitano. Nĩ wega kũririkana atĩ “mũndũ wa marakara nĩathombothaga mahiũrania, mũndũ wa marũrũ-rĩ, agĩaga na mehia maingĩ.”—Thim. 29:22.

5. Jesu aarutire andũ mahiũranagie atĩa na ngucanio?

⁵ Ngũrani na ũguo, Jesu aarutire andũ macaragie thayũ, o na angĩkorũo gwĩka ũguo no kuoneke ta kũrahatĩrĩria mũndũ. Thĩinĩ wa mahunjio make ma kĩrĩma-inĩ, Jesu nĩ aaheanire ũtaaro mwega wa ũrĩa tũngĩĩthema ngucanio. Kwa ngerekano, nĩ eekĩrire ngoro arutwo ake makoragwo marĩ ahoreri, macaragie thayũ, methemage maũndũ mangĩrehe marakara, mahiũhage kũiguana na arĩa angĩ na mendage thũ ciao.—Mat. 5:5, 9, 22, 25, 44.

6, 7. (a) Nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata kũhiũha kũiguana na andũ arĩa angĩ? (b) Nĩ ciũria irĩkũ andũ othe a Jehova magĩrĩirũo kwĩyũria?

⁶ Kĩyo gitũ gĩa gũtungatĩra Ngai maũndũ-inĩ ta gũthiĩ mĩcemanio, kũhoya, kũhunjia, kĩngĩkorũo kĩrĩ gĩa tũhũ angĩkorũo tũtikoragwo na thayũ na andũ arĩa angĩ. (Mar. 11:25) Tũtingĩkorũo tũrĩ arata a Ngai angĩkorũo tũtiohagĩra arĩa angĩ mahĩtia mao.—Thoma Luka 11:4; Aefeso 4:32.

⁷ Mũkristiano o wothe nĩ arabatara gwĩcũrania ũhoro wĩgiĩ kuohanagĩra na gũikaranagia na arĩa angĩ na thayũ. Hihi nĩ wohagĩra Akristiano arĩa angĩ wĩyendeire? Nĩ ũkenagĩra kũnyitanĩra nao? Jehova erĩgagĩrĩra ndungata ciake ciohanagĩre. Angĩkorũo thamiri yaku nĩ ĩrakuonia atĩ nĩ ũrabatara gwĩka ũgarũrũku ũhoro-inĩ wĩgiĩ kuohanagĩra, hoya Jehova agũteithie gwĩka ũguo. Ithe witũ wa igũrũ nĩ ekũigua na acokie mahoya macio ma wĩnyihia.—1 Joh. 5:14, 15.

8, 9. Twagĩrĩirũo gwĩka atĩa mũndũ angĩtũrakaria?

⁸ Tondũ gũtirĩ mũndũ mũkinyanĩru, rĩmwe mũndũ no oige kana eke ũndũ ũngĩkũrakaria. Ũndũ ũcio ndũngĩĩthemeka. (Koh. 7:20; Mat. 18:7) Ũngĩka atĩa ũngĩcemania na ũndũ ũcio? Ta wĩcirie ngerekano ya ũndũ ũyũ wahanĩkire: Hĩndĩ ĩmwe Aira a Jehova nĩ maacemanĩtie handũ, na ariũ a Ithe witũ erĩ makĩgeithio nĩ mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe na njĩra ũmwe wao onire ta ĩtagĩrĩire. Maatigwo marĩ erĩ, mũrũ wa Ithe witũ ũcio ũtaakenetio nĩ ũndũ ũcio, akĩambĩrĩria kũmenereria ũrĩa mwarĩ wa Ithe witũ oigĩte. No mũrũ wa Ithe witũ ũcio ũngĩ akĩmũririkania atĩ mwarĩ wa  Ithe witũ ũcio akoretwo atungatĩire Jehova ihinda rĩa mĩaka 40 arĩ mwĩhokeku, kwoguo aarĩ na ma atĩ mwarĩ wa Ithe witũ ndaarĩ na muoroto mũru. Thutha wa mũrũ wa Ithe witũ ũcio warakarĩte gwĩcũrania ũndũ ũcio, oigire ũũ: “Ũcio nĩ ũhoro wa ma.” Nĩ ũndũ ũcio, ũhoro ũcio ũgĩthirĩra hau.

⁹ Ũndũ ũcio ũronania atĩa? Nĩwe ũgũtua ũrĩa ũkũhiũrania na ũndũ ũngĩrehe ngucanio. Mũndũ ũrĩ wendo ndatindanagĩra na tũmahĩtia tũnini. (Thoma Thimo 10:12; 1 Petero 4:8.) Jehova nĩ akenaga rĩrĩa ‘ũrarekera mũndũ ũngĩ rĩĩhia.’ (Thim. 19:11; Koh. 7:9) Kwoguo ũndũ wa mbere wa kwĩyũria rĩrĩa mũndũ agwĩka ũndũ ũtarĩ mwega nĩ, ‘Hihi no hote kwaga gũtindanĩra na ũndũ ũcio? No mũhaka nguue ũndũ ũcio na ũritũ?’

10. (a) Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe aaiguire atĩa nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa maarĩtio mataarĩ mega? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũrĩ Maandĩko-inĩ wamũteithirie gũtũũria thayũ?

¹⁰ No ũkorũo ũtarĩ ũndũ mũhũthũ kwaga gũtindanĩra rĩrĩa wamenererio. Ta wĩcirie ũhoro wa painia ũmwe ũrĩa tũgwĩta Lucy. Nĩ kwaarĩtio maũndũ mataarĩ mega megiĩ ũtungata wake na ũrĩa aahũthagĩra mahinda. Lucy nĩ aarakarire, no nĩ aacaririe ũtaaro kuuma kũrĩ ariũ a Ithe witũ agima kĩĩroho. Ataarĩirie atĩ ariũ a Ithe witũ acio maahũthĩrire Bibilia kũmũteithia atige gwĩciria mũno ũhoro wa mĩario ĩtaagĩrĩire ya andũ arĩa angĩ, no eciragie makĩria igũrũ rĩgiĩ Jehova. Lucy nĩ eekĩrirũo ngoro athoma Mathayo 6:1-4. (Thoma.) Mĩhari ĩyo nĩ yamũririkanirie atĩ muoroto wake wagĩrĩirũo gũkorũo ũrĩ gũkenia Jehova. Oigaga ũũ: “O na andũ angĩ mangĩaria maũndũ matagĩrĩire kwerekera ũtungata wakwa, ndirakaraga tondũ nĩ njũĩ atĩ nĩ ndĩrutanagĩria biũ gũkenia Jehova.” Nĩ ũndũ ũcio Lucy nĩ aatuire itua rĩa ũũgĩ rĩa kwaga gũtindanĩra na mĩario ĩyo ĩtaagĩrĩire.

11, 12. (a) Mũkristiano agĩrĩire gwĩka atĩa angĩkorũo ‘harĩ ũndũ mataraiguithania na mũrũ wa Ithe’? (b) Tũngĩĩruta ũndũ ũrĩkũ kuumana na ũrĩa Iburahimu aaniniire ngucanio? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

¹¹ “Nĩ tũhĩngagwo maita maingĩ.” (Jak. 3:2) Ĩ ũngĩmenya atĩ mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ nĩ ararakaririo nĩ ũndũ hihi ũroigire kana ũreka? Ũngĩka atĩa? Jesu oigire ũũ: “Ũngĩkorũo ũgĩtwara kĩheo gĩaku kĩgongona-inĩ na ũrĩ hau ũririkane atĩ harĩ ũndũ mũtaraiguithania na mũrũ wa Ithe wanyu, tiga kĩheo gĩaku hau, wambe ũthiĩ ũkaiguane na mũrũ wa Ithe wanyu, warĩkia ũcoke ũrute kĩheo kĩu gĩaku.” (Mat. 5:23, 24) Kũringana na ũtaaro ũcio wa Jesu, wagĩrĩirũo kwaria na mũrũ wa Ithe witũ ũcio. No muoroto waku wagĩrĩirũo gũkorũo ũrĩ ũrĩkũ? Ti kuonia ũrĩa ũhĩtĩirie atĩ o nake arĩ na mahĩtia, no nĩ gwĩtĩkĩra mahĩtia maku nĩ getha mũcokie thayũ. Gũkorũo na thayũ na arĩa tũthathayagia nao nĩguo ũndũ ũrĩa wa bata mũno.

¹² Ũndũ ũmwe Bibilia yonanĩtie wĩgiĩ ũrĩa ndungata cia Ngai cianinire ũndũ ũngĩatũmire kũgĩe na ngucanio na njĩra ya thayũ nĩ wa Iburahimu na Loti, mwana wa mũrũ wa nyina. Athuri acio erĩ maarĩ na mahiũ, ũndũ ũrĩa watũmire arĩithi ao manegenanie tondũ matiarĩ na kũndũ gwa kũmaigana gwa kũrĩithia. Nĩguo aniine ngucanio icio, Iburahimu aaheire Loti mweke athuure kũrĩa angĩendire gũthiĩ gũikara. (Kĩam. 13:1, 2, 5-9) Ĩyo nĩ ngerekano njega mũno. Iburahimu aacaririe thayũ no ti kũgeria kwĩguna we mwene. Hihi nĩ aathire hathara nĩ ũndũ wa ũguo eekire? Aca. Kahinda kanini thutha ũcio,  Jehova nĩ eerĩire Iburahimu irathimo nyingĩ. (Kĩam. 13:14-17) Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũreruta? Atĩ o na tũngĩthiĩ hathara nĩ ũndũ wa gũcaria thayũ na njĩra ya wendo, Jehova nĩ arĩtũrathimaga. ^[1]

13. Mũrori ũmwe eekire atĩa erũo ciugo itaarĩ njega, na kĩonereria gĩake kĩngĩtũruta ũndũ ũrĩkũ?

¹³ Ta wĩcirie ngerekano ya ihinda rĩrĩ. Hĩndĩ ĩmwe mũrori mwerũ rũhonge-inĩ rũmwe rwa kĩgomano nĩ aahũrĩire mũrũ wa Ithe witũ ũmwe thimũ akĩmũũria kana no ende kwĩrutĩra, no mũrũ wa Ithe witũ ũcio nĩ aaririe ciugo itarĩ njega na agĩcoka akĩhoria thimũ. Mũrũ wa Ithe witũ ũcio aarĩ na ruo rwa ngoro nĩ ũndũ wa ũrĩa gwathiĩte na mbere gatagatĩ-inĩ gake na mũrori ũrĩa warĩ rũhonge-inĩ rũu mbere ĩyo. Mũrori ũcio mwerũ ndaarakarire nĩ ũndũ wa ciugo icio, no ndangĩatiganĩirie ũndũ ũcio o ũguo. Thutha wa ithaa rĩmwe, akĩmũhũũrĩra thimũ o rĩngĩ akĩmũũria kana no macemanie maarĩrĩrie ũndũ ũcio tondũ o na matiakoretwo monanĩte. Kiumia kĩmwe thutha ũcio, magĩcemania marĩ erĩ nyũmba-inĩ ya Ũthamaki. Thutha wa kũhoya, makĩaria kwa ihinda rĩa ithaa rĩmwe, na nĩrĩo mũrũ wa Ithe witũ aamwĩrire ũrĩa gwathiĩte. Thutha wa kũmũthikĩrĩria arĩ na tha, mũrori ũcio nĩ aarĩrĩirie nake motaaro ma Kĩĩmandĩko, na makĩniina thĩna ũcio warĩ ho. Mũrũ wa Ithe witũ ũcio nĩ aacokire akĩĩrutĩra kĩgomano-inĩ kĩu, na nĩ acokagĩria mũrori ũcio ngatho nĩ ũrĩa aarũmbũyanirie nake na njĩra ya ũhoreri na ya wendo.

14, 15. (a) Nĩ hĩndĩ ĩrĩkũ tũngĩhũthĩra ũtaaro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Mathayo 18:15-17? (b) Nĩ makinya marĩkũ matatũ Jesu aagwetire, na muoroto wa kũmarũmĩrĩra ũbatiĩ gũkorũo ũrĩ ũrĩkũ?

¹⁴ Ngucanio nyingĩ gatagatĩ ka Akristiano ciagĩrĩre kũniinwo nĩo marĩ o erĩ. O na  kũrĩ ũguo, Jesu nĩ onanirie atĩ kũrĩ handũ hangĩkinya kĩũngano kĩbatare kũmenyithio. (Thoma Mathayo 18:15-17.) Kũngĩthiĩ atĩa ũrĩa ũhĩtĩtie angĩrega gũthikĩrĩria ũrĩa ahĩtĩirie, aira kana kĩũngano? Aagĩrĩire kuonwo “ta mũndũ wa ndũrĩrĩ kana mwĩtia wa mbeca cia igooti.” Ũmũthĩ, tũngiuga agĩrĩire kweherio kĩũngano-inĩ. Ũritũ wa ikinya rĩrĩ ũronania atĩ “rĩhia” rĩu rĩtiarĩ o ngucanio nini. No rĩarĩ (1) rĩhia rĩngĩarĩrĩirio nĩ acio mahĩtanĩtie kana (2) rĩhia iritũ rĩngĩatũmire mũndũ eherio kĩũngano-inĩ ngucanio ĩngĩagire gũthira. Mehia macio nĩ hamwe na kũhũthĩra maheeni kana gũthũkĩria mũndũ rĩĩtwa na njĩra ya kũmũcambia. Makinya macio matatũ Jesu onanirie hau magĩrĩire kũhũthĩrũo rĩrĩa tu maũndũ macio mahanĩkĩte. Maũndũ macio ti hamwe na ũtharia, ngomanio cia arũme kwa arũme kana atumia gwa atumia, ũregenyũki, kũhoya mĩhianano kana mehia mangĩ maritũ marĩa no mũhaka athuri a kĩũngano maingĩrĩre.

¹⁵ Muoroto wa ũtaaro ũcio wa Jesu warĩ gũteithia mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ na njĩra ya wendo. (Mat. 18:12-14) Ũndũ wa mbere, twagĩrĩire kwĩrutanĩria kũniina ngucanio tũtekũingĩria andũ angĩ. No ũbatare kwaria makĩria ma riita rĩmwe na ũcio ũkũhĩtĩirie. Angĩaga gũgũthikĩrĩria, aria na ũcio ũkũhĩtĩirie harĩ na aira a ũhoro ũcio kana angĩ mangĩteithia kũmenya kana nĩ ma mahĩtia nĩ meekĩkire. Ũngĩhota kũniina ngucanio kũgerera ũteithio wao, “nĩ mwacokanwo na mũrũ wa Ithe wanyu.” Athuri mabatiĩ kũmenyithio, ũngĩgeria njĩra icio na kũreme.

16. Nĩ kĩĩ kĩronania atĩ kũrũmĩrĩra ũtaaro wa Jesu nĩ njĩra njega na ya wendo ya kũnina ngucanio?

¹⁶ Maũndũ marĩa mangĩtũma makinya macio magwetetwo thĩinĩ wa Mathayo 18:15-17 marũmĩrĩrũo, ti kaingĩ mahaanĩkaga. Ũndũ ũcio nĩ wa gwĩkĩra ngoro tondũ kĩhonia gĩkoragwo kĩonekete mbere ya mũndũ ũcio ũregete kwĩrira kweherio kĩũngano-inĩ. Kaingĩ ũrĩa wĩhĩtie nĩ onaga mahĩtia make na akagarũrĩra. Ũcio ũhĩtĩirio no one atĩ ndarĩ na gĩtũmi gĩa kũmũigĩra muku na no one arĩ wega kũmuohera. O ũrĩa kũngĩkorũo kũrĩ, ciugo cia Jesu cionanagia atĩ kĩũngano gĩtiagĩrĩire kũingĩrĩra ngucanio na ihenya. Athuri no maingĩrĩre angĩkorũo makinya macio merĩ nĩ marũmĩrĩirũo na angĩkorũo kũrĩ na ũira mũiganu wa kuonania ũrĩa gwekĩkire.

17. Nĩ irathimo irĩkũ tũrĩgĩaga nacio nĩ ũndũ wa ‘gũcaragia thayũ’ na arĩa angĩ?

¹⁷ Mbere ya mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ ũthirĩte, andũ no marĩhĩtanagia tondũ ti akinyanĩru. Mũtũmwo Jakubu aandĩkire ũũ: “Angĩkorũo mũndũ ndahĩngĩkaga akĩaria, ũcio nĩ mũkinyanĩru, nĩ ahotaga kũgirĩrĩria mwĩrĩ wake wothe o naguo.” (Jak. 3:2) Nĩguo tũniine ngucanio no mũhaka twĩrutanĩrie ‘gũcaragia thayũ, o nginya kũũthingata.’ (Thab. 34:14) Twacaria thayũ nĩ tũrĩkenagĩra ũkuruhanu mwega hamwe na aarĩ na ariũ a Ithe witũ na kĩũngano gĩgakorũo na ũrũmwe. (Thab. 133:1-3) Makĩria ma ũguo, nĩ tũrĩkoragwo na ũkuruhanu mwega na Jehova “Ngai ũrĩa ũheanaga thayũ.” (Rom. 15:33) Irathimo icio ikenagĩrũo nĩ arĩa maniinaga ngucanio na njĩra ya wendo.