Skip to content

Skip to table of contents

Fakaleleiʻi ʻa e Ngaahi Fefaikehekeheʻakí ʻi he Laumālie ʻo e ʻOfá

Fakaleleiʻi ʻa e Ngaahi Fefaikehekeheʻakí ʻi he Laumālie ʻo e ʻOfá

“Tauhi ʻa e melinó ʻiate kimoutolu.”​—MK. 9:50.

HIVA: 39, 35

1, 2. Ko e hā ʻa e ngaahi fefaikehekeheʻaki fakaetangata ʻoku hā ʻi he Sēnesí, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ení?

 KUO faifai ange peá ke fakakaukau fekauʻaki mo ha fefaikehekeheʻaki fakafoʻituitui ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú? ʻI he ʻuluaki ngaahi vahe ʻo e tohi ʻa Sēnesí, ʻoku tau ako ai fekauʻaki mo hono tāmateʻi ʻe Keini ʻa ʻĒpelí (Sēn. 4:3-8); tāmateʻi ʻe Lēmeki ha kiʻi talavou ʻi heʻene taaʻi iá (Sēn. 4:23); kē ʻa e kau tauhi-sipi ʻa ʻĒpalahamé mo e kau tauhi-sipi ʻa Loté (Sēn. 13:5-7); ongoʻi ʻe Hekaʻā naʻe lelei ange ia ʻia Sela, pea naʻe ʻita ʻa Sela ʻia ʻĒpalahame (Sēn. 16:3-6); fakafepakiʻi ʻe ʻIsimeʻeli ʻa e tokotaha kotoa pē, pea naʻe fakafepakiʻi ia ʻe he tokotaha kotoa pē.​—Sēn. 16:12.

2 Ko e hā naʻe lave ai ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fefaikehekeheʻaki ko iá? Koeʻuhí ʻe lava ke tau ako mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e kakai taʻehaohaoa ko ení ʻa ia naʻe ʻi ai moʻoni ʻenau ngaahi palopalema. ʻOku tau taʻehaohaoa foki mo kitautolu, pea ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e ngaahi palopalema meimei tatau ʻi heʻetau moʻuí, ʻe lava ke tau faʻifaʻitaki ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú pea fakaʻehiʻehi mei he faʻifaʻitaki ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga koví. (Loma 15:4) ʻE lava ke tokoniʻi heni kitautolu ke tau ako ki he founga ke tauhi ʻa e melinó mo e niʻihi kehé.

3. Ko e hā ʻa e kaveinga ʻe lāulea ki ai ʻa e kupu ko ení?

3 ʻI he kupu ko ení, te tau ako ai ki he ʻuhinga ʻoku fiemaʻu ke tau fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi fefaikehekeheʻakí, pe solova ʻa e ngaahi taʻefelotoí, mo e founga ʻe lava ke tau fai ai iá. Te tau toe ako ai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻe niʻihi ʻa ia ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke solova ʻa e ngaahi palopalemá pea tauhi ha vahaʻangatae lelei mo Sihova mo e niʻihi kehé.

ʻUHINGA ʻOKU FIEMAʻU AI KE FAKALELEIʻI ʻE HE KAU SEVĀNITI ʻA E ʻOTUÁ ʻA E NGAAHI FEFAIKEHEKEHEʻAKÍ

4. Ko e hā ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku mafolalahia ʻi he māmaní, pea ko e hā kuo iku atu ki aí?

4 Ko Sētane ʻa e ʻuhinga tefito ʻoku māvahevahe ai ʻa e kakaí mo nau maʻu ha ngaahi fefaikehekeheʻaki lahi. Ko e hā ʻoku tau lea pehē aí? ʻI ʻĪteni, naʻe pehē ai ʻe Sētane ʻe lava pea ʻoku totonu ki he tokotaha kotoa ke ne fili ʻa e meʻa ʻoku leleí mo e meʻa ʻoku koví ʻo taʻekau ai ʻa e ʻOtuá. (Sēn. 3:1-5) Ka ʻi he taimi ʻoku tau sio ai ki he māmaní he ʻahó ni, ʻoku lava ke tau sio ki hono ʻomai pē ʻe he ʻulungaanga ko iá ʻa e ngaahi palopalemá. ʻOku ongoʻi ʻe he kakai tokolahi ʻoku nau maʻu ʻa e totonu ke fili pē ʻiate kinautolu ki he meʻa ʻoku leleí mo e meʻa ʻoku koví. ʻOku nau hīkisia, siokita mo feʻauʻauhi, pea ʻoku ʻikai haʻanau tokanga pe ʻe loto-mamahi a e niʻihi kehé ʻi heʻenau ngaahi filí. ʻOku iku atu ʻa e ʻulungaanga ko iá ki he fekeʻikeʻi. ʻOku fakamanatu mai ʻe he Tohi Tapú kapau te tau vave ke ʻita, ʻe lahi ai ʻetau taʻefelotoi mo e niʻihi kehé pea te tau fakahoko ai ʻa e ngaahi angahala.​—Pal. 29:22.

5. Naʻe anga-fēfē hono akoʻi ʻe Sīsū ʻa e kakaí ke nau fakaleleiʻi ha taʻefelotoi?

5 ʻI heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe akoʻi ai ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke nau fakamelino pea fakaʻehiʻehi mei he taʻefelotoí, ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai ke nau loto lelei ke fai pehē. Ko e fakatātaá, naʻá ne tala ange kia kinautolu ke nau anga-lelei, fakamelino mo e niʻihi kehé, fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ongoʻi hangē ko e ʻitá, solova vave ʻa e ngaahi taʻefelotoí, pea ʻofa ki honau ngaahi filí.​—Māt. 5:5, 9, 22, 25, 44.

6, 7. (a) Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakaleleiʻi vave ʻa e ngaahi fefaikehekeheʻaki fakafoʻituituí? (e) Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻoku totonu ke ʻeke hifo ʻe he kakai kotoa ʻa Sihová?

6 ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau tauhi kia Sihova ʻi he taimi ʻoku tau lotu aí, malanga mo ʻalu ki heʻetau ngaahi fakatahá. Kapau heʻikai ke tau fakamelino mo hotau fanga tokouá, heʻikai ke tali ʻe Sihova ʻetau lotu ange kiate iá. (Mk. 11:25) Ke tau hoko ko e ngaahi kaumeʻa ʻo Sihová, kuo pau ke tau fakamolemoleʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku nau fai ai ha ngaahi fehālaaki.​—Lau ʻa e Luke 11:4; ʻEfesō 4:32.

7 ʻOku ʻamanekina ʻe Sihova ʻene kau sevānití kotoa ke nau hoko ʻo fakamolemole pea maʻu ha vahaʻangatae melino mo e niʻihi kehé. ʻE lava ke tau ʻeke hifo: ‘ʻOku ou vave ke fakamolemoleʻi hoku fanga tokouá? ʻOku ou fiefia ʻi he feohi mo kinautolú?’ Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku fiemaʻu ke toe lahi ange hoʻo fakamolemolé, lotu kia Sihova ʻo kole kiate ia ke ne tokoniʻi koe ke toe lahi ange hoʻo fakamolemolé. ʻE fanongo mai ʻetau Tamai fakahēvaní pea te ne tali ʻa e ngaahi lotu anga-fakatōkilalo peheé.​—1 Sio. 5:14, 15.

ʻE LAVA KE KE TUKUNOAʻI HA FAKATUPU ʻITA?

8, 9. Ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau ʻoku fakaʻitaʻi kitautolu ʻe ha taha?

8 ʻOku tau taʻehaohaoa kotoa, ko ia ʻe lava ke tau ʻamanekina ʻe leaʻaki pe fai ʻe he kakaí ha ngaahi meʻa te tau loto-mamahi ai. (Koh. 7:20; Māt. 18:7) ʻE anga-fēfē hoʻo tali ki aí? ʻE lava ke tau ako ha lēsoni mahuʻinga mei he hokosia ko ení: Ko ha tuofefine ʻokú ne fakafeʻiloaki ki ha ongo tokoua ʻi ha fakatahataha. Ka ko e taha ʻi he ongo tokouá naʻá ne loto-mamahi ʻi he anga ʻo e fakafeʻiloaki ange ʻa e tuofefiné. ʻI he taimi naʻe toko ua ai ʻa e ongo tokouá, naʻe kamata ke lāunga ʻa e tokoua naʻe loto-mamahí fekauʻaki mo e tuofefiné. Kae kehe, naʻe fakamanatu ange ʻe he tokoua ʻe tahá kiate ia kuo tauhi mateaki ʻa e tuofefiné kia Sihova ʻi he taʻu ʻe 40 neongo ʻa e ngaahi faingataʻa lahi. Naʻá ne fakapapauʻi ange naʻe ʻikai ke ʻuhinga ʻa e tuofefiné ke fakalotomamahiʻi ia. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e ʻuluaki tokouá? Naʻá ne pehē, “ʻOkú ke moʻoni.” Naʻá ne fili leva ke fakangaloʻi ʻa e meʻa naʻe hokó.

9 Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he hokosia ko ení? ʻI he taimi ʻoku fakalotomamahiʻi ai kitautolu ʻe ha taha, ʻe lava ke tau fili ʻa e founga ke tau taliʻaki aí. Ko ha taha anga-ʻofa ʻokú ne fakamolemole. (Lau ʻa e Palōveepi 10:12; 1 Pita 4:8.) ʻI he taimi ʻoku tau “tukunoaʻi ai ha fakatupu ʻita” ko e meʻa fakaʻofoʻofa ia kia Sihova. (Pal. 19:11NW; Koh. 7:9) Ko ia ko e taimi hono hoko ʻe leaʻaki pe fai ai ʻe ha taha ha meʻa ʻo ke loto-mamahi ai, ʻeke hifo kiate koe: ‘ʻE lava ke u tukunoaʻi ʻa e fakatupu ʻita ko ení? ʻOku fiemaʻu moʻoni ke u hanganaki fakakaukau ki he meʻá ni?’

10. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e ʻuluaki fakafeangai ha tuofefine ʻi hono fakaangaʻi iá? (e) Ko e hā ʻa e fakakaukau Fakatohitapu naʻá ne tokoniʻi ʻa e tuofefine ko ení ke ne kei tauhi maʻu ʻa e melinó?

10 ʻI he taimi ʻoku leaʻaki ai ʻe ha niʻihi ha meʻa ʻoku ʻikai ke lelei, ʻe faingataʻa nai ke tukunoaʻi ʻenau ngaahi leá. Fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko ki ha tuofefine tāimuʻa te tau ui ko Lucy. Naʻe fai ʻe ha niʻihi ʻi he fakatahaʻangá ha laukovi fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú mo ʻene ngāueʻaki hono taimí. Naʻá ne loto-mamahi ʻaupito ʻo ne kole faleʻi ki he fanga tokoua matuʻotuʻa ʻe niʻihi. Ko e hā hono olá? Naʻá ne pehē naʻa nau ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú ke tokoniʻi ia ke ʻoua te ne fakakaukau tōtuʻa ki he ngaahi fakakaukau ʻikai lelei ʻa e niʻihi kehé kae kamata ke ne fakakaukau lahi ange kia Sihova. Naʻá ne loto-toʻa ʻi heʻene lau ʻa e Mātiu 6:1-4. (Lau.) Naʻe fakamanatu ange ʻe he ngaahi veesi ko iá ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá ko hono ʻai ʻa Sihova ke fiefiá. Ko ia naʻá ne fili ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi laukovi naʻe fai ange kiate iá. Naʻa mo e taimí ni kapau ʻoku fai ʻe ha niʻihi ha ngaahi lea ʻikai lelei fekauʻaki mo ʻene ngāue fakafaifekaú, ʻokú ne kei fiefia koeʻuhí ko ʻene ʻiloʻi ʻokú ne feingaʻaki hono lelei tahá ke fakahōifuaʻi ʻa Sihova.

TAIMI ʻOKU ʻIKAI KE KE LAVA AI ʻO TUKUNOAʻI ʻA E FAKATUPU ʻITÁ

11, 12. (a) ʻOku totonu ke fēfē ʻa e fakafeangai ʻa ha Kalisitiane kapau ʻokú ne tui “ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku koviʻia ai” hono tokouá ʻiate ia? (e) Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he founga ʻo e fakafeangai ʻa ʻĒpalahame ki ha fakakikihí? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

11 “ʻOku tau tūkia kotoa pē ʻo tā-tuʻo-lahi.” (Sēm. 3:2) Tau pehē pē ʻokú ke ʻiloʻi naʻe loto-mamahi ha tokoua ʻi ha meʻa naʻá ke leaʻaki pe fai. Ko e hā ʻoku totonu ke ke faí? Naʻe pehē ʻe Sīsū kapau “ʻokú ke haʻu mo hoʻo meʻaʻofá ki he ʻōlitá peá ke manatuʻi hake ai ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku koviʻia ai ho tokouá ʻiate koe, tuku hoʻo meʻaʻofá ʻi muʻa ʻi he ʻōlitá peá ke ʻalu. ʻUluaki fakamelino mo ho tokouá, peá ke foki mai leva ʻo foaki hoʻo meʻaʻofá.” (Māt. 5:23, 24) Ko ia talanoa mo ho tokouá. ʻI hoʻo fai iá, ʻoku totonu ko hoʻo taumuʻá ke fakamelino mo ia. ʻOku totonu ke ke fakahaaʻi hoʻo fehālākí pea ʻoua ʻe feinga ke ke tukuakiʻi ia. Ko e melino mo hotau fanga tokouá ʻa e meʻa mahuʻinga tahá.

12 ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e founga ʻe lava ke tauhi ai ʻa e melinó ʻe he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha ngaahi taʻefelotoí. Ko e fakatātaá, naʻe fakatou maʻu ʻe ʻĒpalahame mo hono ʻilamutu ko Loté ha fanga monumanu, pea naʻe kamata ke fakakikihi ʻena kau tauhi-sipí koeʻuhí naʻe ʻikai ke lahi feʻunga ʻa e kaikaiʻangá ki he kotoa ʻo e fanga sipí. Koeʻuhí ko e fiemaʻu ʻe ʻĒpalahame ʻa e melinó, naʻá ne fakaʻatā ai ʻa Lote ke ne fili ʻa e kaikaiʻanga lelei tahá. (Sēn. 13:1, 2, 5-9) Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ia kia kitautolu! Naʻe faingataʻaʻia ʻa ʻĒpalahame ʻi he mole lahi ko ení koeʻuhí ko ʻene nima-homó? ʻIkai ʻaupito. ʻI he hili pē iá, naʻe talaʻofa ʻe Sihova te ne tāpuakiʻi ʻa ʻĒpalahame ʻo lahi ange ia ʻi he meʻa naʻe molé. (Sēn. 13:14-17) Ko e hā ʻoku tau ako mei aí? Neongo kapau te tau faingataʻaʻia koeʻuhí ko ha mole lahi, ʻe tāpuakiʻi kitautolu ʻe Sihova ʻi he taimi ʻoku tau solova ai ʻetau ngaahi fefaikehekeheʻakí ʻi he ʻofá. [1]

13. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa ha ʻovasia ʻe taha ki ha ngaahi lea fefeka, pea ko e hā ʻe lava ke tau ako mei heʻene faʻifaʻitakiʻangá?

13 Fakakaukau ki ha faʻifaʻitakiʻanga ʻi onopooni. Naʻe telefoni ha ʻovasia foʻou ʻi ha potungāue fakataha-lahi ki ha tokoua ʻo kole ange pe te ne malava ke ngāue ʻi he potungāue ko iá. Naʻe leaʻaki ʻe he tokouá ha ngaahi meʻa ʻikai lelei pea tāpuniʻi ʻa e telefoní koeʻuhí naʻá ne kei ʻita pē ʻi he ʻovasia ki muʻa ʻo e potungāué. Naʻe ʻikai ke loto-mamahi ʻa e ʻovasia foʻoú, ka naʻe ʻikai lava ke ne tukunoaʻi ʻa e meʻa naʻe hokó. Hili ha houa ʻe taha, naʻá ne toe telefoni ki he tokouá ʻo kole ange ke na talanoa. ʻI he uike hono hokó, naʻe fakataha ʻa e ongo tokouá ʻi he Fale Fakatahaʻangá, pea hili ha lotu kia Sihova, naʻá na talanoa ʻi ha houa ʻe taha. Naʻe fakamatala ʻa e tokouá ki he meʻa naʻe hoko ki he ʻovasia ki muʻá. Naʻe fanongo anga-ʻofa ʻa e ʻovasia foʻoú pea lāulea ki he ngaahi konga Tohi Tapu ʻaonga ʻe niʻihi. Ko hono olá, naʻe fakamelino ʻa e ongo tokouá peá na ngāue fakataha ʻi he fakataha-lahí. Naʻe houngaʻia ʻa e tokouá ʻi he lea ange ʻa e ʻovasiá ʻi ha founga anga-ʻofa mo anga-fakaalaala.

ʻOKU TOTONU KE KE FAKAKAU ʻA E KAU MĀTUʻÁ?

14, 15. (a) Ko fē ʻa e taimi ʻoku totonu ke tau ngāueʻaki ai ʻa e akonaki ʻi he Mātiu 18:15-17? (e) Ko e hā ʻa e sitepu ʻe tolu naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsuú, pea ko e hā ʻoku totonu ko ʻetau taumuʻá ʻi hono ngāueʻaki iá?

14 Ko e lahi taha ʻo e ngaahi palopalema ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo Kalisitiane, ʻe lava pea ʻoku totonu ke na fakaleleiʻi fakaekinaua pē. Kae kehe, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke malava eni. Ko e ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu nai ʻa e tokoni mei he niʻihi kehé ʻo fakatatau ki he Mātiu 18:15-17. (Lau.) Ko e “angahala” naʻe lave ki ai ʻa Sīsuú naʻe ʻikai ko ha kiʻi taʻefelotoi pē ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo Kalisitiane. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi iá? Naʻe pehē ʻe Sīsū kapau ʻoku fakafisi ʻa e tokotaha angahalá ke fakatomala hili ʻene talanoa ki hono tokouá, ki he kau fakamoʻoní, pea ki he fanga tokoua fua fatongiá, ʻoku totonu ke fakafeangai kiate ia “ko ha tangata ʻo e ngaahi puleʻangá pe ko ha tokotaha tānaki tukuhau.” ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻuhinga ení ʻoku totonu ke tuʻusi ia. ʻE lava ke fakakau ʻi he “angahala” ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e kākā pe lauʻikovi loi, ka ʻoku ʻikai ke kau ai ʻa e ngaahi angahala hangē ko e tono, fakasōtoma, tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní, pe tauhi ʻaitoli. Ko e faʻahinga angahala ko ení ʻoku fiemaʻu moʻoni ia ke fakaleleiʻi ʻe he kau mātuʻá.

ʻE fiemaʻu nai ke talanoa mo ho tokouá ʻo laka hake ʻi he tuʻo tahá kae lava ke fakamelino (Sio ki he palakalafi 15)

15 Ko e taumuʻa hono ʻomai ʻe Sīsū ʻa e akonaki ko ení naʻe fakahaaʻi mai ai ʻa e founga ke tau tokoni ai ki ha tokoua koeʻuhí ʻoku tau ʻofa ʻiate ia. (Māt. 18:12-14) ʻE lava fēfē ke tau muimui ʻi he akonaki ko ení? (1) ʻOku totonu ke tau feinga ke fakamelino mo hotau tokouá ʻo ʻikai fakakau ki ai ʻa e niʻihi kehé. ʻE fiemaʻu nai ke tau talanoa mo ia ʻi ha ngaahi taimi. Ka ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau ʻoku ʻikai pē ke lava ʻo fai ha fakamelino? (2) ʻOku totonu ke tau talanoa ki hotau tokouá fakataha mo ha taha ʻokú ne ʻilo ki he tuʻungá pe ko ha taha ʻe lava ke ne sio pe naʻe hoko ha meʻa ʻoku hala. Kapau kuo fakaleleiʻi ai ʻa e palopalemá, kuó ke “maʻu mai ho tokouá.” Ka ʻi he taimi pē ʻokú ke toutou talanoa ai ki ho tokouá pea ʻikai lava ke ke fakamelino mo iá ko e taimi ia ʻoku totonu ke ke (3) līpooti ki he kau mātuʻá ʻa e palopalemá.

16. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ko e muimui ʻi he akonaki ʻa Sīsuú ʻoku ʻaonga mo anga-ʻofa ia?

16 ʻI he tuʻunga lahi tahá, ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke ngāueʻaki kotoa ʻa e sitepu ʻe tolu ʻoku hā ʻi he Mātiu 18:15-17. ʻOku fakalototoʻa ia. Ko e hā ʻoku tau lea pehē aí? Koeʻuhí ʻi he tuʻunga lahi tahá, ʻoku ʻiloʻi ʻe he tokotaha angahalá ʻene fehālākí pea fakaleleiʻi ʻa e palopalemá, ʻo ʻikai fiemaʻu ai ke tuʻusi ia. ʻOku totonu leva ke fakamolemoleʻi ʻe he tokotaha loto-mamahí hono tokouá koeʻuhí ke maʻu ʻa e melinó. Ko ia ʻoku hā mahino mei he akonaki ʻa Sīsuú ʻoku ʻikai fiemaʻu ke tau ʻalu leva ki he kau mātuʻá. ʻOku totonu ke tau līpooti ʻa e palopalemá ʻi he hili pē ʻetau muimui ki he ʻuluaki ongo sitepú pea kapau ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni māʻalaʻala naʻe fai ha hala.

17. Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki te tau maʻu ʻi he taimi ʻoku tau “kumi ki he melino” mo e niʻihi kehé?

17 Koeʻuhí ko ʻetau taʻehaohaoá, ʻe lava ke hokohoko atu ʻetau fakalotomamahiʻi ʻa e niʻihi kehé. Naʻe tohi ʻe he ākonga ko Sēmisí: “ʻO ka ʻi ai ha taha ʻoku ʻikai ke tūkia ʻi he lea, ko ha tangata haohaoa ia, ʻa ia ʻoku malava ke ne ʻai piti foki hono sinó kotoa.” (Sēm. 3:2) Ke solova ha ngaahi fefaikehekeheʻaki, ʻoku fiemaʻu ke tau fai hotau lelei tahá ke “kumi ki he melino, ʻo tuli ki ai.” (Saame 34:14) ʻI he hokohoko atu ʻetau fakamelino mo e niʻihi kehé, te tau hoko ai ʻo kaumeʻa lelei mo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné, pea ʻe ʻai ai heni kitautolu ke tau fāʻūtaha. (Saame 133:1-3) Ko e mahuʻinga tahá, te tau hoko ai ʻo kaumeʻa vāofi mo Sihova, ʻa e ‘ʻOtua ʻokú ne foaki mai ʻa e melinó.’ (Loma 15:33) Te tau fiefia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tāpuaki ko ení ʻi he taimi te tau fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi fefaikehekeheʻakí ʻi he ʻofá.

^ [1] (palakalafi 12) Ko e niʻihi kehe naʻa nau solova ʻi he melino ʻa e ngaahi palopalemá, ko Sēkope mo ʻĪsoa (Sēn. 27:41-45; 33:1-11); Siosifa mo hono fanga tokouá (Sēn. 45:1-15); Kitione mo e kau ʻIfalemí (Fkm. 8:1-3). Mahalo ʻe lava ke ke fakakaukau ki ha ngaahi faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu meimei tatau.